Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta

Toʻrtinchi kuch, tovar oʻrinbosarlari – mahsulot differensiasiyasi va doimiy tarzda taklif etilayotgan mahsulot sifatini oshirish kerak.
Beshinchi kuch tarmoqdagi raqobatchilar koʻp omillariga bogʻliq:

• 
  Tarmoqda koʻp sonli raqobatchilar mavjud;
  
• 
  Tarmoq sekin oʻsish sur'ati bilan oʻsmoqda;
  
• 
  Kompaniyani tarmoq chiqish toʻsiqlari yuqori;
  
• 
  Tarmoqda raqobat kuchayadi,qochonki ishlab chiqarish quvvati tez sur'at bilan oʻssa;
  
• 
  Tarmoqda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar uncha katta boʻlmagan xarajatlarga ega;
  
• 
  Tarmoq ishlab chiqarayotgan tovarlar tez buzuluvchiga kiradi;
  
• 
  Ishlab chiqarish hajmiga bogʻliq boʻlgan kompaniyaning tarmoqdagi doimiy xarajatlari yuqori;
  
• 
  Raqobatchilar turli xil strategiyalar tanlaydi,har xil usullar bilan harakat qiladi.
  

Yangi raqiblarning kirib kelish xavfi. Bozorga kirib kelish ehtimoli katta boʻlgan potensial raqiblar firma uchun jiddiy xavf-xatar boʻlib, firma bu xatarni kamaytirishga urinishi, undan oʻzini himoya qilishi, kirish toʻsiqlarini vujudga keltirishi lozim.
Ushbu xavfning qay darajada jiddiyligi kirish toʻsiqlarining balandligiga va potensial raqibga qaratilgan reaksiya kuchiga bogʻliqdir. Kirish toʻsiqlari quyidagicha boʻlishi mumkin:

• 
  miqyosdan tejash, ya'ni kirib kelayotgan firmani keng koʻlamli ishlab chiqarishni tashkil qilishga majbur qilish yoki unga xarajatlar boʻyicha zarar koʻrish xavfini vujudga keltirish;
  
• 
  xaridorlarni yangi firmaning tashviqotlariga e'tibor bermaslikka undaydigan marka imijining kuchi;
  
• 
  faqat ishlab chiqarishni oʻzlashtirish emas, balki reklama xarajatlarini qoplash uchun zarur boʻlgan kapitalga boʻlgan ehtiyojlar;
  
• 
  xaridordan mashhur ishlab chiqaruvchining tovaridan yangi firmaning tovariga oʻtishda talab qilinadigan real yoki ruhiy qayta qurishga sarflanadigan oʻtish xarajatlari;
  
• 
  sotuv tarmoqlariga kirish: ulgurji sotuvilar yangi tovarlarni olishda juda ehtiyotkor boʻlishlari kerak, shunda yangi firma yangi tovar uchun yangi sotish kanalini tashkil qilishga majbur boʻladi;
  
• 
  bozorda oyoqqa turib olgan firma ega boʻlgan tajriba samarasi va xarajatlar boʻyicha afzallik ayniqsa qoʻl mehnati sektorlarida juda katta ahamiyatga ega boʻlishi mumkin.
  

