O'zbekiston respublikasi profi universitety

kontrastligidir. 
Hislarning qonuniyatlaridan yana biri - ularning summatsiyasi – 
yig'ilishidir. U yoki bu ob'ekt tomonidan uzluksiz yuzaga keltirilayotgan hislar 
yig'ilib, jamlanib boradi. Shunday qilib, hislarning yig'ilib, jamlanib borishi, 
summatsiyasi natijasida bizda ota-onaga, yaqin do'stlarimizga, qadrdon 
joylarimizga mehr-muhabbat mustahkamlanadi. Salbiy kechinmalarning yig'ilishi 
esa 
(hayotiy 
noqulayliklar, 
ko'ngilsizliklar), 
tashqi 
ko'rinishga 
ko'ra 
ahamiyatsizdek tuyilgan hodisalar juda kuchli reaktsiyaga, affektga olib kelishi 
mumkin. Hislarning summatsiyasi natijasida u yoki bu voqeaga emotsional 
sezgirlik ortadi. 
Emotsional holatlar almashinishi mumkin. Masalan, bir faoliyatdagi 
muvaffaqiyatsizlik, boshqa faoliyatdagi muvaffaqiyat bilan kompensatsiya qilinishi 
(o'rnini to'ldirishi) mumkin.
Hissiyotlarning qonuniyatlaridan biri - ularning bir ob'ektdan boshqasiga 
o'tishidir. Bir ob'ektga nisbatan qondirilmagan hissiyot, boshqa ob'ektga ko'chib 
o'tishi mumkin (“yovuzlikni zaif, ojizlarga ko'chirish” holati hammaga tanish).

---

200 
Qator holatlarda hissiyotlar o'zaro mos kelmaydi - ambivalent bo'ladi, 
shaxsda ichki nizoli vaziyat yuzaga keladi. Masalan, spirtli ichimlik iste'mol 
qilishga mukkasidan ketgan otaning o'z oilasiga bo'lgan mehr-muhabbati, uni 
ichkilik ichish imkoniyatidan mahrum etishgan vaqtda yuzaga keladigan, oilasiga 
nisbatan nafrat bilan qarama-qarshilikda bo'ladi (giyohvandlarda ham shunday 
hislar kuzatiladi). Qarama-qarshi hislar o'rtasidagi nizolar turli usullar: hislarni 
qandaydir “oqlovchi” sabablar ostiga yashirish, ayrim tasavvurlarni o'zgartirish, 
buzish bilan yo'qotiladi.
Hissiyot va hislarning tashqi ifodalanishi - ekspressiya deyiladi. Hissiyot va 
hislarning tashqi ifodalanishi yuz muskullarining harakati (mimikasi), tana 
muskullari harakati (pantomimika, imo-ishoralar, jestlar, poza, gavda holati, qaddi-
qomat), ovoz toni, nutq tempining o'zgarishi kabilarda namoyon bo'ladi.
Qayg'u (g'am-g'ussa) va umidsizlanish skelet muskullarining bo'shashishi 
(egilgan bel, tushirilgan qo'llar, ko'krakka egilgan bosh), harakatlarning sekinligi 
va ishonchsizligi bilan kuzatiladi. Mimikada bu hislar qoshlarning chimirilishi 
(yaqinlashuvi) og'iz chetlarining pastka qaratilishi, peshonada, burunda, og'iz 
atroflarida tirishishning kuzatilishi bilan ifodalanadi.
Hislarning yana boshqacha ifodalanishi quvonch: bunda muskul tonuslari 
ortadi, qaddi-qomat to'g'ri, yelkalar ko'tarilgan, keng, harakatlar shiddatli va aniq, 
qoshlar xotirjam holatda bo'ladi. 
Yuzning mimik muskullarining katta guruhi tipik emotsional ifodalarni 
yaratadi. Bunda chap yarim sharlar faolligi yuzning o'ng qismida, o'ng yarim 
sharlarning faolligi esa - yuzning chap qismida aks etadi. Yuzning chap va o'ng 
qismlari emotsional omillarga turlicha reaktsiya bildiradi. Miya o'ng yarim 
sharlarining ishi yuzni chap qismining hissiy noaniqligida namoyon bo'ladi. Bu 
yerda “haqiqiy” hisni ko'rish mumkin. Yuzning o'ng qismida (yarmida) esa, hislar 
chap (ratsional) yarim shar bilan nazoratlangan holda namoyon bo'ladi.
Ayrim emotsional harakatlar bizning o'tmish ajdodlarimiz uchun biologik 
ahamiyatga ega bo'lgan va hujum qilish yoki himoya uchun foydalanilgan xatti-
harakatlarning qoldig'i (rudimenti) hisoblanadi. Masalan, g'azablangan, jahli 
chiqqan vaqtda tishlarni g'ijirlatib (oqini ko'rsatib), qo'llarni musht qilish, qo'rqqan 
vaqtda boshini egib (qisib) olish, cho'chigan vaqtida seskanib ketish kabilar.
Biroq, hissiyotni tashqi ifodalanishining ko'pchiligini rudument deb 
bo'lmaydi. Ular - muloqot mexanizmlaridir. Tovush toni, mimika, imo-ishoralar, 
jestlar odamlarga biri-birini tushunishga yordam beradi, ular nutqsiz (nutqdan 
tashqari, paralingvistik, noverbal) kommunikatsiya vositalari bo'lib xizmat qiladi.
Odam mimikasi ijtimoiy muhitda tarbiyalanadi va odamni shu muhitga 
moslashishi vositasi bo'lib hizmat qiladi. Odam atrofdagilarga beixtiyor taqlid 
qilish yo'li bilan mazkur sotsiumda qabul qilingan qayg'u, qo'rqinch, umid, g'azab, 
nafrat va muhabbatni ifoda etishning namunalarini, tipik obrazlarini o'zlashtiradi. 
Yuz harakatlarining emotsional ifodalanishi ona va bola o'rtasidagi ilk 
muloqotning vositasi bo'lib xizmat qiladi. Biz boshqa odamlar kechirayotgan his-
tuyg'ularini uning yuz ifodasidan osongina bilib olamiz. Yorqin ifodalangan 
harakatlar bizning nutqimizga ham jonlilik va quvvat beradi. Ular bizning fikrimiz 
va niyatlarimizni hatto so'zlarga qaraganda aniqroq ochib (fosh qilib) beradi.

---

201 
Odam hissiyotga “etaklanib qolmaydi”. Irodaviy zo'r berish bilan u o'zining 
emotsional xislatlarini boshqara olishi mumkin. Shu bilan bir qatorda, hissiyotlar 
hatto irodaviy xatti-harakatlar tizimida xulqni boshqaruvchi kuchli omil bo'lib 
qolaveradi. Oliy hislar odam xulqini irodaviy boshqarish tarkibiga kiradi. Masalan, 
burch hissi anglangan holda ko'zlangan ijtimoiy ahamiyatli maqsadlarga erishishni 
ta'minlaydi. 
Xulqning ongli, oqilona boshqarish, bir tomondan hissiyotlar bilan yuzaga 
kelsa, boshqa tomondan - o'tkinchi hissiyotlarga qarshi turadi. Irodaviy xatti-
harakatlar o'zaro raqobatlashayotgan hissiyotlardan xilof ravishda amalga oshadi. 
Odam og'riq, tashnalik, ochlik va boshqa mumkin bo'lgan barcha moyilliklarga 
bardosh bergan holda ish ko'radi.