O'zbekiston respublikasi profi universitety

psixologiya 
fan 
sifatida 
psixikaning 
faktlari, 
qonuniyatlari va mexanizmlarini o'rganadi.
Albatta psixologiya faniga berilgan bu ta'rif ham muhim aniqliklarni 
kiritishni talab qiladi. Psixologiya predmetini klassik belgilanishi bo'yicha u psixik 
jarayonlar, xususiyatlar, holatlar haqidagi fandir. Psixik hodisalar, “alohida (o'ziga 
xos) hodisalar” ekanligini ko'rsatish, ular odamning “ichki dunyosi”ni tashkil 
qilishi va shu kabilar o'z-o'zicha psixikaning mohiyatini, uning o'ziga xosligini 
ochib bera olmaydi. Psixika nima ekanligi haqidagi savolga javob berishdan avval 
psixik hodisalar xarakteri va mohiyati haqidagi tasavvurlar asrlar davomida qanday 
o'zgarib borganligini qisqacha bo'lsada, ko'rib chiqish lozim.
 
2 §. Psixologik ta'limotlarning yuzaga kelishi. O'tmish mutafakkirlarining 
psixologik qarashlari 
Qadim zamonlardan buyon ijtimoiy hayot ehtiyojlari odamning o'z xatti-
harakatlarida atrofidagi odamlarning psixik tuzilishlari xususiyatlarini farqlashni 
va hisobga olishni taqozo etib kelgan. Dastavval, bunday xususiyatlar ruhning, 
jonning ishi deb tushunilgan. “Jon” tushunchasining dastlabki yuzaga kelishi 
ibtidoiy xalqlarning animistik
1
qarashlari bilan bog'liq. 
Animistik nuqtai nazarga ko'ra, jon hamma joyda va hamma narsada, 
qayerdaki harakat va issiqliq bo'lsa, o'sha yerda mavjud, deb hisoblangan. O'z 
navbatida Animizm jon haqidagi tarixan birinchi ta'limot bo'lib yuzaga kelgan. 
1
Animizm - lotincha “anima” so'zidan olingan bo'lib, jon degan ma'noni bildiradi. 

