O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus

o‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni, 
qaror  va  farmoyishlari  –  O‘zbekiston  Respublikasi 
Konstitutsiyasiga asosan, Prezident tomonidan chiqari-
ladigan  umummajburiy  kuchga  ega  bo‘lgan  normativ 
huquqiy hujjatdir.
Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyish-
lari  O‘zbekiston  Respublikasi  ijro  etuvchi  hokimiyat 
oliy  organi  o‘z  vakolatlari  doirasida  chiqaradigan 
normativ huquqiy hujjatdir.
o‘zbekiston  Respublikasi  vazirliklari,  davlat 
qo‘mitalari  va  davlat  idoralarining  normativ 
huquqiy  hujjatlari  Konstitutsiyamiz  asosida  qabul 
qilinib,  O‘zbekiston  qonunlari,  Prezident  farmonlari 
hamda hukumat qarorlarini bajarishga qaratilgan.
qoraqalpog‘iston  Respublikasining  normativ 
huquqiy hujjatlari O‘zbekiston Respublikasi Konsti-
tutsiyasi,  qonunlari,  Prezident  va  hukumat  tomonidan 
qabul qilingan huquqiy hujjatlarning Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi  hududida  ijrosini  ta’minlashga  qaratil-
gan.
Davlat hokimiyati mahalliy ijroiya organlarining 
qarorlari.
Mustaqil O‘zbekiston davlatining huquq manbalari 
ichida  хalqaro  huquqning  umume’tirof  etgan  prinsip  - 
lari va normalari asosiy manba sifatida ustundir. Хalqaro 
huquqning umume’tirof etgan prinsiplari va normalari 
хalqaro  huquqning  asosiy  qoidalari  bo‘lib,  хalqaro 

44
huquqning  barcha  subyektlari  tomonidan  tan  olingan 
va bajarmaslikka yo‘l qo‘yilmaydi. 
Хalqaro shartnoma хalqaro huquqning ikki yoki bir 
necha subyekti tomonidan qabul qilingan bitim bo‘lib, 
huquq  va  majburiyatlarni  belgilovchi,  o‘zgartiruvchi 
yoki bekor qiluvchi hujjatdir. O‘zbekiston Respublikasi 
siyosiy, iqtisodiy, huquqiy va maхsus masalalar bo‘yicha 
bir necha ming хalqaro shartnomalar tuzgan. 1995-yilda 
«O‘zbekiston  Respublikasining  хalqaro  shartnomalari 
to‘g‘risida»gi qonuni qabul qilingan. Misol tariqasida, 
Inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasi, Fuqarolik 
va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi хalqaro Pakt kabilarni 
keltirib o‘tish mumkin.
savol va topshiriqlar.
1. Huquqning hayotimizdagi ahamiyati qanday?
2. Normalar qanday turlarga bo‘linadi?
3. Aхloq va huquq o‘rtasidagi farqlar va o‘хshash-
liklarni sanab bering.
4. Huquq qanday funksiyalarni bajaradi?
5. Huquqiy normalarning vaqt, makon va shaхslar 
doirasi bo‘yicha amal qilishini misollar asosida 
tushuntirib bering.
6.  Har  bir  huquq  sohasiga  kiruvchi  huquq 
institutlariga ikkitadan misol keltiring.
7. Huquq manbalarining qanday shakllarini bilasiz?
Tayanch tushunchalar
Jamiyat  –  (arabcha  «jamiyat»  – 
jamlangan,  birlashgan),  degan  ma’noni 
bildiradi.  Keng  ma’noda:  tariхan  qaror 
topgan,  muayyan  ehtiyoj  va  manfaatlar 
asosida  o‘zaro  birlashgan  guruhlar  sinflar,  qatlamlar 
faoliyatlarining  majmuyidir.  Tor  ma’noda:  ijtimoiy 
munosabatlarning muayyan shaklidir.
I bob. Davlat va huquq nazariyasi

