O‘zbekiston Respublikasi o‘z mustaqilligini qo’lga kiritgach, taraqqiyotimizning asosini belgilab beruvchi iqtisodiy sohadagi islohotlarga ustuvor e’tibor qaratildi. Shaxsan Prezidentimiz I

3.2. 0‘zbekistonda bozor infratuzilmasining amal qilish mexanizmlari va faoliyat natijalari
Har qanday fanning amaliyotga tatbiq etilishi darajasi ushbu faning rivojlanganlik darajasini belgilab beradi. Bozor infratuzilmasi nazariyasi fani nazariy fan hisoblanib, uning asosiy natijalari va ilmiy xulosalari bozordagi infratuzilmani shakllantiruvchi subyektlarning harakatlarida namoyon bo‘ladi. Ulaming natijalarini baholash va sifatini oshirish uchun fanning asosiy vazifalaridan kelib chiqib, ilmiy xulosalar yaratish va amaliyotning har bir qadamini tadqiq etish maqsadga muvofiqdir.
Bozor infratuzilmasi ishtirokchilari harakatlarini doimiy kuzatish asosida xulosalar chiqarish va ulami amaliyotga tatbiq etishni bir necha shakllarda amalga oshirish mumkin. Uning uchun bozordagi har bir ishtirokchining iqtisodiy aloqalarida mavjud muammolarini o‘rganish talab etiladi. Bu shakllami quydagilar orqali ifodalash mumkin:
- davlat tomonidan yaratiladigan sharoitlar;
-yangi iqtisodiy ishtirokchilaming paydo bo‘lishi.
Davlat tomonidan yaratiladigan sharoitlar 2 xil usulda amalga 91 oshiriladi. Bularto‘g‘ridan to‘g‘ri (bevosita), ya’ni infratuzilmaning shakllanishigaqonunchilikasosidasharoityaratish.Bundamamlakat hukumati tomonidan bozordagi sharoitlar va ishtirokchilaming munosabatlarini davlat va iqtisodiy subyektlar manfaatlari nuqtayi nazaridan kelib chiqib qonuniylashtiradi va ularga sharoitlar yaratiladi. 0 ‘zbekistonda bozor munosabatlariga o‘tilgandan so‘ng juda ko‘plab bunday infratuzilmalar yaratildi. Misol qilib aytish mumkinki, bozor iqtisodiyoti xususiy mulkchilikning bo'lishini talab etdi va unda yirik davlat korxonalarini xususiylashtirish jarayoni boshlandi. Bu esa quyidagi to‘rt xil usulda amalga oshirildi:
1) davlat mulkini aksiyalar orqali korxonada ishlovchilarga taqsimlab berish;
2) korxona aksiyalarini fond bozorida sotish;
3) aksiyalar chiqarilib, davlat ixtiyorida ushlab qolish;
4) chet ellik hamkorlarga aksiyalarini sotish.
Bu jarayonda albatta fond bozorlarini tashkil etish va ular faoliyatini qonuniylashtirish zaruriy sharoit edi. Ushbu jarayonlar doimiy muvofiqlashtirilib va takomillashtirilib boriluvchi jarayon hisoblanib, 0‘zbekistonda jahon tajribasidan foydalanib, milliy xususiyatlami hisobga oigan holda, doimiy zamon talabidan kelib chiqib takomillashtirilib borilmoqda.
Ikkinchi usulni bilvosita usul, ya’ni iqtisodiy dastaklar orqali shart-sharoit yaratish orqali amalga oshirilishi mumkin. Bunda ma’lum bir bozor iqtisodiyoti ishtirokchilariga zarur boigan yangi infratuzilma obyektlarini tashkil etish uchun sharoitlar yaratib beriladi. Misol uchun, soliqlar, davlat bojlari va boshqa davlat tomonidan undiriladigan toMovlardan qisman va to‘liq imtiyozlar berish yoki taqiqlar qo'yish orqali amalga oshiriladi. 0‘zbekiston Respublikasida oziq-ovqat va nooziq-ovqat iste’mol tovarlarining ayrim turlari va boshqa shunga o‘xshash bir qancha tovarlarning ishlab chiqarilishi yoki sotilishini rag'batlantirish yoki taqiqlash maqsadida aksiz va boshqa soliqlar, to’lovlar joriy etilgan.
Bozordagi infratuzilmani rivojlantirishdagi bu harakatlarni qo‘llab-quvvatlash va ulaming bu borada olib borilayotgan islohotlami samarali tashkil etish maqsadidagi amaliy harakatlarining ketma-ketligi va uzviyligini bozor infratuzilmasi nazariyasi fanida o'rganiladi hamda ularning natijalarini ilmiy tadqiqotlar, ilmiy loyihalar va ilmiy maqolalar ko'rinishida havola etib boriladi.
Bozor infratuzilmasi subyektlarining iqtisodiy harakatlari ustidan alohida hollarda xulosalar chiqarib bo'lmaydi, unda ishlab chiqarish, xizmat ko'rsatish va boshqa sohalardagi iqtisodiy subyektlarning harakatlari asosiy o'rinni egallaydi. Shuning uchun nazariy xulosalar chiqarish uchun ham amaliyotda mavjud bo'lgan har bir bozor infratuzilmasining bog'liqlikda amal qilayotgan barcha iqtisodiy subyektlar va amal qilayotgan qonunchilikdan xabardor bo'lish talab etiladi. Shundagina bozor infratuzilmasi nazariyasida ko'rilayotgan nazariy xulosalar amaliyotga jonli ravshda tatbiq etilishi va o'z samarasini berishi mumkin.
Shunday qilib, O'zbekistonda bozor infratuzilmasi shakllanishi va rivojlanishining yana bir xususiyatli tomoni - bu uning mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar bosqichlariga muvofiq holda olib borilishidir.
Birinchi bosqich (1991-1995- yillar) - bozor infratuzilmasining yangi subyektlarini shakllantirish va mavjudlarini takomillashtirishning tashkiliy-huquqiy asoslarini vujudga keltirishdan iborat bo'lib, uning uslubiy va konseptual masalalari tadbirkorlaming bevosita ehtiyojlarini qondirishi, ya’ni tadbirkorlik asoslari bo'yicha mutaxassislami o'qitish va qayta tayyorlash tizimi, davlat ro'yxatidan o'tkazish va hisob, moliya-kredit tizimi, ulgurji-vositachilik tuzilmalari, agroxizmat, biija, xizmatlar bozorini va tashqi iqtisodiy faoliyat tuzilmalari bo'yicha amalga oshirildi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, “Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga xizmat qiladigan tarmoqlar - tijorat banklari tarmog'ini, zamonaviy moliya va soliq tizimi, audit, sug'urta vositasi va biija faoliyatini rivojlantirmay turib, ma’rifatli bozor sari aniq qadam tashlash to‘g‘risida gap ham bo‘lishi mumkin emas” Shunga ko‘ra, bozor infratuzilmasini rivoj lantirishning dastlabki bosqichida eski tizimdan qolgan tuzilmalarga yangi sifat o‘zgarishlari baxsh etish, ulami takomillashtirish bilan bir qatorda, iqtisodiyotimiz uchun yangi bo‘lgan tarkibiy tuzilmalami ham shakllantirish masalalarini hal etish dolzarb vazifa sifatida belgilab berildi.
Ikkinchi bosqich (1996-2000- yillar) — bozor infratuzilmasining barcha subyektlari majmuasi shakllanishi, rivojlanishi va o‘z faoliyatini atroflicha tashkil etish hamda yanada takomillashuvi jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Bu bosqich avvalambor, iqtisodiyotda pul-kredit dastaklaridan faol foydalanish bilan tasniflanadi. Shuningdek, bu bosqichda Prezidentimiz bozor infratuzilmasini yaratish borasida erishilgan natijalarga tayanilgan holda, mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlami maqsadga muvofiq holda yo‘naltirish imkonini bemvchi zamonaviy tuzilmalami yaratishga e’tibor qaratadi. Zero, «Zamonaviy infrastrukturani yaratish bozor munosabatlariga haqiqiy madaniyma’rifiy xarakter baxsh etish, stixiyaga va boshboshdoqlikka yo’l qo‘ymaslik imkonini beradi».
Uchinchi bosqich (2000- yildan boshlab davom etmoqda) - bu bosqich bevosita 0‘zbekistonda iqtisodiy islohotlami yanada chuqurlashtirish va erkinlashtirishning boshlanishi bilan bog'liqdir. Ushbu bosqichda bozor iqtisodiyotiga mos muassasalardan tashkil topgan mustahkam tizim yaratish zarur. «Biz bozor infratuzilmasini, biznesga xizmat ko'rsatish bilan bevosita bog’liq bo’lgan uning barcha institutlari - konsalting, marketing, injiniring, lizing, sug‘urta tizimlari faoliyatini rivojlantirishni ustuvor vazifa deb bilamiz. ...Biz iqtisodiyotni boshqarishning o‘z davrini o‘tab bo’lgan eski davlat tizimi o‘miga bozor iqtisodiyotiga mos institutlaridan tashkil topgan mustahkam tizimni tezroq yaratish tarafdorimiz». Buning uchun awalambor, moliya va bank tizimi jarayonini faollashtirish, bozor infratuzilmasi faoliyatini erkinlashtirish bevosita uning muassasalari o'rtasida bozorga xos haqiqiy raqobat muhitini yaratishni va shu asosda ulaming faoliyatini takomillashtirishni taqozo etadi

Xulosa
Bozor va bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi natijasida vujudga keladi.
Bozor munosabatlari subyektlari o‘zaro bog‘liq holda va aloqada bandlik, milliy daromad va ishlab chiqarishning umumiy hajmi kabi ijtimoiy ishlab chiqarish natijalarini aks ettiradigan va doimiy harakatda bo‘ladigan daromadlar va xarajatlar oqimini shakllantiradi.
Bozor munosabatlarining har bir ishtirokchisi o‘z maqsad va manfaatlaridan kelib chiqib, mustaqil qaror qabul qiladi. Aynan xo‘jalik yurituvchi subyektlaming iqtisodiy erkinligi va mustaqilligi bozor ko‘rinishidagi iqtisodiy munosabatlami vujudga keltiradi hamda o‘z rivojlanishining tabiiy-evolyusion, dinamik xususiyatini belgilab beradi.
Bozor iqtisodiyoti - murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizim boiib, birlashgan, o‘zaro bogiangan va birgalikda harakatlanadigan bir qator tarkibiy tuzilmalami o‘z ichiga oladi.
Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishi uchun uning infratuzilmasi shakllantiriladi. Bozor infratuzilmasi - bu bozor munosabatlariga ko‘makberishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy institutlar tizimidir.
Bozor iqtisodiyoti tizimining afzalligiga qaramay, shunday muammolar borki, ulami bozor mexanizmi vositasida hal etish kam samara keltiradi yoki umuman hal etib bo‘lmaydi. Ana shunday muammolami hal etish uchun davlat ulami o‘z zimmasiga olishi yoki zarur shart-sharoitlami yaratib berishi kerak.