O‘zbekiston respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti
Download 0.89 Mb. Pdf ko'rish
|
farmatsevtik botanika fanidan farmatsevtika instituti farmatsiya fakulteti talabalari uchun oquv uslubiy qollanma 1 qism
|
Bumerang treningi Talabalar kichik guruhlarga bo‘linadi va vazifa yozilgan material tarqatiladi. Har bir guruh o‘z fikrini bayon qiladi va guruhlar orasida savol-javob ketadi.
1 - guruhga beriladigan vazifa
1. Chiqindi moddalarning kimyoviy tarkibi qanday? 2. Kristallar necha xil bo‘ladi ? 3. Kristallar qaysi o‘simliklarda uchraydi?
2 - guruhga berilgan vazifa
1. Hujayra shirasi nima? 2. Hujayra shirasida uchraydigan moddalar ? 3. Hujayra shirasidagi moddalarni aniqlash usullari?
3- guruhga berilgan vazifa
1. Hujayra po‘stining bajaradigan vazifasi? 2. Hujayra po‘sti qanday kimyoviy o‘zgarishlarga uchraydi? 3. Hujayra po‘stini aniqlaydigan reaktsiyalar?
27
Vertushka metodi № Chiqindi moddalar uchraydigan o‘simliklar va shakllari Yakka Kristal- lar Rafid-
lar Druz-
lar qumli
kristallar Sfero - Kristal- lar
Sistolitlar 1.
2.
3.
4. 5.
6.
7. 8.
9.
10. 11.
12. Belladonna bargida Marvaridgul bargida Qo‘noq bargida Anjir bargida Piyoz po‘stida Tutdoshlar oilasida Bangidevona bargida
Tradeskansiya bargida
G‘o‘za bargida Agava bargida Krapiva bargida Fikus bargida
28
Vertushka metodi
Ob'ektlarni o‘rganish: Chiqindi moddalar, vakuola va hujayra po‘sti. 1- Topshiriq: Hujayradagi chiqindi moddalar Ob'ektlar: Piyoz po‘sti, bangdevona va marvaridgul bargi.
1-tajriba: - Piyozning sirtqi quruq po‘stidan olib mikroskopda ko‘riladi. Bunda romb, kub, to‘rtburchak shaklidagi rangsiz yaltiroq yakka kristallarni ko‘rish mumkin.
2-tajriba: - Bangidevona bargidan ozgina olib, uni mikroskopda qaralsa, ko‘p miqdordagi murakkab kristallarni (yulduz shaklida druzlar) kuzatish mumkin.
3-tajriba: - Marvaridgul bargidan ozgina olib mikroskopda ko‘rilganda ignasimon shakldagi rafidlarni kuzatish mumkin.
№ Hujayra po‘sti kimyoviy tarkibining o‘zgarishi Yog‘och
lanish Po‘kak
lanish Shilim-
Shiqla- nish
Kutinla nish
Mineral lanish
Sellyuloza 1.
2.
3.
4.
5.
6. Hujayra po‘stida qumtuproq bilan kaltsiy yoki magniy tuzlar uchrasa Hujayra po‘sti lignin moddasi bilan to‘yinsa O‘zida nam saqlab hujayrani qurib qolishdan asraydi Hujayra po‘sti suberin moddasi bilan to‘yinsa O‘zidan suv va xavoni yaxshi o‘tkazadi Hujayra po‘sti yog‘simon modda bilan to‘yinsa
29
2 -Topshirik: Hujayra shirasida uchraydigan moddalarni aniqlash.
Ob'ektlar: dub daraxtining po‘stlog‘i, qoqi o‘t ildizi, altey o‘simligining ildizi.
Reaktivlar: kontsentrlangan H 2 SO 4 , qora tush, temir xlorid, 20% timolni spirtdagi eritmasi.
1-tajriba: - Dub daraxtining po‘stlog‘iga temir xlorid (FeC1 3 ) eritmasidan tomizilib - oshlovchi moddani ko‘k
qoramtir rangga
bo‘yalishi kuzatiladi.
2-tajriba: - Altey ildizidan ozroq olib unga qora tush tomizilsa, shilimshiq modda - sliz bo‘yalmay, xujayraning hamma qismi qoraga bo‘yaladi.
3-tajriba: - qoqi o‘t ildizidan ozroq olib 20% timolning spirtdagi eritmasi va kontsentrlangan H 2 SO 4 eritmasidan tomizib, spirt lampasida biroz qizdirilsa, inulin olcha rangga bo‘yaladi.