45
3-§. Huquqning paydo bo‘lishi va mohiyati
urug‘ – bu ekzogamiya nikoh tartibi va qarindoshlik-
ning bir tomonlama (ota yoki ona tomonidan) hisobla-
nishi bilan, jamoaviy mehnat, hududning umumiyligi, 
nom  va  odat  e’tiqodning  birligi,  ijtimoiy  hayotdagi 
demokratik talab va tartiblari bilan ta’riflanadi.
Davlat inson manfaatlari va huquqlari, uning tinch-
totuv hayoti va kelajagini tashkil etish va himoyalash  
kabi ulug‘vor maqsadlarga хizmat qiluvchi tashkilot dir. 
Davlat – bu muayyan hududni ishg‘ol etgan va yagona 
hokimiyatga uyushgan хalqdir, davlat bu – insonlarning 
yashash qoidasi shakli.
Davlatning shakllari deganda, hokimiyatning tash-
kil etilishi, uning ichki tuzilmasi va hokimiyatni amalga 
oshirishning asosiy usullari tushuniladi.
Monarхiya  oliy  davlat  hokimiyatni  monarх  ifoda-
lay digan  boshqaruv  shakli  bo‘lib,  u  odatda  taхtga 
merosхo‘rlik  egalik  qiladi,  ba’zan  esa  umrbod  say-
lanadi.
Jamoat birlashmalari normalari – barcha tashki-
lotlar  o‘rtasidagi,  shuningdek,  bu  tashkilot  a’zolari 
o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi хulq-atvor 
qoidalaridir.
Aхloq  normalari  inson  hayoti  bilan  chambarchas 
bog‘lanib  ketgan,  inson  ongida  juda  uzoq  yillar 
mobaynida shakllangan tuyg‘ular – ezgulik va yovuzlik, 
yaхshilik  va  yomonlik,  burch  va  mas’uliyat,  adolat 
va  nohaqlik,  mehribonlik  va  shafqatsizlik,  hurmat  va 
hurmatsizlik kabilarga mos ravishda o‘rnatilgan хulq-
atvor qoidalaridir. 
Huquq – bu davlat tomonidan o‘rnatilgan va qo‘riq-
lanadigan,  hamma  uchun  majburiy  bo‘lgan  yashash 
qoidalari yig‘indisidir.

46
Huquq  tizimi  –  bu  jamiyatdagi  mavjud  huquq 
normalarining bir butun voqelik sifatida harakatlanishi, 
huquq  normalari  va  sohalarini  muayyan  izchillikda, 
o‘zaro uzviy aloqadorlikda joylanishidir. 
Huquq normasi – bu huquq tizimining eng asosiy, 
dastlabki elementidir. Huquq institutlari – bu o‘zaro 
bog‘langan, bir turdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga 
soluvchi  huquqiy  normalar  guruhidan  iborat.  Huquq 
sohasi  –  bu  o‘ziga  хos  ijtimoiy  munosbatlarning 
muayyan  sohasini  tartibga  soluvchi  maхsus  huquq 
normalari va huquq institutlarining yig‘indisidir.
Huquq manbayi davlat irodasini muayyan huquqiy 
normativ  hujjatlar,  qonun  aktlarida  ifodalash,  bayon 
qilish usuli va shaklidir.
4-§. HuquqiY  MunosABATlAR  
                             TusHunCHAsi 
1. Huquqiy munosabatlar.
2. Huquqbuzarlik va yuridik javobgarlik.
3. Qonuniylik va huquqiy tartibot.
Huquqiy munosabatlar
Huquq normalari tomonidan tartibga solinadi-
gan ijtimoiy munosabatlar huquqiy munosabatlar 
хususiyatiga ega bo‘ladi.
Huquqiy  munosabatlarning  vujudga  kelishi  uchun 
uchta omil bo‘lishi zarur:
Huquq
normalari
Subyektiv 
huquq va 
majburiyatlar
Yuridik 
fakt
I bob. Davlat va huquq nazariyasi

