O'zbekiston respublikasi profi universitety

kelish mexanizmlarini o'rganadi. Sub'ektiv aks ettirish yuqoridagilar bilan birga, 
shu individning yoshi, jinsi, millati, e'tiqodi, dunyoqarashi va shu kabi jihatlariga 
ham uzviy bog'liq bo'ladi. Masalan: yoshlar uchun yoqimli bo'lgan biron bir 
san'atkor va u ijro etgan qo'shiq keksalarga yoqmasligi va aksincha, ayollarga 
ma'qul tushgan biron-bir holat erkaklarga yoqmasligi mumkin va hokazo. 
Odam kundalik muloqot davomida boshqa odamlarni kuzatib yurar ekan, u 
atrofdagilar xulqi (xatti-harakati, qiliqlari, mehnat faoliyati va boshq.)da turli 
faktlarga duch keladi. Biroq amaliy o'zaro munosabatlarda bo'lish ehtiyoji ularni 
odamlarning tashqi xulqi ortida yashirin bo'lgan psixik jarayonlarni farqlashga 
majbur qiladi. Har qanday xatti-harakat zaminida doimo odamni shu xatti-
harakatga undovchi niyatlari, motivlari turadi, u yoki bu hodisaga nisbatan 
munosabati zaminida - uning xarakter xususiyatlari yotadi. Shuning uchun ham 
psixik holatlar, xususiyatlar ilmiy tahlil predmeti bo'lguniga qadar, ya'ni ilmiy 
psixologiya va uning ta'limotlari shakllanguniga qadar (bir necha ming yillar 
mobaynida) odamlarda bir-birlarini bilish borasida hayotiy psixologik bilimlar 
yig'ilib, to'planib shakllanib kelgan. 
Shundan kelib chiqqan holda psixologiyani shartli ravishda “hayotiy 
psixologiya” va “ilmiy psixologiya”ga farqlash mumkin. Hayotiy psixologiya - 
hayotiy psixologik bilimlar odamlarning kundalik kuzatishlari, hayotiy tajribalari, 
boshdan kechirganlari asosida shakllangan psixologik bilimlari tizimi bo'lib, ular 
avloddan avlodga tilda, xalq ijodiyoti yodgorliklarida, san'at va adabiyot asarlarida 
uzatilib, saqlanib kelingan va avloddan avlodga yig'ilib, boyitib borilgan. Masalan, 
ular xalq maqollari, asotirlari va masallari ko'rinishida shakllangan: “O'n marta 

