O‘zbekiston respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti
Download 0.89 Mb. Pdf ko'rish
|
farmatsevtik botanika fanidan farmatsevtika instituti farmatsiya fakulteti talabalari uchun oquv uslubiy qollanma 1 qism
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2.Darsning vazifasi
- 4.O‘quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi (metod, forma (shakl), vosita,usul, nazorat, baxolash)
- 5. Metod - Bumerang, Blits o‘yin. Bumerang treningi
- Blits-o‘yin
- 6. Mustaqil bajarish uchun vazifalar
- 7. Kutiladigan natijalar
- 8. Kelgusi rejalar
- 3.O‘quv jarayonining mazmuni
- 4. O‘quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi (metod, forma (shakl), vosita,usul, nazorat, baxolash).
- 5. Metod - Bumerang, Vertushka, Baliq skeleti.
- Vertushka metodi.
- ―Baliq skeleti‖ chizmasi
- 2. Darsning vazifasn.
- 3. O‘quv jarayonining mazmuni.
- 4.O‘quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi (metod, forma (shakl), vosita, usul, nazorat, baxolash).
|
Etioplastlar va geronoplastlar. Ba‘zi gulli o‗simliklarda tilakoidlarning hosil bo‗lishning oxirgi bosqichi yorug‗likka bog‗liq. Bu o‗simliklarning plastidalar yorug‗lik etishmaganda etioplastlarga aylanadi. Etioplastlar-xloroplastlar biogenezining o‗ziga xos shaklidir. Etioplastlarda tillakoid membranalarining komponentlari yoki ularning davomchisi prolomellyar tanachalar shaklida to‗planadi. Etioplastlar karatinoidlar ishtirokida och-sariq rangga bo‗yaladi. Misol uchun qorong‗uda saqlangan kartoshkaning unib chiqqan yosh novdalari anashu rangga bo‗yalgan bo‗ladi. Qadimda xloroplastlar deganda hamma plastidalarning yig‗indisi tushunilgan, garchi ularda xlorofill saqlanmagan va fotosintez jarayonida ishtirok etmagan bo‗lsada. Ammo ularda karatinoidlar mavjud bo‗lib, ular sariq, qizil va zarg‗aldoq ranglar bergan. Karatinoidlar ulushining ko‗payishini kuzgi barlarning plastidalarida xromoplastlarning qariyotganini kuzatishimiz mumkin. Keyinchalik kuzga barglar plastidalarini geronoplastlar deb yuritiladi.
Hujayraning turgor, plazmoliz va deplazmoliz holatini kuzatish, plastidlarni aniqlash.
2. Hujayraning turgor holati 3. Hujayraning plazmoliz va deplazmoliz holati 4. Plastidalar - hujayra organoidi 5. Plastidalarning shakllari 6. Plastidalarning xillari 7. Xloroplastlarning uchraydigan organlari, vazifasi va biologik ahamiyati 8. Xromoplastning uchraydigan organlari va vazifasi 9. Leykoplastning uchraydigan organlari, vazifasi
a) Darsning turi - suhbat b) Metod: - Bumerang, Blits o‘yin v) Forma (shakl) - guruh g) Vosita - doska, tarqatma material, tablitsa, tayyor preparat, mikroskop d) Usul - nutqli e) Nazorat — kuzatish (ko‘rish) j) Baxolash - o‘z-o‘zini va umumiy baxolash 16
5. Metod - Bumerang, Blits o‘yin.
Talabalar kichik guruhlarga bo‘linadi va vazifa yozilgan material tarqatiladi. har 1 ta guruh o‘z fikrini bayon qiladi va guruhlar orasida savol-javob ketadi.
1 - guruhga beriladigan vazifa 1. Hujayradagi osmotik bosim holati 2. Hujayraning turgor holati 3. Hujayraning plazmoliz va deplazmoliz holati
2- guruhga beriladigan vazifa 1. Plastidalar qanday organoidlar va ularning shakllari 2. Plastidalar rangiga qarab necha xil bo‘ladi 3. Plastidalarning uchraydigan joylari
3- guruhga beriladigan vazifa 1. Xloroplast - uchraydigan organlari, vazifasi, biologik ahamiyati. 2. Xromoplast - uchraydigan organlari, vazifasi va biologik ahamiyati 3. Leykoplast - uchraydigan organlari, vazifasi va biologik ahamiyati
Bu metodni o‘tkazilish tartibi. har bir guruh talabalariga yuqorida ko‘rsatilgan vazifa tarqatiladi. Talabalar to‘g‘ri deb hisoblagan raqamni "yakka baxo" qatoriga yozib chiqishadi. O‘qituvchi to‘g‘ri javob e'lon qilgandan keyin, har bir guruh o‘z xatolarini "gurux xatosi" qatoriga yozadi. Natijada to‘gri, noto‘g‘ri javoblar solishtirilib, guruh baxosi hisoblab chiqiladi.