3 -Topshirik: Hujayra po‘stining kimyoviy tarkibining o‘zgarishi.
Ob'ekt: gugurt cho‘pi, probka (po‘kak), paxta tolasi.
Reaktivlar: Sudan III, floroglyutsin va ZnC1J eritmasi. 1-tajriba: - Gugurt cho‘piga oldin floroglyutsin eritmasi tomizib keyin shisha tayoqcha yordamida kontsentrlangan xlorid kislota ta'sir ettirilsa gugurt cho‘pi qizaradi.
2-tajriba: - Paxta tolasiga ZnC1J eritmasidan tomizilsa, kletchatka binafsha rangga bo‘yalishi kuzatiladi.
3-tajriba: - Po‘kak bo‘lakchalaridan ozgina olib buyum oynasiga qo‘yiladi. Unga Sudan III eritmasi tomizilsa, Hujayra devorlari qizaradi.
4-Topshiriq: Talabalar tajribalarni bajargandan so‘ng rasm daftarlariga kristallarning rasmini chizib nomini yozadilar. 30
7. Kutiladigan natijalar O‘qituvchi a) Mavzu bo‘yicha maqsadni tushuntirish b) Talabalarda qiziqish uyg‘otish v) Yangi texnologik usullarni qo‘llash
Talaba a) Mavzu bo‘yicha to‘la ma'lumot olishi
b) Talabalar bilimini shakllantirishi v) Talabalar qiziqish bilan qabul qilishi
a) Talaba ushbu materiallarni o‘zlashtirish, konspekt yozish, mustaqil ishlashi b) Adabiyotlar bilan ishlashi v) Yangi texnologiyaga yondashuvi
a) O‘qituvchi internetdan yangi material olish uchun foydalanishni mukammallashtirish b) Yangilash va joriy etish v) kasbiy tayyorgarlikni insonparvarlashtirish
26 Laboratoriya mashg‘ulot-5 Mavzu:‖Hosil qiluvchi to‘qimalar, apical, lateral va interkolyar meristemalar. Birlamchi va ikkilamchi hosil qiluvchi to‘qima‖. 1.Darsning mazmuni: O‘simlik organizmi har biri ma'lum vazifani bajaradigan har xil to‘qimalardan iborat bo‘ladi. Kelib chiqishi,tuzilishi bir xil bo‘lgan umumiy fiziologik xususiyatga ega bo‘lgan va bir xil vazifani bajaradigan xujayralar to‘plami to‘qimalar deb ataladi. To‘qimalar xujayrasining shakliga ko‘ra 2 xil guruhga bo‘linadi: 1.Parenxima 2.Prozenxima Parenxima to‘qimalar-parenximatik xujayralardan tashkil topgan. Prozenxima to‘qimalar-prozenximatik xujayralardan tashkil topgan. To‘qimalar kelib chiqishiga ko‘ra embrional va doimiy bo‘ladi. Embrional to‘qima deb, o‘zidan boshqa to‘qimalarni hosil qiladigan to‘qimaga aytiladi. Embrional to‘qima hujayralari bo‘linib yangi hujayralar hosil qiladi, bu yangi xujayralardan prokambiy to‘qima hosil bo‘ladi. Hosil qiluvchi to‘qimadan paydo bo‘lgan hujayralar ma'lum shaklga kirib,doimiy to‘qimaga aylanadi.
Prokambiy to‘qima xujayralari bo‘linib kambiy(ikkilamchi hosil qi-luvchi) to‘qimani hosil qiladi. To‘qimalar bajaradigan vazifasiga qarab: hosil qiluvchi (embrional), qoplovchi, asosiy, ajratuvchi, mexanik, o‘tkazuvchi to‘qimalarga bo‘linadi. Bulardan keyingi beshtasi doimiy to‘qimalar hisoblanadi. Ular hosil qiluvchi-meristema to‘qimadan, xujayralarning bo‘linishi natijasida vujudga keladi.