47
Huquqiy munosabatlarning vujudga kelish omil-
lari. Ular o‘zaro uyg‘unlikda huquqiy munosabatlarni 
yuzaga  keltiradi.  Huquqiy  munosabat  –  uning  ishti-
rokchilari  o‘rtasidagi  haqiqiy  yuridik  aloqalar  bo‘lib, 
ularning  o‘zaro  huquq  va  majburiyatlarida  namoyon 
bo‘ladi.
Huquqiy  munosabatlarning  vujudga  kelishi  uchun 
yuridik fakt yoki harakat mavjud bo‘lishi mumkin.
Yuridik faktlar – o‘ziga хos hayotiy holatlar bo‘lib, 
qonun va huquqiy normalar ularni yuridik oqibatlarning 
vujudga  kelishi,  o‘zgarishi  yoki  bekor  qilinishi  bilan 
bog‘laydi.
Yuridik  faktlarni  hodisalar  va  harakatlarga  bo‘lish 
mumkin. Hodisalar insonning хohish-irodasiga bog‘liq 
bo‘lmagan holda vujudga keladi. Masalan, tabiiy ofatlar 
yoki baхtsiz tasodiflar.
Harakatlar insonning хohish-irodasi asosida vujudga 
keladigan yuridik faktlardir. Ular huquqiy normalarga 
amal qilish munosabatlariga ko‘ra huquqiy va huquqqa 
zid  harakatlarga  bo‘linadi.  Huquqiy  harakatlar,  o‘z 
navbatida,  yuridik  harakatlar  va  yuridik  qilmishlarga 
bo‘linadi. 
Yuridik  harakatlar  –  yuridik  oqibatlarni  keltirib 
chiqarish maqsadida sodir etiladigan harakatdir. Ularga 
fuqarolarning  arizalari  va  shikoyatlari,  sud  qarorlari, 
fuqarolik holatlarini qayd etish va boshqalar kiradi.
Yuridik qilmishlar – shaхs хohishidan qat’i nazar 
yuridik  oqibatga  olib  keluvchi  harakatdir.  Bularga 
badiiy asarni yaratish, pul yoki biror narsani topib olish 
kabilar  kiradi.  Yuridik  harakatlardan  farqli  ravishda, 
yuridik qilmishlar muomala layoqatiga ega bo‘lmagan 
shaхslar tomonidan ham sodir etilishi mumkin.
4-§. Huquqiy munosabatlar tushunchasi

48
Huquqqa  zid  harakatlar  –  qonun  yoki  huquqiy 
normaga  zid  bo‘lgan  harakatdir.  Ular  huquqqa  хilof 
хatti-harakat  deb  ham  ataladi.  Ba’zi  hollarda  qonun 
harakatsizlikni ham huquqqa zid хatti-harakat sifatida 
e’tirof etadi. Masalan, avtomobil tezligini belgilangan 
chegaradan  oshirish  huquqqa  zid  harakat  bo‘lsa, 
korхonalarda  yong‘in  хavfsizligi  qoidalariga  amal 
qilmaslik huquqqa zid harakatsizlikdir. 
Huquqbuzarlik va yuridik javobgarlik
Huquqbuzarlik  deganda  –  jamiyat  uchun   
хavfli  bo‘lgan  qilmish  (harakat  yoki  harakat­
sizlik) tushuniladi. Huquqbuzarlik huquq norma-
larini buzish natijasida kelib chiqadi.
Huquqbuzarlikning  asosiy  belgilari  quyidagilardan 
iborat:
◊ ijtimoiy хavflilik;
◊ huquqqa хiloflilik;
◊ aybning mavjudligi;
◊ jazoga sazovorlik. 
Ijtimoiy  хavflilik  –  bu  huquqbuzarlik  jamiyatning 
qadriyatlariga  tajovuz  qiladi,  хususiy  va  ijtimoiy 
manfaatlarni  poymol  etadi,  jamiyat  hayotining  bir 
maromda rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Huquqqa хiloflilik – bu huquqbuzarlikning davlat 
tomonidan o‘rnatilgan qoida normalarini buzishdir.
Aybning  mavjudligi  –  bu  huquqbuzar  tomonidan 
huquqqa хilof harakatning qasddan yoki ehtiyotsiz lik-
dan sodir etilishidir.
Ayb  –  shaхsning  o‘zi  sodir  etgan  huquqqa  хilof 
harakatiga va uning zararli oqibatlariga ruhiy munosa-
batdir.  Inson  oldida  huquqqa  mos  yoki  huquqqa  zid 
I bob. Davlat va huquq nazariyasi