Guruh
baxosi Guruh
xatosi To‘g‘ri javob Yakka
xato Yakka
baxo Gurux
ichidan chetlatish Hujayraning turgor, plazmoliz va deplazmoliz holati
1.Filtr qogoz qoplag‘ich oyna ostidagi suvning bir qismini shimib olgach uning o‘rniga eritma kiradi va hujayralarda asta sekin plazmoliz xo-
17
disasi yuz beradi. Bunda xlorofill donachalari bir -biriga yopishib hu- jayraning o‘rtasiga to‘p- lanadi. 2. Valisneriya hujayra- sining turgor holati tekshiriladi. 3. Preparatni qo‘zg‘atmas- dan turib qoplag‘ich oyna ostidagi suvni to‘yingan osh tuzi bilan almashtiriladi. Buning uchun qoplagich oynaga taqab fil'tr qog‘oz tekkiziladi. ozgina olib buyum oynasi- dagi suv tomchisiga qo‘yib yopqich oyna yopiladi. 5. Preparatdan osh tuzi eritmasini suvga almash- tirilsa deplazmoliz ho- disasi sodir bo‘ladi. 6. Turgor holatida xlo- rofill donachasi hujay- raning po‘stiga yaqin joyda harakat qiladi. Bu bilan hujayra sitoplazmasining harakati turgor holat va xlorofill donachasi kuzatiladi.
18
6. Mustaqil bajarish uchun vazifalar 1.Topshiriq: hujayraning turgor, plazmoliz va deplazmoliz xolatini kuzatish, plastidlarni aniqlash.
Ob'ektlar: valisneriya, pamidor, marjon daraxtining bargi 1- tajriba: Turgor va plazmoliz holatini kuzatish uchun valisneriya o‘simligidan preparat tayyorlash. 2- tajriba: Xromoplastni aniqlash uchun buyum oynasiga pamidorni yumshoq etidan ozgina solib suv tomizib, qoplag‘ich oyna bilan yopib kuzating. 3 - tajriba: Marjon daraxtining bargini epidermisi shilinib, mikroskopning katta ob'ektivida kuzatilganda - leykoplastlar yadro atrofida yaltillab ko‘rinadi.
Topshiriq: Hujayradagi turgor va plazmoliz xolati, plastidalarning xilllari rasmini chizib nomini yozing.
7. Kutiladigan natijalar
O‘qituvchi a) Mavzu bo‘yicha maqsadni tushuntirish b) Talabalarda qiziqish uyg‘otish v) Yangi texnologik usullarni qo‘llash
Talaba
a) Mavzu bo‘yicha to‘la malumot olishi
b) Talabalar bilimini shakllantirishi v) Talabalar qiziqish bilan qabul qilishi
a) Talaba ushbu materiallarni o‘zlashtirish, konspekt yozish, mustaqil ishlashi b) Adabiyotlar bilan ishlashi v) Yangi texnologiyaga yondashuvi
a) O‘qituvchi internetdan yangi material olish uchun foydalanishni mukammallashtirish b) Yangilash va joriy etish v) Kasbiy tayyorgarlikni insonparvarlashtirish
19
Laboratoriya mashg‘ulot—3 Mavzu: Xujayradagi zahira oziq moddalar. 1.Darsning mazmuni:
Xujayradagi zahira moddalar. Hujayrada o‘simlikning rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan organik moddalar zahira vujudga kelib turadi. Bunday zahira moddalar o‘simlik ildizi, ildizpoyasi, kartoshkasi, piyozi, mevasi va urug‘idagi parenxima xujayralarida to‘planadi. Sitoplazmadagi zahira moddalarga: uglevodlar, oqsil va yog‘lardan iborat organik moddalar kiradi. Uglevodlar. Sitoplazmada kraxmal shaklida vujudga keladi. Kraxmal dumaloq, tuxumsimon shakldagi donachalardan iborat bo‘lib, u assimilyatsion yoki birlamchi va zahira kraxmal yoki ikkilamchi kraxmal holida vujudga keladi.
