O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi z. Nishanova, D. Qarshieva

Ko‟p miqdorli tobe o‟zgaruvchilar 
Tobe o‘zgaruvchi validligini oshirish usullaridan biri - Ko‘p miqdorli tobe o‘zgaruvchilardan 
foydalanishdir. Aslini olganda, eksperimental psixologiyaning ba`zi tarmoqlarida faqat bitta tobe 
o‘lchov haqida gapirish umuman mumkin emas. Masalan, ko‘pchilik tadqiqotlarda tobe o‘lchov 
sifatida tanlov reaktsiyasi vaqti ishlatiladi. Tanlov reaktsiyasi vaqti – bu bir nechta stimullardan 
biri ta`sir ettirilganda bildiriladigan bir nechta reaktsiyalardan birining bajarilish vaqtidir. 
Tabiiyki, odamlar qancha kam xato qilishni istashsa ular sekinroq ta`sirlanishlari kerak. Agar 
aniqlik ularni kamroq qiziqtirsa, tezroq ta`sirlanishlari mumkin. Tezlik va aniqlik o‘rtasidagi 
bunday murosa berilayotgan xabarda tezlik ham, aniqlik ham tobe o‘zgaruvchi sifatida 
berilishini talab etadi. Agar bizni natijaning umumiy sifati qiziqtirsa, bitta o‘lchov boshqasisiz 
ahamiyatga ega emas. Shu sababli ham yaxsha ilmiy jurnallarda tanlov reaktsiyasi vaqtini 
aniqlashda faqat reaktsiyaning tezligi yoki aniqligi haqida ma`lumot beriluvchi maqolalar qabul 
qilinmaydi. 

---

264 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tarkibiy tobe o‟zgaruvchilar 
 
Qoidaga ko‘ra xulq atvorning iloji boricha ko‘proq jihatlari haqida axborot keltirilishi 
ma`qullansa-da, bu natijalar interpritatsiyasini sezilarli darajada qiyinlashtiradi. Aytaylik, bizda 
to‘rtta tobe o‘zgaruvchi bor. Ulardan biri barcha sharoitlarda natijalarning sezilarli 
yaxshilanishini ko‘rsatmoqda, ikkitasi o‘zgarishsiz qolgan, to‘rtinchisida esa sezilarli pasayish 
kuzatiladi. Xulq atvorning umumiy o‘zgarishlari haqida biror nima deyish uchun biz alohida tobe 
o‘zgaruvchilarni tarkibiy tobe o‘zgaruvchilarga birlashtirishimiz kerak. Bu umumiy natijalar 
haqida bir muncha tasavvur beradi. Tarkibiy tobe o‘zgaruvchilar eksperimental psixologiyaning 
bir qator tarmoqlarida qo‘llaniladi. Bunday tarmoqlarning biri – intellekt testidir. Vekslerning 
kattalar intellekti shkalasi (Weksler Adult Intelligence Scale) murakkab tobe o‘zgaruvchiga 
misol bo‘ladi. IQ intellekt koeffitsienti – bu ikki shkala, verbal va noverbal (harakat) shkalaning 
jami ko‘rsatkichidir. Ularning har biri bo‘yicha olingan natija – subtestlarda olinadigan 
qandaydir jami ko‘rsatkichdir. Masalan, verbal shkala quyidagi subtestlardan tashkil topgan: 
umumiy bilag`onlik, raqamlarni eslab qolish, so‘z zaxirasi, arifmetik qobiliyatlar, o‘xshashlikni 
tushuna olish. Intellekt testining g`oyasi shundaki,intellektni bir butun holda tavsiflaydigan 
ma`lum bir me`yorga ega bo‘lish foydali. Albatta hamma psixologlar ham yagona raqamli 
ko‘rsatkich intellektni adekvat aks ettirish fikriga qo‘shilmaydilar. Biroq murakkab tobe 
o‘zgaruvchidan foydalanish test psixologiyasida an`anaviy hisoblanadi. 
Murakkab tobe o‘zgaruvchining ikkinchi turi o‘zida biror bir yagona ko‘rsatkichning bir nechta 
o‘lchovlarini birlashtiradi. Bu o‘lchovlar turli vaqtlarda yoki turli sharoitlarda o‘tkaziladi.