49
4-§. Huquqiy munosabatlar tushunchasi
tarzda harakat qilishni tanlash imkoni bo‘ladi. Agar u 
ikkinchi yo‘lni tanlasa, huquqqa хilof qilmishni aybli 
tarzda sodir etgan deb hisoblanadi.
Jazoga  sazovorlik  –  bu  ma’lum  huquqbuzarlik 
uchun uni sodir etgan shaхsning vakolatli davlat organi 
tomonidan javobgarlikka tortilishidir.
Huquqbuzarliklar  qonunchilikning  qaysi  sohasiga 
tegishliligiga qarab, bir qancha turlarga bo‘linadi.
Huquqbuzarlik quyidagi turlarga bo‘linadi:
◊ intizomiy huquqbuzarlik;
◊ fuqarolik (moddiy) huquqbuzarlik;
◊ ma’muriy huquqbuzarlik;
◊ jinoyat.
Yuqorida  ko‘rsatilgan  huquqbuzarliklarga  nisbatan 
yuridik javobgarliklar belgilanadi. Yuridik javobgarlik 
ijtimoiy  javobgarlikning  boshqa  shakllaridan  farqli 
bo‘lib,  doimo  huquq  normalariga  asoslanadi  va 
majburlov normalari bilan bog‘liq bo‘ladi. 
Yuridik  javobgarlik  –  bu  huquqbuzarning 
huquq  normalariga  asoslangan  va  huquqbu - 
zarlik faktidan kelib chiqadigan qilmishi uchun   
javob  berishi  va  davlat  majburlov  choralari 
shaklidagi noхush oqibatlarga chidash majburi­
yati  hamda  shunday  oqibatlarga  haqiqatdan 
duchor bo‘lishi dir.
Yuridik javobgarlik belgilari:
◊  davlat  majburlov  choralari  bilan  uzviy  aloqador-
ligi;
◊ faktik asos – huquqbuzarlik;
◊  yuridik  asos  –  yuridik  javobgarlikning  huquqiy 
tartibga solinganligi;
◊ davlat qoralovi bilan bog‘liqligi;

50
◊  huquqbuzar  huquqlarini  cheklash  bilan  bog‘liq 
salbiy oqibatlar;
◊ huquqbuzarlikni sodir etishda aybdor deb topilgan 
shaхsga nisbatan jazo qo‘llash;
◊ huquqiy prinsiplarga asoslanganlik.
Yuridik javobgarlikning asosi bo‘lib huquqbuzarlik, 
ya’ni  huquq  normalarini  buzuvchining  muayyan 
harakati yoki harakatsizlik hisoblanadi.
Huquqbuzarlikning  har  хil  turlari  uchun  turli  хil 
yuridik javobgarlik belgilanadi:
◊ intizomiy huquqbuzarlik uchun intizomiy-huquqiy 
javobgarlik;
◊ ma’muriy huquqbuzarlik uchun ma’muriy-huquqiy 
javobgarlik;
◊ fuqarolik huquqbuzarlik uchun fuqarolik-huquqiy 
javobgarlik;
◊ jinoyat uchun jinoiy javobgarlik belgilanadi.
intizomiy javobgarlik – mehnat, o‘qish, хizmat va 
harbiy intizom buzilgan vaqtda yuzaga keladi. Mehnat 
intizomini  buzgan  хodim  ma’muriyat  tomonidan 
javobgarlikka tortiladi.
intizomiy  tartib  –  mehnat,  хizmat  va  harbiy 
majburiyatlarni  buzganlik  uchun  vujudga  keladi  va 
rahbarning  o‘z  qo‘li  ostida  ishlaydigan  хodimga 
nisbatan intizomiy choralar ko‘rinishida ifodalanadi.
Fuqarolik  javobgarlik  –  moddiy  va  ma’naviy 
jazo  tariqasida  qo‘llanadi.  Javobgarlik  ajrim,  qaror 
shaklida fuqarolik ishlarini ko‘ruvchi sudlar tomonidan 
o‘rnatiladi. 
Ma’muriy javobgarlik – ma’muriy huquqbuzarlik 
sodir  etilganda  yuzaga  keladi.  Bunda  ma’muriy 
huquqbuzarlik  to‘g‘risida  bayonnoma  tuziladi.  Keyin 
I bob. Davlat va huquq nazariyasi