Birlamchi kraxmal barglarda assimilyatsiya tufayli hosil bo‘ladi. U diastaza fermenti ta'sirida shakarga aylanadi. Shakar suvda yaxshi erib, o‘simlik tanasi bo‘ylab harakat qilib urug‘, ildiz, tuganakga borib amilaza fermenti ta'sirida ikkilamchi kraxmalga aylanadi. Kraxmal donachalari tuzilishi jihatidan oddiy va murakkab bo‘ladi. Oddiy donachalarni hosil etuvchi markaz bitta bo‘ladi. Oddiy kraxmallarni hosil qiluvchi markaz hujayraning o‘rtasida bo‘lsa kontsentrik, chekkasida bo‘lsa ekstsentrik kraxmal deyiladi. Murakkab kraxmal donachalarning har biri bir necha donachalardan iborat bo‘lib, o‘zaro zich qo‘shilgan, ammo bir - biridan osongina ajraladigan bo‘ladi. Yarim murakkab donachalarda - kraxmal donachasining hosil etish markazi bir nechta bo‘lib, ular o‘ziga xos umumiy qavat bilan o‘ralgan bo‘ladi. Oksillar. Oqsillar oziqa moddalar sifatida o‘simliklar urug‘ida oddiy va murakkab aleyron yoki protein donachasi holida to‘planadi. Aleyron donachalar yumaloq yoki oval shaklida bo‘lib, hujayra shirasining qurib quyuqlashishidan xosil bo‘ladi. Mayda aleyron donachalari oddiy aleyron donachalari deyilib, uning tarkibida boshqa qo‘shilmalar bo‘lmaydi. Murakkab aleyron donachalar yirik va murakkab tuzilishga ega bo‘lib ularning tarkibida glaboid va kristalloidlar mavjud bo‘ladi. Yog‘lar. Yog‘ yumaloq, tiniq tomchi shaklida bo‘lib, o‘simliklarning mevasi va urug‘ida to‘planadi. Suvda erimaydi, ammo efir va benzin kabi organik erituvchilarda eriydi. 20
2.Darsning vazifasi:
Hujayralardagi zahira oziqli moddalar va ularni aniqlash reaktsiyalarini o‘rganish.
1. Zahira oziq moddalarning ahamiyati 2. Zahira oziq moddalarning turlari 3. Oqsillar - tuzilishi, uchraydigan joyi 4. Yog‘lar - tuzilishi, uchraydigan joyi 5. Uglevodlar - tuzilishi, uchraydigan joyi 6. Oziqli moddalarni mikroreaktsiyalar bilan aniqlash usullari
4. O‘quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi (metod, forma (shakl), vosita,usul, nazorat, baxolash). a) Darsning turi - suhbat b) Metod: - Bumerang vertushka v) Forma (shakl) - guruh g) Vosita - doska, tarqatma material, tablitsa, tayyor preparat, mikroskop d) Usul - nutqli e) Nazorat — kuzatish (ko‘rish) j) Baxolash - o‘z-o‘zini va umumiy baxolash
5. Metod - Bumerang, Vertushka, Baliq skeleti.
Talabalar kichik guruhlarga bo‘linadi va vazifa yozilgan material tarqatiladi. Har 1 ta guruh o‘z fikrini bayon qiladi va guruhlar orasida savol-javob ketadi.
1 - guruhga beriladigan vazifa 1. Zahira oziq moddalar o‘simlikning qaysi organidagi hujayralarida to‘planadi 2. Zahira oziq moddalarning vazifasi 3. Zahira oziq moddalarning xillari
21
2 - guruhga beriladigan vazifa
1. Uglevodlarning tuzilishi va ularni aniqlash usuli 2. Oqsillarning tuzilishi va ularni aniqlash usuli 3. Yog‘larning tuzilishi va ularni aniqlash usuli
Bu treningda guruhlarga material tarqatiladi va har bir guruh yakka xolda to‘g‘ri javobni belgilaydi. Keyin bu materiallar guruhlarga aralashtirib beriladi, yana belgilanadi. Guruhlar soniga qarab aylangandan keyin o‘qituvchi va talabalar bilan umumiy to‘g‘ri javob belgilaniladi.
№ Hujayradagi zapas oziq moddalar va plastidalar Sudan III
Lyugol Yashil
Sariq Oq
(rangsiz) 1.
2.
3.
4.
5.
6. Kraxmal
donachalari ko‘kimtir binafsha rangga bo‘yaladi.
Yog‘ tomchisi qizil rangga bo‘yaladi
Oqsil donachalari tilla sariq rangga bo‘yaladi.