---

9 
Uning asosi bo'lib yuqorida aytilganidek, olamdagi jamiki mavjud narsalarda jon 
elementlari bo'lishi haqidagi tasavvur xizmat qilgan. Jon esa tanadan ajratilgan 
hamda barcha jonli va jonsiz predmetlarni boshqara oladigan mustaqil mohiyat 
sifatida tushuniladi. 
Bugungi kunlarimizdagi mavjud tasavvurlar nuqtai nazaridan shubhasiz o'ta 
sodda bo'lgan tasavvurlar yordamida qadimgi odamlar ko'plab psixik hodisalarni 
(etarlicha murakkab bo'lgan o'lim va uyqu kabilarni ham), mantiqan tushuntirib 
bera olganlar. Bunga ko'ra, odam o'lganda uning joni tanasini butunlay (manguga) 
tark etadi, uxlagan vaqtda esa, uning joni tanani vaqtincha tark etib, uyg'onganida 
yana qaytib keladi, deb hisoblangan.
O'sha vaqtlardagi psixik hodisalar tabiatini falsafiy tushunish va 
tushuntirishga urinishlarda jonning tanadan mustaqilligi, uning kelib chiqishi 
moddiy emasligi haqidagi fikr asosiy o'rinni egallagan. 
Ulardan keyin jonni naturfalsafiy talqin qilishga urinishlar, ya'ni uni boshqa 
barcha shunga o'xshash hodisalar bilan birga mantiqan olamni umummaterialistik 
tasviriga kirib ketuvchi moddiy hodisa sifatida tushunish yuzaga keldi. Psixikani 
ilk bor bunday tushuntirish va ifodalash olam, uni tashkil etuvchi uch asosiy 
element: suv, havo va olovdan tashkil topganligiga asoslanuvchi qarashlarda o'z 
aksini topgan. Bunga mos ravishda yer yuzidagi barcha narsalar shu moddiy 
elementlardan tashkil topgan, deb tasavvur qilingan. Bunda jonni tashkil qiluvchi, 
olib boruvchi element olov deb hisoblangan. Jonning o'ziga esa harakatlantirish 
funktsiyasi berilgan. 
Ibtidoiy, yovvoyi odamning tabiat oldidagi ojizligi bilan shart-langan, 
individ va jamoaning jon bilan bog'liqligi haqidagi bunday tasavvurlari ruhga 
sig'inish munosabatlarini yuzaga keltirdi. Bu esa dinning dastlabki shakllari edi. 
Keyinchalik jamiyatning rivojlanishi bilan, “ishlab chiqarishning ma'naviy 
kuchlari” va jismoniy mehnatning rejalashtirilishi, undan foydalanishning 
tabaqalanishi, 
sinfiylik 
jamiyatining 
yuzaga 
kelishi 
va 
odamning 
mavxumlashtiruvchilik qobiliyatlarining rivojlanishi bilan ruhning nomoddiy 
tabiati haqidagi g'oyalar yuzaga keldi. Shular bilan birga avvalgi animistik, 
mifologik tasavvurlar o'z o'rnini, jonni, olam tasvirini naturfalsafiy talqin qilishga 
urinish-larga bo'shatib bera boshlaydi.
Shunday qilib, ruh, jon haqidagi dastlabki falsafiy qarashlar yuzaga kelib shu 
bilan ruh, jon haqidagi (psixologiya) ta'limotlar rivojlana boshladi. 
Bu o'rinda psixologiya (ruh-jon) haqidagi ta'limotlarni shartli ravishda 
“G'arb” va “Sharq” ta'limotlariga farqlashimiz mumkin. Quyida shular haqida 
qisqacha to'xtalib o'tamiz. 
G'arb mutafakkirlarining ruh, jon haqidagi ta'limotlariga nazar solgudek 
bo'lsak, qadimgi Gretsiya materialist-mutafakkirlaridan Fales (er. av. VII - VI 
asrlar), Anaksimen (er.av. V asr) va Geraklit (er.av.VI - V asrlar) jonni, ruhni 
odamlar va hayvonlarni jonlantiruvchi, olamning boshlanishini tashkil qiluvchi 
elementlar shakli (suv, havo, olov) deb talqin qiladilar. Ularning tasavvuricha, jon 
o'z mohiyatiga ko'ra olovsimon, “uchquncha”dan (Geraklit) yoki “olov atomi”dan 
iboratdir (Demokrit er.av. V - IV asr), jonning mavjudligi va o'zgarishi ham butun 
olamdagi narsalar asosida yotuvchi tabiiy sabablarga bog'liqdir. Bu bilan psixik 