Hosil qiluvchi to‘qima-meristema Hosil qiluvchi to‘qimalar o‘simliklarning o‘sish nuqtalarida poya va ildizning o‘sish konusida bo‘ladi. O‘sish konusidagi xujayralarning bo‘linishi hisobiga ildiz va poya bo‘yiga o‘sadi. Birlamchi meristema xujayralari bir xil mayda yupqa selyuloza po‘stli parenxima xujayralaridan iborat bo‘ladi. O‘sish konusdagi initsial (boshlang‘ich) xujayraning bo‘linishi natijasida yangi to‘qimalar hosil bo‘ladi. Poyaning o‘sish nuqtasi bilan ildizning o‘sish nuqtasidagi meristema taxminan bir xil bo‘ladi. Poyaning konus nuqtasini tekshirsak uni uchta qavatdan iborat ekanligini ko‘ramiz.
bo‘lib,bundan epidermis hosil bo‗ladi. 2.Periblema – bu oraliq xujayralar qavati bo‘lib dermotogen
27 ostida bir necha qator bo‘lib joylashadi va bundan birlamchi po‘stloq hosil bo‘ladi. 3.Pleroma-markaziy qavat bo‘lib, u bir necha qavat bo‘yiga cho‘zilgan xujayralardan iborat. Pleromadan markaziy silindr hosil bo‘ladi. Hosil qiluvchi to‘qimalar o‘simlik hayotida katta ahamiyatga ega. Chunki ularning ishtirokisiz o‘simlik o‘smaydi va yangi organlar hosil bo‘lmaydi.
O‘simlik to‘qimalari ularning turlari,hosil qiluvchi to‘qima: Birlamchi va ikkilamchi hosil qiluvchi to‘qima hamda ularning vazifalari haqida tushuncha berish.
1. To‘qima haqida tushuncha 2. To‘qima shakllari 3. Kelib chiqishi jihatdan to‘qima xillari 4. Embrional va doimiy to‘qimalar 5. Bajaradigan vazifasiga qarab to‘qima turlari 6. Hosil qiluvchi to‘qimalar (meristemalar) 7. Birlamchi va ikkilamchi meristema 8. Uchki apikal meristama 9. Interkolyar meristema 10. Yara meristemalar haqida tushuncha.
a)Darsning turi (suhbat) b) Metod-Blits o‘yin,Bumerang,Vertushka. v) Forma(shakl)-guruh? g) Vosita-mikroskop,doska,tarqatma material,tablitsa tayyor preparat g)Usul-nutqli e) Nazorat-kuzatish, ko‘rish. j) Baholash-o‘z-o‘zini va umumiy baholash.
28 5.Metod-Blits o‘yin, Bumerang, Vertushka, Klaster. Blits-o‘yin Guru
h b ah os i Guruh xat osi
o‘g‘ ri javob
Yakka
x at o Yakka b
ah o
Guru x is
hidan ch etla
tish
Kariokinez(mitoz)bo‘linish
1.Xromotidlar sentromerlar ajralib,qarama-qarshi qutb larga tortiladi. Qutblarda mustaqil xromatidlar qiz xromosomasini hosil qiladi. 2.Yadro po‘sti to‘liq erib,axromatin ipi mustaqil urchuq hosil qiladi va xromosomalar ekvatorial qismga joylashadi. So‘ngra xromosomalar soni ikki marta ko‘payadi. 3.Spiral shakldagi ipchalar kattalashib yo‘gonlashadi va zichlashgan xromo-somalarni hosil qiladi. 4. Xromosomalar cho‘zilib,ingichka tortadi va asta sekin bo‘yalmaydigan holatga o‘tib, yadrocha, yadro po‘sti hosil bo‘ladi. Xromosomalar bitta xromatindan iborat bo‘lib,yadroning interfaza davri tiklanadi. 5.Yadro kattalashib xromatin iplari yo‘g‘onlashadi va xromosomalarga aylanadi. 6.Irsiy belgilar paydo bo‘ladi,ya'ni yadroda DNK sintez qiladi,oqsil va energetik moddalar to‘planadi. Bu metodni o‘tkazish tartibi.Har bir gurux talabalariga yuqorida ko‘rsatilgan vazifa tarqatiladi. Talabalar to‘g‘ri deb hisoblangan raqamni ―yakka baho‖ qatoriga yozib chiqishadi. O‘qituvchi to‘g‘ri javob e'lon qilganidan keyin,har bir guruh o‘z xatolarini ―gurux xatosi‖ qatoriga yozadi. Natijada to‘g‘ri, noto‘g‘ri javoblar solishtirib,guruh bahosi hisoblab chiqiladi.
29 Bumerang treningi Talabalarni kichik guruhlarga bo‘linadi va vazifa yozilgan material tarqatiladi. Har bitta guruh o‘z fikrlarini bayon qiladi va guruhlar orasida savol javob ketadi. 1-guruh vazifasi 1.To‘qima nima? 2. To‘qimalar qanday guruhlarga bo‘linadi? 3. To‘qimalar bajaradigan vazifalar? 2-guruh vazifasi 1.Hosil qiluvchi to‘qima vazifasi va xillari 2. Birlamchi hosil qiluvchi to‘qima vazifasi va uchraydigan joyi. 3.Ikkilamchi hosil qiluvchi to‘qima vazifasi va uchraydigan joyi.
