O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti қўлёзма ҳуқуқида

Ижодий фаоллик қобилияти юқори бўлган шахс сифатлари

Таваккал қилиш қобилияти	Бой тасаввурга эгалик
Фалсафий фикрлаш қобилияти	Ички сезгининг ривожланганлиги
Фикр юритиш ва ҳаракатни ташкил этишдаги тезкорлик	Турли вазиятларни бирдек қабул қилиш ва уларга жавоб бериш қобилияти
Тафаккур тезлигига эгалик	Юксак бадиий қадриятларга эгалик
Янгилик яратиш лаёқатига эгалик	Ўзига хос (оргинал) ғояларни илгари сура олиш қобилияти

Бошланғич таълимда ўқувчиларда ижодий фаоллик қобилиятни шакллантириш таълим-тарбия жараёнининг муҳим таркибий қисми саналади. Бошланғич таълимнинг фаол ва етакчи субъектлари бўлган ўқувчиларнинг ёш ва психологик хусусиятлари, шунингдек, тасвирий санъат, меҳнат, мусиқа ва жисмоний тарбиянинг ўзига хос жиҳатлари ўқитувчидан ижодий ёндашувни талаб қилади.

Необихевиоризм илмий мактаби креативликни шаклланишида ижтимоий мухитнинг ўрнини мухим хисоблайдилар (А.Бандура, Дж.Роттер, Б.Ф.Скиннер, Э.Толмен) Болада креатив хулқ кўринишларини шаклланишида ижтимоий мухит томонидан рағбатлантириш муҳим ахамият касб этилиши таъкидланади.
Гештальтпсихологияда (М.Вертгеймер, К.Дункер, Ф.Перлз), бу соҳада шахс барча хусусиятларини биргаликда хаёт ва фаолиятини ташкиллаштиришда,берилган масалаларни хал этишдаги ахамияти таъкидланиди.
Психоанализ илмий мактаби вакиллари (А.Адлер, З.Фрейд, К.Юнг) ижодийликнинг ривожланишида мотивацион компонент-креативликнинг ўзига хос детерминати сифатида кўрилади.
Гуманистик психология вакиллари(А.Маслоу, К.Роджерс, Н.Роджерс), ҳар бир индивидиумда ўз-ўзини намоён қилиш борасида креативлик қобилияти борлигини таъкидлаган холда социоген факторларнинг долзарб ижодий холатга ўтишда тўсиқларни келтириб чиқариш мумкинлигитаъкидланади.
Шахс ривожланишига ирсият, муҳит, тарбиянинг таъсири билан бирга унга фаолиятнинг таъсири ҳам ўта муҳимдир.
«Жамият билан доимий муносабатни ушлаб турувчи, ўз-ўзини англаб, ҳар бир ҳаракатини мувофиқлаштирувчи шахсга хос бўлган энг муҳим ва умумий хусусият – бу унинг фаоллигидир. Фаоллик – (лотинча «актус»)- ҳаракат, «активус» –фаол сўзларидан келиб чиққан тушунча) шахснинг ҳаётдаги барча ҳатти-ҳаракатларини намоён этишини тушунтирувчи категориядир»,- деб таъкидлайди ўзбек олимаси В. М. Каримова . Шунинг учун ҳам психологияда шахс, унинг онги ва ўз-ўзини англаши муаммолари унинг фаоллиги, у ёки бу фаолият турларида иштироки ва уни уддалашга алоқадор сифатлари орқали баён этилади.
«Ижодий фаолият»,-деб таъкидлайди А. М. Матюшкин – билиш жараёнлари билан боғлиқ бўлган тизимдир ».
^{Бир қатор психолог олимлар - Н.П. Шчерба, В. С. Юркевич, Е. Л. Яковлевалар:«Ижодий фаолият-инсон фаоллигини мужассамлаштирувчи ҳаракатлар жараёнидир. Ўқувчи шахси айнан турли фаолликлар жараёнида шаклланади » -деб ҳисоблайдилар1.}
А. Н. Леонтьев фикрича, фаолиятнинг асосий психологик назарияси ва таълимга фаолиятли ёндашув қуйидаги ғоялар ва тамойилларни ўзида қамраб олади:

1. 
   Фаолиятга методологик асос бир томондан объектив дунё, иккинчи томондан мияга руҳиятнинг таъсири натижасида вужудга келади.
   
2. 
   Руҳий таъсирнинг фаоллик касб этиши – бу субъектнинг эҳтиёжи асосида амалга ошади.
   
3. 
   Моддий дунёда субъектни фаолиятга йўналтириш, фаолиятнинг ўзи ҳам ижтимоий муносабатларда таркиб топади.
   
4. 
   Инсон фаолияти руҳиятининг ижтимоий тарихий табиатига боғлиқ бўлиб, бу жараён ижтимоий ҳаётнинг ўзида амалга ошади.
   