---

10 
hayotning borishi ham tabiiy jarayonlarning umumqonuniy iziga solib yuborilgan 
edi. Psixikani materialistik asosda tushunish tirik tanning tuzilishi va funktsiyasini 
bilish sohasida erishilgan dastlabki yutuqlarni mustah-kamladi. Eramizdan oldingi 
VI asrda qadimgi grek vrachi Alkmeon anatomiya hamda meditsina sohasidagi 
tajribalariga asoslanib, psixikaning organi miyadir, degan fikrni ilgari suradi. Bu 
fikrga ko'pchilik olimlar qo'shilmaydi. Alkmeondan keyin, hatto bir qancha asrlar 
davomida ham ayrim olimlar (shu jumladan Aristotelь (er.av.384-322 y.y.), Abu 
Nasr Forobiy (873-950) va Ibn Sino (980-1037 y.y.) lar ham) go'yo psixikaning 
asosiy organi yurak bo'lsa kerak, degan fikrni himoya qiladilar. 
Atoqli grek faylasufi Aristotelь o'zining “Jon haqida”gi risolasida psixika 
haqidagi bilimlarni sistemalashtirishga ilk urinishlarni amalga oshirgan. Uningcha 
jon tana va uni xulqining tuzilish usulidir. U ilk bor tana(organizm) va 
jon(psixika)ning o'zaro munosabatli funktsiya-larini izohlab berdi. Aristotelь 
ta'limotlari psixika tabiatiga yangicha yondoshishga asos soldi. Shunga ko'ra jon 
(ruh) tana(organizm)ning mifologik egizagi tarzida talqin qilinmay, balki unga tirik 
organizmlarning hayotiy faoliyatini tashkil qiluvchi mexanizm sifatida qaraladigan 
bo'lindi. Aristotelьning jon haqidagi g'oyalari ilmiy psixologiyaning rivojlanishi 
uchun o'ziga xos poydevor bo'lib xizmat qildi. 
Umuman qadimiy grek, qadimiy rim va qadimiy sharq tabiblari 
psixologiyaning tabiiy ilmiy asosi haqidagi tasavvurlarning rivojlanishiga katta 
hissa qo'shganlar. Eramizdan avvalgi VI asrdayoq grek vrachi Alkmeon, ko'z 
nervlarining mavjudligini ta'kidlagan va shu bilan ruh organi miya, degan xulosaga 
kelgan. 
Ilmiy meditsina fanining asoschisi Gippokrat (er.av. 460-370 y.y.) 
psixologiyani o'zining temperamentlar haqidagi ta'limoti bilan boyitdi. Bu ta'limot 
odamlar o'rtasidagi individual farqlarni ilmiy ravishda tushuntirib berishda muhim 
rolь o'ynadi. Odamlar temperamenti o'rtasidagi farqlar, o'sha davrdagi tasavvurga 
ko'ra, odam tanasini tashkil qiluvchi to'rt elementning (“sharbatlar”ning) 
aralashmasi bilan bog'lab tushuntirilgan. Odam temperamentining qandayligi ana 
shu aralashmada u yoki bu elementning ko'proq miqdorda bo'lishiga bog'liq 
hodisadir deb qaralgan. 
Shunday qilib, psixik faoliyatni ilmiy tushunish yo'lidagi dastlabki katta 
yutuqlar tabiiy olam qonunlariga psixikaning bo'ysunishini tan olish va 
organizmning anatomik-fiziologik tuzilishi psixik faoliyatning ko'rinishlarini 
yuzaga keltiradi, degan ta'limotning maydonga kelishi bilan chambarchas 
bog'liqdir. Shu bilan birga o'sha davr materializmi namoyandalari qo'lga kiritgan 
ma'lumotlar nima sababdan odam mantiqiy abstrakt fikrlash xususiyatiga ega, 
shaxsning axloqiy sifatlari qanday tarkib topadi, odamning maqsad ko'zlash va 
tanini o'z irodasiga bo'ysundira olishi nimaga bog'liq, degan va shu kabi boshqa 
savollarga javob bera olmas edi. 
Chinakam insoniy xulq - atvorning ana shu sifatlarini atomlar harakati, 
“sharbatlar aralashmasi” yoki miyaning sirtqi tuzilishi bilan tushuntirib bo'lmas 
edi. Bu hol quldorlik jamiyatida reaktsion kuchlarning manfaatlarini himoya 
qiluvchi faylasuflarning psixika haqidagi idealistik qarashlarini yanada avj 
oldirishi uchun qulay shart-sharoitni vujudga keltirdi. Bu faylasuflar orasida Platon 