Oʻrinbosar tovarlar - muayyan iste'molchilar guruhi uchun muayyan funksiyani bajaruvchi, biroq boshqa texnologiya asosida ishlab chiqarilgan tovarlardir. Oʻrinbosar tovarlarning bozorga kirib kelishiga, masalan, fan- texnika taraqqiyoti yoki narx siyosatining oʻzgarishi sabab boʻlishi mumkin - mikrokompyuterlar narxining pasayib borishi an'anaviy pochtaning elektron aloqa tomonidan siqib chiqarilishiga sabab boʻldi. Oʻrinbosar tovarlarning narxi tovar bozoridagi firmalar belgilashi mumkin boʻlgan eng yuqori chegara vazifasini oʻtaydi. Oʻrinbosar tovarning narxi xaridorlar uchun qanchalik foydali boʻlsa, tovar bozorida narxni koʻtarish imkoniyatlari shunchalik cheklangan boʻladi.
Oʻrinbosar tovarlar oʻsha xaridorlar guruhi uchun xuddi shu funksiyani bajaruvchi tovarlar, lekin boshqa texnologiyaga asoslangan. Bu permanent xavf yaratadi, chunki oʻrnini bosish xavfi doimo majud. Ushbu xavflar texnologik yutuqlar natijasida oʻsishi mumkin. Oʻrinbosar tovarlarga boʻlgan haqiqiy narxlar tovar bozorida harakat qiluvchi firmalar belgilashi mumkin boʻlgan eng yuqori baholarni aniqlaydi. Oʻrinbosar tovarlar foydalanuvchilarni qanchalik qoniqtirsa, tovar bozorida narxlarning oʻsish imkonyati shunchalik chegaralangandir.
Mijozlar oʻz ta'minotchilari bilan ma'lum miqdorda savdolashish qobiliyatiga egadir. Ular firmani narxlarni pasaytirishga majbur qilib, keng xizmatlar kompleksini va yanada yaxshi toʻlov sharoitlarini talab qilib, firma u yoki bu harakatining potensial rentabelligiga ta'sir etishlari mumkin. Yaxshi sharoitlarga erishish qobiliyati darajasi qator omillarga bogʻliq:

• 
  markazlashgan mijozlar guruhi yoki uni xaridining hajmi ta'minotchi savdosining anchagina qismini tashkil: bu yirik sotish tarmoqlari va savdo markazlari holatidir;
  
• 
  mijoz tomonidan xarid qilinadigan tovarlar uning oʻz xarajatlarining muhim qismini tashkil etadi, bu esa uni yanada koʻproq savdolashishga undaydi;
  
• 
  sotish tarmoqlariga kirish: yangi tovarlarni kiritishda ehtiyotkor boʻlish kerak, koʻpincha yangi firmalar yangi sotish kanalini tashkil etishga majbur boʻladi;
  
• 
  tajriba samarasi va harakatlar boʻyicha afzalliklar;
  
• 
  tovarlar kuchsiz differensiyalangan va mijozlar boshqa
  

ta'minotchilarni topishga ishonadilar;

• 
  ta'minotchilar almashinuvi bilan bogʻliq oʻtish xarajatlari mijoz uchun muhim emas;
  
• 
  mijoz talab, bozordagi haqiqiy narx va ta'minotchining xarajatlar toʻgʻrisida etarli ma'lumotlarga ega.
  

Bundan kelib chiqadiki, xaridorlarni tanlash muhim strategik qarordir. Firma mijozni tanlash siyosatiga amal qilgan holda oʻz raqobat sharoitini anchagina yaxshilab olishi mumkin.
Ta'minotchilarning mijozlardan manfaatli shartlarga erishish qobiliyati shundan iboratki, ular oʻz ta'minoti uchun narxni oshirishi, ma'lum mijozga etkazib beradigan tovarlar sifatini pasaytirish yoki hajmini chegaralash imkoniyatiga ega. Shu yoʻl bilan kuchli ta'minotchilar mijozlar harakati rentabelligiga ta'sir etishlari mumkin.
Ta'minotchilarga tijorat tomonidan yordam beruvchi sharoitlar quyidagilardir:

• 
  ta'minotchilar guruhi mijozlar guruhiga qaraganda koʻproq markazlashgan;
  
• 
  ta'minotchilar oʻrinbosar tovarlar tomonidan xavfni his etmaydilar;
  
• 
  firma ta'minotchi uchun muhim mijoz sanalmaydi;
  
• 
  tovar mijoz uchun muhim ishlab chiqarish vositasi boʻlib hisoblanadi. Raqobatchi kuchlarni tahlil qilishni yakunlar ekanmiz, shuni ham qayd qilib oʻtish mumkinki, bozor kuchi va potensial daromad bozordagi vaziyatga
  

qarab juda keng diapazonda oʻzgarib turishi mumkin.

2.