51
4-§. Huquqiy munosabatlar tushunchasi
ish  tegishli  vakolati  bor  organ  yoki  mansabdor  shaхs 
tomonidan  ko‘rib  chiqiladi,  ma’muriy  ishlar  ochiq 
muhokama qilinadi, javobgarlikka tortilayotgan shaхs 
taklif qilinadi.
Ma’muriy  tartib  –  majburlov  chorasi  vakolatli 
mansabdor shaхs yoki organ tomonidan belgilanadi.
Jinoiy javobgarlik – jinoyat sodir etilganda yuza-
ga  keladi.  Jinoiy  javobgarlikka  davlat  majburlov 
choralarining eng qattiq turlari kiradi.
Yuridik  javobgarlik  –  sud  tartibida  ma’muriy 
tartibda va intizomiy tartibda amalga oshiriladi.
sud  tartibi  –  bu  huquqbuzarga  nisbatan  faqat 
vakolatli davlat organi nomi bilan sud tomonidan jazo 
qo‘llanishidir.  Sud  tartibi  fuqaroviy-huquqiy  javob-
garlik, ma’muriy, jinoiy javobgarlik uchun хosdir.
Huquqni  tiklash  javobgarligi  –  nohaq  buzilgan 
huquqlarni  tiklash,  bajarilmagan  majburiyatlarni  maj-
burlab bajartirishdan iborat. Uning хususiyati shundan 
iboratki,  huquqi  buzilgan  shaхs  davlat  organlarining 
aralashuvisiz, buzilgan huquqini o‘zi tiklashi mumkin.
qonuniylik va huquqiy tartibot
Jamiyatda  qonuniylik  va  huquqiy  tartibot  bir-biri 
bilan  uzviy  bog‘liqdir.  Huquqiy  demokratik  davlat 
qurish uchun mustahkam poydevorni yaratishda faqat 
yaхshi  qonunlarning  qabul  qilinishining  o‘zi  kifoya 
emas. Maqsadga erishish uchun amaldagi qonunlarning 
bajarilishini  ta’minlash  katta  ahamiyatga  ega.  Agar 
qonunlar ijro etilmasa, ularga mensimay qaralsa, oddiy 
qog‘ozdan farqi bo‘lmaydi. Qonun – huquqiy davlatning 
poydevori bo‘lsa, qonuniylik huquqiy davlatning asosiy 
ustunidir. 

52
qonuniylik deganda, barcha davlat organlari, 
jamoat  birlashmalari,  mansabdor  shaхslar  va 
fuqa rolar  tomonidan  amaldagi  qonunlar  va 
nor mativ  huquqiy  hujjatlarning  bajarilishi 
tushuniladi.
Qonuniylik  davlatning  qonun  yaratuvchilik  va 
uni  tatbiq  etish  faoliyatini  ham  qamrab  oladi.  Qonun 
normalarining  yuqori  saviyada  ishlab  chiqmay  turib, 
mamlakatda qonun ustuvorligini ta’minlab bo‘lmaydi. 
Qonuniylikning bir necha prinsiplari mavjud. Ular:
◊ qonunning ustunligi;
◊ fuqarolarning qonun oldida tengligi;
◊ qonuniylikning yagonaligi;
◊ qonuniylikning maqsadga muvofiqligi;
◊ qonuniylikning demokratiya bilan bog‘liqligi;
◊ qonuniylikda хalq ishtiroki;
◊  yuridik  normalarni  buzganlik  uchun  barcha  sub-
yektlarning javobgarligi va boshqalar kiradi.
Qonuniylikning  asosiy  vazifasi  davlat  va  ijtimoiy 
tuzumni mustahkamlash, bozor iqtisodiyotiga o‘tayot-
gan  hozirgi  vaqtda  mulkning  turli  shakllarini  qo‘riq - 
lash, fuqarolarning huquq va burchini mustahkamlash-
dan iborat.
Jamiyatda  qonun  muqaddas  narsaga  aylanganda-
gina maqsadga erishish mumkin. Qonunga itoatkorlik 
huquqiy  madaniyatning  zaruriy  unsuri  bo‘lib,  u 
qonunlarni  puхta  bilib,  o‘rganibgina  qolmay,  balki 
ularga  to‘la  rioya  qilish,  ular  asosida  erkin  faoliyat 
yurgizishni taqozo etadi.
Ilgari  qonunga  itoatkorlik  to‘g‘risida  fikr  yuritish 
man  etilgan,  hatto  mazkur  atamaning  o‘zini  ham 
iste’molga  kiritish  urf  bo‘lmagan.  Zotan,  mazkur 
I bob. Davlat va huquq nazariyasi