1.Uchki (tepa) va yon meristemaning uchraydigan joyi va vazifasi. 2. Interkolyar meristemaning uchraydigan joyi va vazifasi. 3. Yara meristemasining uchraydigan joyi va vazifasi.
1.Xujayra bo‘linishi. 2.Kariokinez bo‘linish 3. Reduktsion bo‘linish
30 Vertushka metodi.
Bu treningda guruhlarga material tarqatiladi va har bir guruh yakka holda alohida to‘g‘ri javobni belgilaydi. Keyin bu materiallar guruhlarga aralashtirib beriladi, yana belgilanadi. Guruhlar soniga qarab aylangandan keyin o‘qituvchi va talabalar bilan umumiy to‘g‘ri javob belgilanadi.
Hosil qiluvchi to‘qima xillari va uchraydigan joyi
Uchki meriste ma
Yon meriste
ma
Inter kolyar meriste
ma
Jaroxat meristem asi
Birlam chi merist
ema
Ikkilam chi meriste
ma 1.Yosh barglarda poya bo‘lib, poyani bo‘g‘im oralig‘i uzun bo‘ladi. 2.Ildiz poyada silin- dirsimon qavat hosil qilib o‘simlik eniga o‘sadi va qalinlashadi. 3.O‘simlikning biror
yeri shikastlansa jarohatlangan joyni
tiklaydi. 4.Poya
va ildizning bo‘yiga o‘sishini ta'- minlaydi. 5.Prokambiy birlamchi floema va birlamchi ksilema elementlarini hosil qiladi. 6.Kambiy ikkilamchi lub,
ikkilamchi yog‘ochlik hosil qiladi.
31 Hosil qiluvchi to‘qima uchun klaster.
Hosil qiluvchi to‘qima
Kеlib chiqishiga ko‘ra Birlamchi
Pеritsikl Prokambiy
Kambiy Fеllogеn Uchki(apikal)mеristеma
Yon (lotеrial) mеristеma
Intеrkolyar mеristеma
Yara
mеristеma
Novda ichida Bo‘g‘imda
Jaroxat Poyada joylashishiga ko‘ra
32 6. Mustaqil bajarish uchun vazifalar va ishlash tartibi.
1-tajriba. Poyaning zonasi-meristema. Mikroskopning katta ob'ektivida bo‘linish nuqtasidagi hujayralarni kuzating(tayor preparat). 2-tajriba. Ildiz zonalarni. Bug‘doy ildizning o‘suvchi qismidan pre- parat tayyorlang. Mikroskop ostida ildizning quyidagi qismlarini ko‘ring: 1.Ildiz qini. 2.
Bo‘linish zonasi-meristema. 3. O‘sish
zonasi- (dermotogen,periblema,pleroma). 4.So‘rish zonasi epiblema (rizoder- ma), birlamchi po‘stloq, markaziy silindr.
piyoz ildizning bo‘linuvchi qismidagi hujayralarni kariokinez (mitoz) yo‘lida bo‘linishini tekshiring (tayyor preparat).
O‘sish zonalarini, hujayra bo‘linuvchi qismidagi hujayralarni kariokinez (mitoz) hamma fazalarini chizib, qismlarini nomini yozib qo‘ying.
