O‘zbekiston respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti
Download 0.89 Mb. Pdf ko'rish
|
farmatsevtik botanika fanidan farmatsevtika instituti farmatsiya fakulteti talabalari uchun oquv uslubiy qollanma 1 qism
|
Mexanik to‘qima Mexanik to‘qima o‘simlikka mustahkamlik beradi. Bu to‘qimalarning uch xili mavjud: kollenxima, sklerenxima, sklereidlar. Kollenxima-to‘qimasi tirik parenxima hujayralaridan iborat. Ularda protoplazma, yadro va xlorofill donachalari bo‘ladi. Hujayra po‘sti sellyulozadan tashkil topgan. Kollenxima toqima hujayralarining devorlari har xil qalinlashishi mumkin. Hujayra burchaklari qalinlashgan bo‘lsa, buni burchakli kollenxima deyiladi. Hujayraning tangental devorlari qalinlashib, radial devorlari yupqaligicha qolsa, plastinkali kollenxima, qalinlashgan hujayra devorlari orasida hujayralararo bo‘shliq bo‘lsa yumshoq kollenxima deb ataladi. Kollenxima to‘qimasi ikki pallali o‗simliklarning yosh poyalari va barg bandida uchraydi. Sklerenxima.Bu to‘qima poya epidermasining ostida hamda o‘tkazuvchi bog‘lamlar atrofida joylashadi. Hosil bo‘lishiga ko‘ra birlamchi va ikkilamchi sklerenxima mavjud. Birlamchi sklerenxima prokambiy va peritsikldan iborat, ikkilamchi sklerenxima kambiydan hosil bo‘ladi. Sklerenxima- poyaning po‗stloq qismida uchrasa, lub tololalari yoki stereid deb ataladi. Agar sklerenxima o‘simlikning yog‘ochlik qismida uchrab, kambiydan hosil bo‘lsa, yog‘ochlik tolasi yoki libriform deyiladi. Ba'zi libriform hujayralar bo‘shlig‘ida to‘siqlar libriform deyiladi. Bunday hujayralar tok va shu kabi o‘simliklarda uchraydi. Sklereid. Bu hujayralarning po‘sti qalinlashgan va yog‘ochlan- gan.Sklereidlar o‘lik hujayralar hisoblanadi. Bular o‘simliklarning turli organlarida: o‘simlik poyasi va bargida, nok va behi mevasining etida, shaftoli, o‘rik danagida, yong‘oq po‘chog‘ida uchraydi.
35 2.Darsning maqsadi: Birlamchi va ikkilamchi qoplovchi to‘qimalar,ularning bajaradigan vazifalari, mexanik to‘qima xillari, ularning vazifalari, uchraydigan joylarini va axamiyatini o‘rganish.
1.Qoplovchi to‘qimaning vazifasi va uning xillari. 2.Birlamchi qoplovchi to‘qima-epidermisning hosil bo‘lishi 3.Epiderma hujayralarning tuzilishi 4.Og‘izchaning tuzilishi va vazifasi 5.Epiderma hujayralaridagi tuklar va ularning xillari 6.Ikkilamchi qoplovchi to‘qima-peridermaning hosil bo‘lishi 7.Periderma (fellema,fellogen,felloderma) hujayralarining tuzilishi va vazifasi 8.Yasmiqchaning tuzilishi va vazifasi 9.Uchlamchi qoplovchi to‘qima- quruq po‘stloq, uning hosil bo‘lishi, vazifasi 10.Mexanik to‘qima xillari va vazifasi 11. Kollenximaning qalinlanishi,xillari uchraydigan joyi 12.Sklerenximaning tuzilishi, xillari uchraydigan joyi 13. Sklereidlar tuzilishi, uchraydigan joyi
a) Darsning turi-suhbat b) Metod-Bumerang,Vertushka v) Forma (shakl) – guruh g) Vosita-doska, mikroskop, tarqatma material, tayyor preparatlar d) Usul-nutqli e) Nazorat-kuzatish (ko‘rish) j) Baholash-o‘z-o‘zini va umumiy baxolash
Talabalar kichik guruhlarga bo‘linadi va vazifa yozilgan material tarqatiladi. Har bir guruh o‘z fikrini bayon qiladi va guruhlar orasida savol-javob ketadi.