Xloroplast Leykoplast Xromoplast
22
―Baliq skeleti‖ chizmasi
―Baliq skeleti‖ chizmasi bir qator muammolarni tasvirlash va uni echish imkonini beradi. Tizimli fikrlash, tuzilmaga keltirish, tahlil qilish ko‗nikmalarini rivojlantiradi. Talabalar chizmani chizish qoidasi bilan tanishadilar. Alohida/kichik guruhlarda yuqori ―suyagida‖ kichik muammoni, pastda esa, ushbu kichik muammolar mavjudligini tasdiqlovchi dalillar yoziladi. Kichik guruhlarga birlashadilar, taqqoslaydilar, o‗zlarini chizmalarini to‗ldiradilar. Umumiy chizmaga keltiradilar. Ish natijalarini taqdimoti.
Hujayradagi zahira oziq moddalarni va plastidalarni aniqlash 23
6. Mustaqil bajarish uchun vazifalar Topshiriq: Hujayradagi zahira oziq moddalarni aniqlash.
Ob'ektlar: kanakunjut urug‘i, kartoshka tuganagi. 1- tajriba: - Kartoshka tuganagidan ozroq qirib olib buyum oynasiga qo‘yiladi va uning ustiga Lyugol eritmasi tomizib, qoplag‘ich oyna bilan yopib mikroskopda ko‘riladi. Bunda kraxmal donachalari ko‘kimtir binafsha rangga bo‘yalgani kuzatiladi.
2-tajriba: - Kanakunjut urug‘ining qattiq po‘sti olib tashlanib, mag‘izi buyum oynasiga surtiladi. Uning ustiga Sudan III eritmasi tomizib qizdiriladi. So‘ng bir tomchi suv tomizib, qoplag‘ich oyna bilan yopib mikroskopda ko‘riladi. Bunda yog‘ tomchilarining qizil rangga bo‘yalganligi kuzatiladi.
3-tajriba: - Yana kanakunjut urug‘ining mag‘izi buyum oynasiga surtiladi. Uning ustiga Lyugol eritmasidan tomizilib qoplag‘ich oyna bilan yopib mikroskopda ko‘riladi. Bunda oqsil donachalari tilla sariq rangga buyalgani kuzatiladi.
Topshiriq: Hujayradagi kraxmal, oqsil va yog‘ tomchilarining rasmini chizib nomini yozing.
7. Kutiladigan natijalar O‘qituvchi a) Mavzu bo‘yicha maqsadni tushuntirish b) Talabalarda qiziqish uyg‘otish v) Yangi texnologik usullarni qo‘llash
Talaba
a) Mavzu bo‘yicha to‘la ma'lumot olishi b) Talabalar bilimini shakllantirishi v) Talabalar qiziqish bilan qabul qilishi
8. Kelgusi rejalar
a) Talaba ushbu materiallarni o‘zlashtirish, konspekt yozish, mustaqil ishlashi b) Adabiyotlar bilan ishlashi v) Yangi texnologiyaga yondashuvi
material olish uchun foydalanishni mukammallashtirishi b) Yangilash va joriy etish v) Kasbiy tayyorgarlikni insonparvarlashtirish
24
Laboratoriya mashg‘ulot — 4 Mavzu: Kristallar va ularning tuzilishi. Vakuola, xujayra po‘sti va ularni aniqlash reaksiyalari. 1. Darsning mazmuni: Hujayraning markaziy qismida vakuolalar deb ataladigan pufakchalar yoki bo‘shliqlar bo‘ladi. Yoshroq hujayralarda vakuolalar hujayra sitoplazmasi orasida tarqoq xolda joylashgan bo‘lib, hujayra voyaga etishi bilan ular kattalashib boradi. Vakuolalar turli organik va mineral moddalarning suvli eritmasi bo‘lgan hujayra bo‘ladi. Hujayra shirasi - yopishqoq suyuqlik bo‘lib, tarkibida shakar, har xil organik kislotalar, inulin, oshlovchi moddalar, alkaloidlar, glyukozalar, efir moylari va boshqa moddalar ham uchraydi. Hujayra shirasida ikki xil pigment (bo‘yovchi modda): antotsian va antoxlor bo‘ladi. Hujayra shirasining muxiti ishqoriy va nordon bo‘lishi mumkin. Hujayra shirasi nordon reaktsiyada bo‘lsa, antotsian uni qizartiradi. Ishqoriy bo‘lsa - moviy tusga kiritadi. Antoxlor gul va mevalarni sariq tusga kiritadi. Shu pigmentlar tufayli gullar rang- barang bo‘lib, xashoratlarni o‘ziga jalb etadi. Hujayra shirasidagi erigan moddalarning ayrimlari zahira holda to‘plansa, boshqalari chiqindi moddalar bo‘lib, ular hujayra hayotida muhim ahamiyatga ega. Chiqindi moddalar. O‘simliklarning hujayra shirasida ko‘pincha chiqindi moddalar hosil bo‘ladi. Chiqindi moddalar kristallar holida uchraydi. Bu kristallar oksalat kislotaning kaltsiy tuzidan iborat bo‘lib, o‘simlikni xayvon va hashoratlarning yoyishidan saqlaydi. O‘simlik hujayrasida uch xil kristallar ko‘proq uchraydi 1. Yakka kristallar - uch burchak, to‘rt burchak, kubik, prizma, romb shakllarida bo‘ladi. Yakka kristallar piyoz qobig‘ida to‘planadi. 2.