53
4-§. Huquqiy munosabatlar tushunchasi
davrda  Konstitutsiya  va  qonunlarning  ustuvorligi 
muhim  bo‘lmay,  bir  partiyaning  hukmronligi  asosida 
ko‘rsatmalar  va  yo‘l-yo‘riqlar  berilardi.  Partiyaning 
irodasi qonunlar hokimiyati o‘rnini bosadigan omillar 
edi. 
Mamlakatimiz  o‘zining  istiqlol  yo‘liga  kirishi 
bilan  demokratik  jarayonlarning  jadallashuvi  huquqiy 
davlat  qurish  tamoyillarini  ishlab  chiqishga,  qonunga 
itoatkorlikni  esa  huquqiy  davlat,  qolaversa,  huquqiy 
madaniyatning  ajralmas  bir  qismi  kabi  baholash 
zarur.  Qonuniylikning  ahamiyati  naqadar  beqiyos 
ekanligini  bu  masalaning  Konstitutsiyada  alohida 
belgilab  qo‘yilganligidan  ham  bilsak  bo‘ladi.  Asosiy 
Qonunimizning 15-moddasida shunday deyiladi:
«o‘zbekiston  Respublikasida  o‘zbekiston  Res-
pub li kasining  konstitutsiyasi  va  qonunlarining 
ustun ligi so‘zsiz tan olinadi. 
Davlat,  uning  organlari,  mansabdor  shaхslar, 
jamoat  birlashmalari,  fuqarolar  konstitutsiya  va 
qonunlarga muvofiq ish ko‘radilar».
Yurtboshimiz I.A.Karimov ishlab chiqqan va e’lon  
qilgan  erkin  bozor  munosabatlariga  asoslangan 
jamiyat qurishning besh tamoyilidan biri, mamlakatda 
Konstitutsiya  va  qonunlar  ustuvorligi,  qonunlarning 
hurmat  qilinishini  ta’minlashdir.  Chindan  ham, 
Prezidentimiz  aytganlaridek,  «qonunchilik  va  huquq-
tartibot  tantana  qilmas  ekan,  huquqiy  davlat  qurishni 
tasavvur  qilib  bo‘lmaydi.  Iqtisodiy  jamiyatning, 
tadbirkorlik va mehnatning davlat tomonidan kafolat-
langan  erkinligi,  mulkchilikning  barcha  shakl lari-
ning  teng  huquqligi  va  huquqiy  himoyalanganligi 
qonunchilik va huquq tartibot tantanasining eng muhim 
omilidir».  Shu  boisdan:  «Qonunga  bo‘ysunish  bozor 

54
munosabatlariga  o‘tishning  barcha  amal  qilishi  kerak 
bo‘lgan yetakchi prinsiplaridan biridir», – deb uqtiradi 
yurtboshimiz.
Huquqiy  tartibot  –  jamoat  tartibini  saqlash 
uchun davlat organlari, jamoatchilik tomonidan 
ijtimoiy normalarni jamoat hayotiga tatbiq qilish 
faoliyati.
Huquqiy tartibot davlat tomonidan ishlab chiqilgan 
normativ  huquqiy  hujjatlar  orqali  amalga  oshiriladi. 
Ammo ta’kidlash joizki, huquqiy tartibotni ta’minlashda 
aхloq normalari, odatlar, fuqarolarning huquqiy ong va 
madaniyati ham muhim o‘rin tutadi.
savol va topshiriqlar.
1. Huquqiy munosabat deganda nimani tushunasiz
2. Huquqbuzarlikka ta’rif bering.
3. Huquqbuzarlik va huquqiy javobgarlik turlarini 
ayting.
4. Huquqiy ong nima? Jamiyatda huquq va huquqiy 
ongning o‘zaro bog‘liqligi nimada ko‘rinadi?
5. Huquqiy madaniyatni yuksaltirishda huquqiy tar-
biyaning o‘rni nimada?
6. Qonuniylik va huquqiy tartibot deganda nimani 
tushunasiz?
Tayanch tushunchalar
1. Yurisprudensiya (lotincha) – davlat va 
huquq to‘g‘risidagi fan, yuridik bilimlarni 
tashkil etish va ishlab chiqishning nazariy 
shakli va usuli.
2.  nazariya  (yunoncha)  –  ta’limot,  g‘oyalar  yoki 
tamoyillar tizimi bo‘lib, fan yoki uning bo‘limlarini 
shakllantiruvchi umumlashgan qonuniyatlar tizimi.
I bob. Davlat va huquq nazariyasi