36 1-guruhga beriladigan vazifa 1. Qoplovchi to‘qima, paydo bo‘lishi va vazifasi 2. Birlamchi qoplovchi to‘qima-epiderma 3. Epiderma hujayralaridagi og‘izcha va tukchalar
1. Periderma, tuzilishi, uchraydigan joyi 2. Fellema, fellogen, fellodermaning tuzilishi, vazifasi 3. Yasmiqchaning paydo bo‘lishi, vazifasi
1. Uchlamchi qoplovchi to‘qima-quruq po‘stloq paydo bo‘lishi, tuzilishi 2. Mexanik to‘qima vazifasi, xillari 3. Kollenximaning tuzilishi, xillari 4-guruhga beriladigan vazifa 1. Sklerenxim, tuzilishi, xillari 2. Sklereidlar tuzilishi, uchraydigan joyi 3. Mexanik to‘qimalarning ahamiyati
37 Vertushka metodi Bu treningda 3 ta yoki 5 ta guruhga material tarqatiladi va har bir guruh yakka holda belgilaydi. Keyin bu material guruhlarga aralashtirilib beriladi, yana belgilanadi, 3 yoki 5 marta aylangandan keyin o‘qituvchi va talabalar bilan umumiy to‘g‘ri javob o‘rtoqlashiladi. №
Qoplovchi to‘qima xillari va tuzilishi
1
2
3
4
5 Hujayra po‘sti
sellyulozalangan tirik
parenximatik hujayra Ko‘p qavatli, bir-biriga zich joylashgan hujayralararo bo‘shliq bo‘lmaydigan o‘lik xujayralardan tashkil topgan. O‘simliklarning barg va yosh novdalarini tashqi tomondan o‘rab turuvchi bir qavat zich joylashgan tirik parenximatik hujayralar Bir qator tangental cho‘zilgan doimo bo‘linish xususiyatiga ega bo‘lgan hujayralar Hujayralari o‘lgan to‘qima lar yig‘indisi
38 Vertushka metodi №
Mexanik to‘qima xillari tuzilishi
1
2
3
4
5 6
7 Poyaning po‘stloq qismida joylashgan, ingichka uchli cho‘zininchoq hujayra- lardan
tashkil topgan,
hujayra qobig‘i selyulozali bo‘lib,
o‘t o‘simliklar poyasida uchraydi. Xujayralari tirik xujayra, po‘sti selyulozali, qalin, epiderma ostidagi birlamchi po‘stloqning parenxima xu-jayralaridan paydo
bo‗lgan xujayra po‘stining burchak-lari qalinlashgan. Qobig‘i juda
qalin yog‘o-chlashgan po‘stli, radial
kanalchalar shaklidagi ing-ichka teshikchalari bo‘lgan o‘lik parenxim hujayralar-dan tuzilgan. Kambiydan hosil bo‘lgan va yog‘ochlik (ksilema) qismida joylashgan mexa-nik to‘qima Poyaning po‘stloq qismida joylashgan sklerenxima turi Hujayraning tangental devorlari qalinlashgan mexanik to‘qima Hujayra devorlari orasida bo‘shliq bo‘lgan mexanik to‘qima
39 Qoplovchi to‘qimalar uchun klaster tuzish.
Kеlib chiqish va joylashishiga ko‘ra .
Birlamchi qoplovchi to‘qima
Ikkilamchi qoplovchi to‘qima
Uchlamchi qoplovchi to‘qima
тўқима
Pеridеrma
Qobiq Fеllеma
Fеllogеn
Fеllodеrma
40 Mexanik to‘qimalar uchun klaster tuzish.
Mеxanik to‘qima
Kollеnxima Sklеrеnxima
Sklеrеid
Hujayra dеvorini qalinlashishiga qarab
Tola
Tosh hujayralar
Lub tolasi Stеrеid
Yog‘ochlik tolasi Libriform
Burchakli
Plastinkali Yumshoq
41 6. Mustaqil bajarish uchun vazifalar va ishlash tartibi. 1-tajriba. Bir pallali o‘simliklar bargining epidermis tuzilishi. Gulsafsar bargining pastki tomonidan shilib, mikroskopik preparat tayyorlang va mikroskopning katta ob'ektivida ko‘rib, quyidagilarga e'tibor bering: 1.Epidermis hujayrasi. 2.Og‘izchaning tutashtiruvchi hujayralari xloroplastlari bilan, og‘izcha teshigi, og‘izcha atrofidagi hujayralar. Bir pallali o‗simliklar epidermis hujayralarining shakliga e'tibor bering.