a) Mavzu bo‘yicha maqsadni tushintirish b)Talabalarda qiziqish uyg‘otish v) Yangi texnologik usullarni yo‘llash
a) Talabalar mavzu bo‘yicha to‘la ma'lumot olishi b)Talabalar bilimini shakllantirish v)Talabalar qiziqish bilan qabul qilishi
a) O‘qituvchi internetdan yangi material olish uchun foydalanishni mukammalashtirish. b) Yangilash va joriy etish. v) Kasbiy tayyorgarlikni insonparvarlashtirish
a)Talabalar ushbu materiallar ini o‘zlashtirish, konspekt yozish mustaqil ishlashi b) Adabiyotlar bilan ishlash v) Yangi texnologiyaga yondoshuvchi
33 Laboratoriya mashg‘ulot-6 Mavzu:‖Qoplovchi va mexanik to‘qima‖. 1.Darsning mazmuni: Qoplovchi to‘qimalar, ularning xillari. Mexanik to‘qimalar
Qoplovchi to‘qimalar o‘simliklar tanasini tashqi qismida joylashgan bo‘lib, uning organlarini tashqi noqulay sharoit ta'siridan, ya'ni haddan tashqari qizib ketish yoki sovib ketishdan, to‘qimalar ichiga suv, zararli bakteriyalar va zamburug‘lar kirishidan, o‘simlikni ortiqcha suv bug‘latishdan, mexanik shikastlanishdan saqlaydi. Qoplovchi to‘qima kelib chiqishiga ko‘ra uch xil bo‘ladi: epiderma yoki po‘st, periderma, po‘stloq bo‘ladi. Epiderma. Epiderma o‗simlikning barg va yosh novdalarini tashqi tomondan o‘rab turuvchi bir qator, ba'zan ikki, uch qator bo‘lib zich joylashgan tirik hujayralardan iborat. Epiderma hujayralari rangsiz uning ichida protoplazma va vakuolalar mavjud. Epiderma tashqi ko‘rinishi jihatdan turli o‗simliklarda turlicha bo‘ladi. Masalan: ikki pallali o‘simliklarda epiderma hujayralarining bo‘yi bilan eni baravar, hujayra po‘sti egri-bugri bo‘lsa, bir pallali o‘simliklarda esa cho‘ziq, hujayra devorlari tekis bo‗ladi. Epidermaning sirti ko‘pincha mumsimon modda kutin bilan qoplangan bo‘lib, yaltiroq tashqi qavat-kutikulani hosil qiladi. Kutikula o‘zidan suv va gazlarni o‘tkazmaydi, natijada ximoya vazifasini yanada oshiradi. O‘simliklarda gaz almashinish va suv bug‘latish jarayonlari alohida teshikchalar – og‘izchalar orqali bo‘ladi; bu og‘izchalar epidermis hujayralari orasida joylashgan bo‘ladi. Og‘izchalar ikkita loviyasimon shaklli qamrovchi hujayradan tuzilgan bo‘lib, bu hujayralar gaz va suv bug‘latib turadigan teshikni hosil qiladi. Qamrovchi hujayralar epidermaning boshqa hujayralaridan tarkibida xloroplast bo‘lishi bilan farq qiladi. Hujayralar devorining bir hilda qalin emasligi hamda ularning bir hilda tarang bo‘lib turmasligi sababli og‘izcha ochilib yoki yopilib turishi mumkin. Qamrovchi hujayralar tarang vaqtida og‘izcha ochiq, so‘ligan vaqtda esa bekiladi. Epiderma sirti tukchalar bilan qoplangan bo‘ladi. Tukchalar bajaradigan vazifasi va tuzilishi jihatidan bir xujayrali, ko‗p xujayrali, oddiy va bezli bo‘ladi; shakliga ko‘ra-to‘g‘ri, shoxlangan, boshchali, yulduzsimon bo‘ladi. Bezli tukchalarda efir moylari, kislotalar hamda fermentlar bo‘ladi. Periderma ko‘p yillik o‘simliklarni organlarida epiderma o‘rnini ikkilamchi qoplovchi to‘qima-probka (periderma) egallaydi. Periderma uch qavatdan: fellema, fellogen, fellodermadan. Fellema (po‘kak) bir necha qavat o‘lik hujayralardan tashkil topgan bo‘lib, o‘zidan suv va havoni o‘tkizmaydi.
34 Fellogen hujayrasi ichida sitoplazma va yassi shaklli hujayralardan iborat yupqa po‘stli yadrosi bo‘ladi. Fellogen hujayralari bo‘linib ko‘payib tashqi tomondan felloderma to‘qimasini hosil qiladi. Periderma ba'zi o‘simlikda fellogen epidermaning o‘zidan yoki subepidermal qavat hujayrasidan paydo bo‘ladi. Po‘kak to‘qimaning ayrim hujayralari uzilib yasmiqchalar hosil qiladi. Ular orqali suv parlanish va havo almashinish jarayoni sodir bo‗ladi.
Po‘stloq. Ko‘p yillik daraxt o‘simliklarning poyasida probka o‘rnini quruq po‘stloq egallaydi. Daraxtsimon o‘simliklar poyasi kambiy qavatining uzluksiz rivojlanishi hisobiga eniga o‘sib yo‘g‘onlashib turadi. Natijada periderma ham yoriladi. Po‘stloqning chuqurroq qismida yangidan periderma qavatini hosil qiladigan fellogen to‘qimasi hosil bo‘ladi. Fellogen qavatining qayta-qayta hosil bo‘lishi natijasida po‘stloq to‘qimalari qurib, o‘lik qoplovchi to‗qima-quruq po‘stloq hosil bo‘ladi.
Download 0.89 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|