5. 
   Инсон фаолиятида руҳият ички фаолият сифатида намоён бўлади.
   

Фаолият жараёнида инсон шахсининг ҳар томонлама яхлит ривожланиши, атроф-оламга муносабати шаклланади. Инсон фаолияти мақсадга мувофиқ амалга ошиши учун уни тўғри ташкил этиш ва тўғри йўналтириш лозим. Лекин кўп ҳолларда шахснинг ривожланиши имкониятларидан фойдаланилмайди, тарбияланувчилар кўпинча ижтимоий меҳнат, билиш фаолиятини фаол ташкил эта олмайдилар, ҳаётда суст ҳаракат қиладилар.
Фаолият фаол ва пассив бўлади, фақат фаол фаолият инсоннинг барча имкониятларини рўёбга чиқаришга ёрдам беради. Бундай фаолият инсонда қониқиш ҳосил қилади, инсон куч-қувватга тўлади.
Ўқишда фаоллик ижтимоий тажрибаларни тезроқ ўрганиб, англаб олишга, коммуникатив қобилиятини ривожлантиришга, ўзини ўраб турган атроф-оламга муносабатини шакллантиришга олиб келади. Билиш фаоллиги эса боланинг интеллектуал ривожланишини таъминлайди.
Меҳнатда фаоллик шахснинг маънавий-ахлоқий шаклланишга ундайди, уни янада муваффақиятли меҳнат қилишга йўллайди. Ривожланаётган шахсни доимий фаолликка интилиши анча мураккаб ва қийин кечади. Зеро, ўқувчининг турли ёшда фаолияти ўзгариб туради. Шунинг учун бу борада мактабдаги оммавий тадбирлар билан бирга ҳар бир ўқувчининг инвидуал ва ёш хусусиятларини ҳисобга оладиган ишлар амалга оширилиши мақсадга мувофиқ.
Психолог олимлар: А.Н.Леонтьев С.Л. Рубинштейн ва бошқаларнинг тадқиқотларига кўра турли хил психик жараёнларнинг ўтиши ва ривожланиши фаолиятларининг мазмуни ва тузилиши, унинг мотивлари, мақсадлари ва амалга ошириш воситаларига бевосита боғлиқ. Шунингдек, П.Я.Гальперин, Б.Д. Эльконинлар ўз тадқиқотларида«ташқи моддий таъсир асосида уларнинг изчил ўзгаришлари орқали ақлий жиҳатдан содир этиладиган ва инсонни атроф-оламга ҳар томонлама мўлжал олишини таъминлайдиган ички идеал ҳаракати шаклланади», -деган фикрни илгари сурадилар. Ҳаракат давомида фаолият боланинг психофизиологик имкониятларининг ўсиши, унинг ҳаётий тажрибаларининг ортиши муносабати билан ўзгариб туради, зарур пайтда атрофидаги одамларнинг мураккаброқ талабларини бажаради. Бола ривожланишининг ҳар бир ёш босқичида муайян фаолият (масалан, мактабгача ёшда ўйин, мактабда-ўқиш) янги психик жараёнлар ҳамда шахс хусусиятларининг шаклланишида етакчи аҳамият касб этади.
Бошланғич таълимда ҳар қандай фаолият реал шарт-шароитларда, турли усулларда ва турлича кўринишларда намоён бўлади. Қилинаётган ҳар бир ҳаракат маълум нарсага – предметга қаратилганлиги учун ҳам, фаолият предметли ҳаракатлар мажмуи сифатида тасаввур қилинади. Предметли ҳаракатлар ташқи оламдаги предметлар хусусиятлари ва сифатини ўзгартиришга қаратилган бўлади. Масалан, бошланғич синф ўқувчиси дафтарга муайян ёзувни тушираётганда. унинг ҳаракати ёзувга қаратилган бўлади ва ёзув орқали билим кўламини кенгайтиришга ҳаракати ошади.
^{В.А.Крутец «Математикқобилиятларпсихологияси» монографиясидаматематикқобилиятларвауларнингтизиминикенгёритибберган.Уидрок, тафаккур, хотира-хаёлнингиндивидуалхусусиятларинианиқлаб, уларниматематикфаолиятда намоёнбўлишини (математикўзлаштиришда) тадқиққилган. МатематикматериалниўзлаштиришдаидрокнингахамиятинианиқлаганВ.А.Крутецкийқобилиятлиўқувчилардаўзигахосматериални«ички»аналитик –синтетиктахлилқилиш, қайтаишлашхусусияти, «жойида»масаланитизиминиидрок этиб, униасосиймуносабатлариниочадилардебхисоблайди. Математикагаалохидаистеъдодибўлганўқувчиларўзигахос«математикақл»биланхарактерланадилар – уларборлиқнингмантиқийваматематикмазмунинитопаоладилар, улардагимантиқийваматематик категориянианиқлайдилар, кўпинчаходисларниматематикмуносабатларнуқтаи – назариясиорқалиқабулқиладилар.