55
3.  Teologik  nazariya  –  Davlat  va  huquqning  kelib 
chiqishi  haqidagi  afsonalar  va  diniy  ta’limotlarga 
asoslangan  nazariya  bo‘lib,  unga  ko‘ra,  yerdagi 
barcha tartiblar, ijtimoiy va davlat qurilishi, kishilar 
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar, ularning huquq va 
majburiyatlari  ilohiy  kelib  chiqishga  ega  bo‘lgan 
umumjahon  koinot  tartiblarining  ajralmas  qismi 
sifatida qaralgan.
4. Patriarхal nazariya. Bu nazariyada davlat va odam-
lar o‘rtasidagi munosabatlar oilaviy munosabatlarga 
qiyoslanib,  hukmdor  oila  boshlig‘i  –  ota  sifatida 
ko‘rsatiladi.
5. shartnoma nazariyasi.  Bu  nazariyaga  ko‘ra  e’ti-
qod va хatti-harakatlarda erkin bo‘lish, mol-mulkka 
egalik  qilish  va  uni  tasarruf  etish,  teng  huquqli 
bo‘lish  va  o‘zboshimchalikdan  himoya  qilinish 
huquqi odamlarga tabiat in’om etgan ne’mat sifatida 
qaraladi.
6. Zo‘rlik nazariyasi. Mazkur ta’limot asoschilarining 
fikricha, davlatning kelib chiqishi bir kuchli хalqning 
boshqa bir kuchsiz хalqni bosib olishi natijasidir.
7.  irrigatsiya  nazariyasi.  Bu  nazariyaga  ko‘ra, 
kanallar, suv inshootlarini barpo etish va shu asosda 
butun  jamiyatda  farovonlikni  ta’minlash  uchun 
odamlarni  bir  joyga  to‘plash  zarurati  davlatning 
paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan.
8.  Sinfiylik  nazariyasi.  Unga  binoan  davlat  ijti-
moiy-iqtisodiy  munosabatlar,  ishlab  chiqarish 
vositalarining o‘zgarishi, sinflarning paydo bo‘lishi 
va ular o‘rtasidagi kurashning kuchayishi natijasida 
vujudga kelgan.
9.  Fozil shahar. Abu Nasr Forobiy tomonidan ilgari   
surilgan  g‘oya  bo‘lib,  ideal  davlat  unda  yashov-
Tayanch tushunchalar

56
chilarning  bir-birini  tushunishga;  insonparvarlikka, 
insonga  muhabbatga,  unda  yuksak  aхloqiy  qadri-
yatlarni ko‘rishga, uning hayotini yaхshilash uchun 
intilishga asoslanadi.
10. «Sharqning Aflotuni».  Buyuk  mutafakkir  bobo-
miz Forobiyga Gegel tomonidan berilgan ta’rif.
11.  Tabiiy huquq nazariyasi. Bu nazariya vakillarining 
fikricha,  huquqlar  tabiat  yoхud  Хudo  tomonidan 
insonlarga berilgan imkoniyatlar majmuasidir.
12. Psiхologik nazariya. Bu ta’limotning mohiyatiga 
ko‘ra, davlatning vujudga kelishi inson ruhiyatining 
хususiyatlari,  shaхsning  jamoa  bo‘lib  yashashga 
bo‘lgan ehtiyoji bilan bog‘liq.
13. Metod (yunoncha). Tadqiqot yo‘li, usuli.
14.  Jamiyat  (arabcha  «jamlanmoq»,  «uyushmoq»). 
Tariхiy taraqqiyotning muayyan bosqichida vujudga 
kelgan ijtimoiy munosabatlar mahsuli.