---

7 
eshitgandan ko'ra, bir marta ko'rgan afzal” (bunda gap ko'rish idroki va 
xotirasining eshitishdan afzalligi haqida boradi); “Odat - odamning ikkinchi 
qiyofasi” (mustahkam shakllanib qolgan odatlarni odamdagi tug'ma xulq shakllari 
bilan baslashuvchilik roli haqida) va shu kabilar. 
Odamning ijtimoiy va shaxsiy tajribasidan kelib chiqqan hayotiy psixologik 
ma'lumotlar ilmiy psixologiyagacha bo'lgan bilimlarni tashkil qiladi. Ular yetarli 
darajada keng bo'lishi, atrofdagi odamlarning xulqini ma'lum darajada bilishga, 
aniqlashga, tushunishga yordam berishi, ma'lum bir doirada to'g'ri va haqiqatga 
mos kelishi mumkin. Biroq, umumiy nuqtai nazardan olinganda bu bilimlar 
tizimliligi, chuqurligi, isbotlanganligi nuqtai nazaridan ilmiy asoslangan bilimlar 
talabiga javob bera olmaydi va shu sababli ham ular odamlar bilan ishlashda 
(pedagogik, tibbiy, tashkiliy va sh.k.) mustahkam, jiddiy asos bo'la olmaydi. Ular 
yordamida odam psixikasi, uning xulqi haqida, turli ob'ektiv vaziyatlarda odam 
xulqini oldindan bilish borasida ob'ektiv va ishonchli, asosli ma'lumotlar olib 
bo'lmaydi. Lekin shunga qaramay, hozirgi vaqtda ham hayotiy psixologiya 
bilimlaridan foydalanib kelinadi. Hatto, ayrim mamlakatlarda “Hayotiy 
psixologiya” maktablarda o'qitiladigan darslar qatoriga kiritilgan. Hozirgi kunlarda 
respublikamiz maktablarida o'qitiladigan “Odobnoma” darslari tarkibida ham shu 
bilimlarga keng o'rin berilgan. 
Undan farqli ravishda “ilmiy psixologiya” predmeti dastavval psixik 
hayotning muayyan dalillari haqida ilmiy asoslangan ma'lumotlar beruvchi, bu 
omillarning miqdoriy va sifatiy jihatdan tavsiflovchi bilimlar tizimini o'zida 
mujassamlashtiradi. Psixologiya odamning uni o'rab turgan predmetlarni idrok 
qilish jarayonini o'rganar ekan, muhim ahamiyatga ega bo'lgan faktlarni aniqlaydi, 
ya'ni idrok qilish sharoiti, vaziyati o'zgarishiga qaramay shu predmetni inson 
ongida idrok etilayotgan obrazi nisbatan doimiyligini saqlab qoladi. Masalan: 
ushbu so'zlar yozilgan qog'oz yorqin quyosh nurida ham, xira yorug'likda ham va 
elektr chirog'i yorug'ida ham, qog'ozga tushayotgan nurlarning turlicha fizik 
xarakterga ega bo'lishiga qaramay, hamma vaqt va hamma joyda bir xil oq rangda 
idrok qilinadi. Bu holat bizga psixologik faktning sifatiy xarakteristikasini 
ko'rsatadi. Psixologik faktning miqdoriy xarakteristikasiga shu odamning unga 
berilayotgan qo'zg'atuvchiga javob berish vaqti ko'rsatkichi misol bo'la olishi 
mumkin (agar sinaluvchiga chiroqning yonishiga tegishli tugmachani imkon qadar 
tez bosish bilan javob berish talab qilingudek bo'lsa, sinaluvchilardan birining 
javob berish (reaktsiya) tezligi 200 millisekund bo'lishi, boshqasiniki esa 150 
millisekund bo'lishi mumkin). Eksperimentda kuzatiladigan reaktsiya tezligidagi 
individual tafovutlar ilmiy psixologiyada aniqlanadigan psixologik faktlar bo'lib 
hisoblanadi. 
Biroq, psixologik faktlar qanchalik qiziqarli bo'lmasin, ilmiy psixologiya 
faqat psixologik faktlarni qayd qilish bilangina kifoyalanib, chegaralanib 
qolmaydi. Ilmiy bilish voqea, hodisalarni qayd qilib, yoritib borishdan ularni 
tushuntirishga, izohlashga o'tishni talab qiladi. Faktlarni tushuntirish va izohlash 
esa shu hodisalar bo'ysunadigan qonuniyatlarni ochib berishni taqozo etadi. 
Shuning uchun psixologiyaning o'rganish predmeti psixologik faktlarni o'rganish 
bilan birga psixologik qonuniyatlarni ham o'rganishdan iborat bo'ladi. Chunki har 

---

8 
qanday psixologik faktning yuzaga kelishi ma'lum bir qonuniyatga, mexanizmga 
asoslangan bo'ladi, ya'ni uni albatta qandaydir qonuniyati va mexanizmi bo'ladi. 
Masalan, yuqorida keltirib o'tilgan idrokning turg'unligi, doimiyligiga taalluqli fakt 
ham qonuniyatli xarakterga ega. Bu o'rinda nafaqat rangni idrok qilish, balki 
predmetning katta-kichikligi va shaklini idrok qilish ham doimiylikka ega. 
Idrokning doimiyligi boshidan, ya'ni odam tug'ilgan vaqtdan berilgan (belgilangan) 
bo'lmasligi maxsus tadqiqotlar orqali aniqlangan. U asta-sekinlik bilan, qat'iy 
qonuniyatlar bo'yicha shakllanadi. Agar idrokning doimiyligi, turg'unligi 
bo'lmaganda edi, odam tashqi muhitda oriyentatsiya qila olmagan bo'lardi. Atrof-
muhitdagi predmetlar holatining arzimagan miqdordagina o'zgarishi bilanoq 
odamning ko'rib turgan olami kartinasining tub o'zgarishi ro'y berardi, barcha 
predmetlar buzib idrok qilinardi. 
Qonuniyatli bog'liqliklarni bilish o'z-o'zidan, shu qonuniyat namoyon 
bo'lishi mumkin bo'lgan muayyan (konkret) mexanizmlarni ochib bera olmaydi. 
Shuning uchun, psixologiyaning vazifasiga psixologik faktlar va qonuniyatlarni 
o'rganish bilan birga psixik faoliyat mexanizmlarini aniqlash ham kiradi. Psixik 
faoliyat mexanizmlari u yoki bu psixik jarayonni amalga oshiruvchi ma'lum bir 
anatomo-fiziologik apparatlarning ishtirok etishini, ishlashini taqozo qiladi. 
Psixologiya - shu mexanizmlarning tabiati va xatti-harakatini boshqa fanlar 
(fiziologiya, biofizika, bioximiya, kibernetika va boshq.) bilan birgalikda 
aniqlaydi. 
Shunday 
qilib,