ТасвирийсанъатгахосқобилиятларниВ.И.Кириенкоўрганган. Унинг «Тасвирийфаолиятқобилиятларипсихологияси»китобидатасвирийқобилиятнингпсихологиктахлилиберилган.}
Ўзбекистонликпсихологларҳам ижодий фаоллик муаммоси бўйича кўпгинаилмийтадқиқотишлариниолиббордилар. П.И.Ивановпсихологиянингумумиймасалалари, психикходисаларнингболалардаривожланиши, таълим психологиясисоҳасида («Умумийпсихология», «Таълимнингпсихологикасослари») М.Г.Давлетшин«Қобилиятларниривожланиши» , «Техникқизиқишлар», «Қизиқишватаълим», кабикўплабилмий-услубийқўлланмалар, М.Вохидов«Болаларпсихологияси», Э.Ғозиев«Тафаккурпсихологияси», «Хотирапсихологияси», «Шахс психологияси», Б.Қодиров«Қобилиятваиқтидор» каби ўқув ва услубий қўланмалар шулар жумласидандир.
Инсонривожланишижудамураккабвазиддиятлижараёндир. Инсонривожланишиборасидабирқаторилмийназариялармавжуд. Масалан, психологолимлар – М.Г.Давлетшин, Ғ.Шоумаров, Э.Ғозиев, З.Нишонова, В.Каримовавабошқалармаданий-тарихийривожланишиназариясиниилгарисурдилар. Қуйидаанашуназариянингасосийжихатлариникўрибчиқамиз:
1. Хозиргизамонкишисинингрухиятивахулқииккижараёнмуносабатларинингяъни биологикетилишвабилиш натижасидир. Ҳариккижараёнҳамболадунёгакелишибиланпайдобўладиваривожланишйўлларидабир-бирларибиланамалийравишдауйғунлашади.
2.Ҳарқандайрухийходиса ўзирсиятибўйичатуғма, табиийёкимаданийбўлади.
3. Белгивақуролларданфойдаланишкатталартомониданболаларгадастлабмуносабатвабиргаликдагиашёвийфаолиятниташкил этишчоғидакўрсатилади.
4.Тарихий-маданийжараёндаинсонтурлитуманқуролларнияратдики, уларнингичидан энгмухимларимехнатқуроллари,тилвасаноқтизимларибўлиб, инсонуларданфойдаланишсирлариниўрганиболади.
5.Ёзувданфойдаланишорқали инсонидрок этишдантортибтофикрлайолишвазифаларинибажарабошлади. Одамлартомонидантурлитарихийдаврларижтимоийқуролнингиккитурибунёд этилди. Убиринингёрдамида (мехнатқуроли) табиатгатаъсиркўрсатса, бошқаси (белгилартизими) биланўзигаёрдамберади.
6. Мехнатқуроллариватаништизимларнингамалийфаолиятдақўлланишиодамнингбевоситарухийжараёниданбевоситарухийжараёнгаўтишинингбошланишидир. Яъни, бошқаруввоситасисифатидахуддишуқуролларвабелгилари ишгатушади.
7. Таълим олишболагаўзхулқи (фаолияти) варухийжараёнлар (хотиранияхшилаш, унингимкониятлариникенгайтириш, сўз эсаидроквадиққатнибошқаришвоситаси)ниқуролёкибелгиларёрдамидабошқаришдатажрибадайбўлибтуюлади.
8.Қуролларвабелгилардастлаббошқаларнингхулқ-атворинибошқаришвоситасибўлиб, кейинчаликболаларнитарбиялашвоситасигаайланади.
МашхурпсихологолимС.Л.Рубинштейнинсонривожланишихусусидаўзигахосёндашувниилгарисуради. Ундаасосанинсонтаълим ватарбияжараёнидарўйберадигантаъсирларгатайёрхолдатуғилар экан. Шубоисболаларкатталартаъсиридаривожланиб, инсониятяратганмаданиятмазмунини эгаллабборади. Болалартарбияланибваўсибривожланади, яъниболанингетилишиваривожланишитаълим ватарбияжараёниданамоёнбўладихамдатакомиллашади.
Боланинг ижодийлик хусусиятимуайяншарт-шароит, шунингдек, таълим ватарбияжараёнидаюзберадиганривожланишнингнатижасихам саналади. Қулайшароитнингмавжудлигиболанингривожланишидасамаралинатижаларгаолибкелади.
Ривожланишжараёнинингхарбирўтишдавриқуйидагичаучқонунийалмашинувларасосидакечади:
1.Фаолиятолиббораётганмазкуртипнингўзкучинимаксималдаражадасарфлашива энгюқоридаражагакўтарилиши.
2.Фаолиятнингмуайянривожланишдаври.
3.Фаолиятнингтўйинишиваунибошқажихатларининг (ашёвийвакоммуникатив) фаоллашуви.