marjon (buzina) daraxti bargida ko‘riladi. Bu preparatni xuddi 1- tajriba kabi tayyorlanadi. Bir va ikki pallali o‘simlik epidermisini solishtirib ko‘ring. 3-tajriba. Epidermis ko‘ndalang kesiminining tuzilishi. Tayyor preparatdan gulsafsar o‘simligi bargining ko‘ndalang kesimining tuzilishini mikroskopning katta ob'ektivida ko‘rib preparatni o‘rganing. 1. Epidermisning hujayrasi. 2. Og‘izcha. 3. Tutashtiruvchi hujayralarning. 4. Og‘izcha teshigi. 5. Havo bo‘shlig‘i. 6. Bargning mezofill qismi, hujayra tuzilishi (assimilyatsion to‘qima). 4-tajriba.Tuklarni yorongul (geran) o‘simligi bargining epidermasidan tayyorlangan tayyor preparatdan ko‘ring. 5-tajriba.Ikkilamchi qoplovchi to‘qimani (peridermani) marjon (buzina) daraxtining novdasida aniqlaydi. Preparatni tashqi tomondan fellema (probkani), fellogen (probka kambiysini) va fellodermani aniqlanadi. Yasmiqchani aniqlang. Marjon daraxtining o‘rtasidagi kambiy qavatini aniqlang. 6-tajriba. Oshqovoqning poyasidan ko‘ndalangiga bir necha yupqa qilib kesing. Tayorlangan preparatga safranin reaktividan tomizing. Bo‘yalgan preparatdan qoplovchi va mexanik to‘qimalarni joylanishini, tuzilishini ko‘ring.
1. Qoplovchi to‘qimalar-qora rangda 2. Kollenxima –ko‘k rangda
joylashishini ko‘ring.
preparatga safranin reaktivdan tomizib, mikroskop orqali ko‘ring.
Topshiriqlar.Birlamchi va ikkilamchi qoplovchi to‘qimalar, mexanik to‘qimalarning xillari: burchakli, plastinkali kollenxima, sklerenxima, sklereidlarning rasmlarini chizing.
42 7. Kutiladigan natijalar
a)Mavzu bo‘yicha maqsadni tushintirish b)Talabalarda qiziqish uyg‘otish v)Yangi texnologik usullarni qo‘llash Talaba a)Talabalar mavzu bo‘yicha to‘la ma'lumot olishi b)Talabalar bilimini shakllantirish v) Talabalar qiziqish bilan qabul qilishi
a) O‘qituvchi internetdan yangi material olish uchun foydalanishni mukammalashtirish. b) Yangilash va joriy etish. v) Kasbiy tayyorgarlikni insonparvarlashtirish a)Talabalar ushbu materialni o‘zlashtirish,kanspekt yozishi, mustaqil ishlashi b) Adabiyotlar bilan ishlash v) Yangi texnologiyaga yondoshuvchi
44
Laboratoriya mashg‘ulot-7
elementlari, bog‘lamlari va ularning bajaradigan vazifasi.‖
1.Darsning mazmuni: O‗simliklarning hayot faoliyati uchun turli xil oziq moddalar va ko‗p miqdorda suv kerak bo‗ladi. Suvda erigan moddalar o‗simlik tanasi bo‗ylab o‗tkazuvchi to‗qimalar orqali amalga oshadi. Tuproqdagi erigan moddalar ildiz orqali shimilib poya va bargga uzatiladi, ya‘ni bu yuqoriga ko‘tariluvchi oqimdir. Barglarda fotosintez natijasida hosil bo‗lgan organik moddalar poya va u orqali ildiz tomon harakat qiladi. Bunga pastga tushuvchi
bo‗ladi. Bu o‗tkazuvchi to‗qimalar ksilema va floema deb ataladi. Ksilema yuqoriga ko‗tariluvchi to‗qimalardan tashkil topgan bo‗lib: suv kanali — traxeya, traxeidlar, ksilema tolasi — libriform va ksilema parenximasidan iborat. Libriform bu mexanik to‗qima bo‗lib o‗lik hujayradan, ksilema parenximasi esa tirik hujayradan iborat. Ochiq urug‗li o‗simliklar va qirqquloqlarda o‗tkazuvchi to‗qimasi traxeidlardan tashkil topgan. Ular ham traxeyalar singari o‗tkazuvchi vazifasini bajaradilar. Assimilyatsiyaning birlamchi mahsulotlari barglardan o‗simliklarning boshqa organlariga tushuvchi oqim floema to‗qimasi orqali amalga oshadi. U quyidagi