---

11 
(er.av. 427-347 y.y.) alohida o'rin tutadi. Platon jon qismlari haqidagi tushunchani 
yaratar ekan, u jonni quyidagi qismlarga ajratadi: a) aql, b) mardlik, v) nafs va 
ular odam tanasining turli qismlarida (boshda, ko'krakda va qorinda) joylashgan 
bo'ladi, degan fikrni ilgari suradi. Platonning fikriga ko'ra, jonning turli qismlari 
odamlarda barobar taqsimlangan bo'lmaydi. Binobarin jon qismlaridan 
birontasining boshqalaridan ortiq bo'lishi odamning u yoki bu ijtimoiy guruhga 
(tabaqaga) mansubligini belgilaydi. Masalan, oddiy mehnatkashlar (qullar) - jon 
quyi qismining, ya'ni nafsning hukmronligi bilan farqlanadilar. Quldor, aristokrat-
faylasuflarga, ya'ni jonning aqliy qismi ustunlik qiluvchi kishilarga xizmatkor 
bo'lish oddiy mehnatkashning taqdiriga azaldan bitilgan bo'ladi. Demak, aql ruhi 
egalari bular - quldorlar, aristokrat faylasuflar, mardlik, jasorat ruhi egalari - 
jangchilar, sarkardalar va nafs ruhi egalari - qullardir. Bu o'rinda Platon 
qarashlarining sinfiy mohiyati yaqqol ko'rinib turibdi.
Yuqorida keltirib o'tilganlardan ko'rinib turibdiki, g'arb mutafakkirlari 
ishlarida ruh, jon haqida turlicha ta'limotlar ilgari surilib, ular bir-birlarini goh 
inkor etib, goh tasdiqlab kelgan. 
Umuman g'arbda odam psixikasi haqidagi ilmiy tasavvurlarning yuzaga 
kelishi va rivojlanishi diniy mistik to'siqlarni asta-sekinlik bilan yengib o'tib, tabiiy 
ilmiy o'zanda amalga oshib bordi. Sharqda esa, jon, ruh masalasi ko'proq, to'g'ri 
xulq haqidagi ta'limotlar sifatida etik nuqtai nazardan shaxsning o'z-o'zini 
takomillashtirishi orqali kamolotga erishishi tarzida talqin qilingan. Eramizdan 
avvalgi VI asrda sharqda yuzaga kelgan buddizm ruhni, takrorlanmas daqiqalar, 
bir-biri bilan almashinib turadigan holatlar oqimi tarzida talqin qilib, uni alohida 
mohiyat sifatida inkor qilgan. Undan keyin sharqda yuzaga kelgan falsafiy 
maktablarda ruh haqidagi ta'limotlar ruhning etik potentsiallarini anglash asosida 
qurilgan. Shuning uchun sharq ilmi, falsafasi, yogiya o'sha davrlarda ham, hozir 
ham ruhni anglash uchun, o'z-o'zini anglash, bilish uchun uning barcha qora 
(salbiy) ko'rinishlarini bartaraf etish, tana va psixik funktsiyalar (diqqat, iroda, 
tafakkur)ning boshqarish tizimidan foydalanish lozimligini ta'kidlaydi.
Quyida sharq mutafakkirlari ta'limotlarida ruh, jon haqidagi qarashlarning 
talqin qilinishi xususida ham to'xtalib o'tamiz. 
Sharq va G'arb mutafakkirlarining ruh, jon haqidagi ta'limotlarida o'ziga xos 
farqli va o'xshashlik jihatlar mavjud. Masalan, ayrim g'arb mutafakkirlari (Platon, 
Fales) psixologik qarashlarida sinfiylik xarakteri sezilib tursa, sharq mutafakkirlari 
ta'limotlarida bu holat kuzatilmaydi. Platonning jon haqidagi ta'limotlarida 
odamning bu hayotda qaysi sinf, tabaqaga mansub bo'lishligi taqdiri azaldan, 
oldindan belgilab qo'yilishi ta'kidlansa, undan farqli o'laroq sharq mutafakkirlari 
ishlarida odam kim bo'lishidan qat'iy nazar “Haq” (Xudo) oldida tengligi 
ta'kidlanadi. Masalan, sharqning buyuk mutafakkirlaridan biri Konfutsiy (er. av. 
551-479 y.y. Xitoy mutafakkiri) o'z ta'limotlarida jon qismlarini huddi Platon 
ta'limotlaridagidek uch qismga farqlagan, lekin ular boshqacha nomlangan. Bular: