O'zbekiston respublikasi profi universitety

Veber-Fexner, Stivensen qonunlari misol bo'la oladi. Bu qonunlar matematik 
formulalardan iborat bo'lib, ular yordamida jismoniy stimullar va odam sezgilari 
o'rtasidagi bog'liqliklar, shuningdek sezgilarning mutlaq va nisbiy chegaralari 
aniqlanadi.

---

39 
Bular qatoriga differentsial-psixologik tadqiqotlarni rivojlanishining 
dastlabki bosqichlarini ham kiritish mumkin (XIX asrning oxiri). Ularda odamlarni 
bir-birlaridan farqlovchi umumiy xususiyatlari va qobiliyatlarini aniqlash uchun 
matematik statistika metodlaridan
1
foydalanila boshlangan. Shundan so'ng, XX 
asrga kelib psixologiya fanlarining turli sohalarida matematik modellar va 
hisoblardan foydalanish an'anasi keng yoyila boshlandi. Hozirgi vaqtda ularsiz 
bironta ham jiddiy ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirib bo'lmaydi. 
XIX asrning 80-yillaridan psixologiyada laboratoriya eksperimental ilmiy 
tadqiqot ishlarini amalga oshirish uchun maxsus texnik qurilmalar va anjomlar 
yaratila va ulardan foydalanila boshlandi. Bu boradagi ilk qadamlarni biz yuqorida 
tanishib chiqqan nemis olimi V.Vundt qo'ydi. U Leyptsig shahrida tashkil etgan 
psixologik loboratoriyasida shu asboblar (priborlar)dan foydalangan. Dastavval bu 
asboblar juda sodda texnik moslamalar, asosan mexanik anjomlar bo'lgan. XX 
asrning boshlariga kelib ularga elektr asboblari qo'shildi. Hozirgi vaqtlarga kelib 
esa psixologik laboratoriya eksperimentlarida hozirgi zamon apparaturalarining 
ko'plab turlari, jumladan radio-, tele-, video-, elektron apparaturalar va 
EHMlarigacha foydalanilmoqda. 
Psixologiyada olib boriladigan ilmiy tadqiqot ishlarining matema-
tikalashtiriluvi va texnikalashtiriluviga qaramay, psixologik ilmiy ma'lumotlarni 
yig'ishning an'anaviy usullari, jumladan kuzatish, o'zini-o'zi kuzatish va so'rov 
kabilar o'z ahamiyatini yo'qotgan emas. Ularni ahamiyatligining sabablari bir 
nechta. 
Bularning 
birinchisi 
shundan 
iboratki, 
birinchidan 
psixologiya 
o'rganadigan hodisalar o'ta murakkab hodisalardir, ularni hamma vaqt ham boshqa 
fanlardan o'zlashtirilgan metodikalar yordamida o'rganib bo'lmaydi. Psixologiyada 
o'rganiladigan bunday nozik hodisalarni tadqiq etish uchun tabiiy va aniq 
metodikalar hamma vaqt ham yarayvermaydi. Kuzatish va o'zini-o'zi kuzatish aniq 
matematik formulalar, asboblar yordamida aniqlash amalda mumkin bo'lmagan 
hodisalarni ham o'rganish imkoniyatlarini beradi. O'zini-o'zi kuzatish ko'pincha 
tadqiqotchi, boshqalarning gaplari yoki hissiz asboblar ko'rsatkichlari bo'yicha 
emas, balki u yoki bu xulqiy aktda kuzatiladigan sezgilar, hissiy kechinmalar, 
obrazlar, tasavvurlar, fikrlar haqida ma'lumotlar olishni xohlagan vaqtlarda 
qo'llaniladi. 
Biroq kuzatish va ayniqsa o'zini-o'zi kuzatish orqali olingan ma'lu-motlar, 
deyarli har doim ishonchlilik va aniqlik ko'rsatkichlari bo'yicha tekshirib chiqishni 
taqozo etadi. Mumkin bo'lgan holatlarda bu ma'lumotlar boshqa ob'ektiv metodlar, 
jumladan matematik hisoblar yordamida qayta tekshirilib chiqilishi, nazorat 
qilinishi lozim. 6-rasmda hozirgi zamon psixologiyasida birlamchi ma'lumotlarni 
olish uchun qo'llaniladigan metodlar haqida ma'lumotlar keltirib o'tilgan.