to‗qimalardan tashkil topgan: elaksimon naylar, yo‗ldosh hujayralar, floema tolasi — stereid va floema parenximalar. Floema tolasi, ya‘ni stereid mexanik to‗qima, asosan o‗lik, floema parenximasi tirik bo‗ladi. O‘tkazuvchi to‘qimaning barcha elementlari qo‘shilib, o‘tkazuvchi bog‘lamni hosil qiladi. Har bir o‘tkazuvchi bog‘lam keng ovalsimon yoki tuxumsimon bo‘lib turli xil to‘qimalardan tuzilgan. Daraxt o‘simliklarda floema daraxtning po‘stloq qismida, ksilema yog‘ochlik qismida joylashib, o‘tkazuvchanlik vazifasini bajaradi. O‘t o‘simliklarning po‘stloq va yog‘ochlik qismi yaxshi rivojlanmagan. Shuning uchun floema va ksilema bog‘lam hosil qiladi. Bu bog‘lamlar orqali moddalar harakatda bo‘ladi. 1.Floema va ksilemaning joylashishiga qarab o‘tkazuvchi bog‘lamlar quyidagicha bo‘ladi. 2.Yopiq kollateral bog‘lamda prokambiy to‘liq sarflanib, floema bilan ksilema yonma – yon joylashadi ( masalan makkajo‘xorida). 3.Ochiq kollateral bog‘lamda prokambiyning bir qismi kambiyga aylanib floema bilan ksilema o‘rtasida joylashgan bo‘ladi (ikki pallali o‘simliklarda uchraydi). 4.Ochiq bikollateral bog‘lamlarda, floema ksilemaning ikki tomonida, floema bilan ksilema o‘rtasida kambiy joylashgan bo‘ladi. (masalan qovoq poyasida). 5.Kontsentrik bog‘lamlarda floema ksilemani batamom o‘rab olgan bo‘ladi yoki aksincha ksilema floemani o‘rab oladi. (bunday bog‘lam ildizpoyalarda uchraydi). 6.Radial o‘tkazuvchi bog‘lamlarning asosiy qismini ksilema tashkil qilib, radial nur shaklida joylashadi. Radial nurlar orasida floema joylashadi. (bu bog‘lam birlamchi ildiz tuzilishiga ega bo‘lgan o‘simliklarda uchraydi). 45
3. Darsning maqsadi: O‘tkazuvchi to‘qima,ularning xillari, vazifasi, bog‘lamlari, uchraydigan joylari haqida tushuncha berish
1. O‘tkazuvchi to‘qimaning vazifasi 2. Yuqoriga ko‘tariluvchi va pastga tushuvchi oqim 3. Floema va uning elementlari 4. Ksilema va uning elementlari 5. O‘tli o‘simliklar va daraxtli o‘simliklarda o‘tkazuvchi sistemaning joylanishi 6. O‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari va uning xillari 7. Yopiq kollateral bog‘lam 8. Ochiq kollateral bog‘lam 9. Ochiq bikollateral bog‘lam 10.Radial bog‘lam 11.Konsentrik bog‘lam 12.Bu bog‘lamlar qanday o‘simliklarda va qaysi organlarda uchrashi
usul, nazorat, baholash).
a) Darsning turi – suhbat b) Metod – Bumerang, Vertushka v) Forma – (shakl) guruh g) Vosita – doska, tarqatma material, mikroskop, tayyor preparatlar, fiksirlangan material, tablitsa d) Usul – nutqli e) Nazorat – kuzatish (ko‘rish) j) Baholash – o‘z-o‘zini va umumiy baholash
Talabalar kichik guruhlarga bo‘linadi va vazifa yozilgan material tarqatiladi. har bitta guruh o‘z fikrlarini bayon qiladi va guruhlar orasida savol-javob
1-guruhga beriladigan vazifa 1. O‘tkazuvchi to‘qimalarning vazifasi 2. Yuqoriga ko‘tariluvchi oqim 3. Pastga tushuvchi oqim 46
2-guruhga beriladigan vazifa 1. Floema va uning elementlari a) elaksimon nay b) yo‘ldosh hujayra v) floema parenximasi g) lub tolasi – stereid
3-guruhga beriladigan vazifa 1. Ksilema va uning elementlari a) traxeya b) traxeidlar v) yog‘ochlik parenximasi g) yog‘ochlik tolasi – libriform
4- guruhga beriladigan vazifa 1. O‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari b) Ochiq bikollateral v) Konsentrik g) Radial
47
|