Druzlar - yulduz shaklidagi qirrali
kristallar bo‘lib,
bangidevona,g‘o‘za kabi o‘simliklarda to‘planadi. 3. Rafidlar - ignasimon, ikki uchi o‘tkir kristallardir. Ular marvaridgulda uchraydi. Ba'zi o‘simliklarda qumli xaltachalar, shingil shaklidagi-sistolitlar, fikus, gazanda o‘t bargida to‘planadi.
Hujayra po‘sti protoplastning mahsuli hisoblanadi. Hujayra po‘sti xujayralarni bir biridan ajratib, ularni ma'lum shaklga kiritib, protoplastni tashqi noqulay ta'sirotlardan saqlaydi. Hujayra po‘stida teshikchalar bo‘lib, shu teshikchalar orqali hujayralar o‘zaro munosabatda bo‘ladi; bunda yonma - yon joylashgan ikkita hujayra
25
teshikchalari bir - biriga qaragan bo‘ladi. Hujayra po‘stining kimyoviy tarkibi o‘simlik turiga qarab har xil bo‘ladi. U asosan sellyuloza, gemitsellyuloza va pektindan iborat bo‘ladi. Zamburug‘ va bakteriyaning xujayra po‘sti azot va xitin moddasidan tuzilgan. Ko‘k yashil suv o‘tlarida esa pektin moddalaridan tarkib topgan. Gemitsellyuloza sellyulozadan tarkibi va mustahkam emasligi bilan farqlanadi. Hujayra po‘sti sellyulozadan tarkib topgan bo‘lsa, u o‘zidan suv va havoni osongina o‘tkazib tura oladi. Hujayra po‘stining kimyoviy tarkibi yoshiga qarab o‘zgarib turadi. Chunki ularning devori xossalarini o‘zgartirib yuboradigan organik va mineral moddalarni shimib oladi. Bu o‘zgarishlar asosan bir necha protsesslardan: yog‘ochlanish, po‘kaklanish, shilimshiqlanish va minerallanish kabilardan iborat. Hujayra po‘sti organik modda lignin bilan to‘yinsa – yog‘ochlanadi, suberin bilan to‘yinsa po‘kaklanadi, kutinlashganda mumsimon (moysimon) modda bilan to‘yingan bo‘ladi. Suberin va kutin tirik hujayralarda hosil bo‘ladi va to‘planadi, chunki ular sitoplazmaning mahsulidir. Shilimshiqlanish suv o‘tlarida, zamburug‘larda, behi urug‘ida bo‘ladi, shilliq modda namni saqlab hujayrani qurib qolishdan asraydi.
2. Darsning vazifasn. Hujayrada to‘planadigan chiqindi moddalar, hujayra shirasi va hujayra po‘stining holatlari, vazifalari, kimyoviy o‘zgarishlari va ularni aniqlash usullari o‘rganiladi.
1. Chiqindi moddalar qanday holatda bo‘lishi 2. Kristallar hujayraning qaysi qismida to‘planishi 3. Kristallarning kimyoviy tarkibi va shakllari 4. Hujayra shirasining hosil bo‘lishi 5. Hujayra vakuolasidagi moddalar va ularni aniqlash usullari 6. Hujayra po‘stining vazifasi 7. Hujayra po‘stida kechadigan kimyoviy o‘zgarishlar 8. Hujayra po‘stining kimyoviy tarkibini aniqlash usullari
(shakl), vosita, usul, nazorat, baxolash). a) Darsning turi - suhbat b) Metod: - Bumerang, Vertushka v) Forma (shakl) – guruh 26
g) Vosita - doska, tarqatma material, tablitsa, tayyor preparat, mikroskop d) Usul - nutqli e) Nazorat - kuzatish (ko‘rish) j) Baxolash - o‘z-o‘zini va umumiy baxolash 5. Metod - Bumerang, Vertushka
Download 0.89 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|