O‘zbekiston respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti
Metod – F.S.M.U, Vertushka, Bumerang, Atamalar zanjiri
Download 0.89 Mb. Pdf ko'rish
|
farmatsevtik botanika fanidan farmatsevtika instituti farmatsiya fakulteti talabalari uchun oquv uslubiy qollanma 1 qism
|
5. Metod – F.S.M.U, Vertushka, Bumerang, Atamalar zanjiri. F.S.M.U. – texnologiyasi Mavzu: Ildiz va uning xillari F – fikringizni bayon eting S – Fikringiz bayoniga sabab ko`rsating M – Ko`rsatgan sababingizni isbotlovchi dalil ko`rsating U – fikringizni umumlashtiring
Bu sabab otkazish uchun, talabalarni kichik guruhlarga bo`lamiz va har bitta guruh fikr va dalillarini to`rtta bosqich bilan yozma yoki og`zaki namoyon qiladi.
Trening oxirida o`qituvchi tomonidan fikrlar umumlashtiriladi. F – ildiz - vegetativ organ S – Ildiz ko`payish organi, suv va unda erigan moddalrni so`rish, o`simlikni mustahkam tutadi. M – Havo ildizlar, o`simliklar poyasidan ildizlar chiqib havoda osilib turadi, bunday ildizlar havoda suv bug`larin o`zlashtirish hususiyatiga ega.
Bu treningda 3 ta va 5 ta guruhga material tarqatiladi va har bir guruh yakka yakka xolda belgilaydi. Keyin bu material guruhlarga aralashtirib beriladi, yana belgilanadi, 3 yoki 5 marta aylanganidan keyin o`qituvchi va talabalar bilan umumiy to`g`ri javob o`rtoqlashadi.
Parazit o`simliklarda xlorifill donachalari bo`lmaganligi uchun ular
boshqa o`simliklardagi oziq moddalar hisobiga yashaydi. Yon va qo`shimcha ildizlar o`zida zapas oziq moddalar to`playdi. O‘simlik poyasidan ildizlar chqib, havoda osilib turadi va bu ildizlar havodagi suv bug`larini o`zlashtiradi. 81
5 Asosiy ildiz shaklini o`zgartirib yo`gonlashadi va o`zida
zapas oziq
maddalar to`playdi. Poyadan
chiqqan qo`shimcha ildizlar uni tik tutib turishiga yordam beradi
Atamalar zanjiri- bu atamalar va ularning ta‘riflari bo‗lib, ulardan talabalar o‗tgan mavzuni yakunlash yoki yangi mavzuni mustaxkamlashga yordam beradi.
Zanjir javoblari:1-b,2-a, 3-d,4-s,5-j,6-e
makkajo`hori o`simligi gerbariydan qo`shimcha va yon ildizlarni lupa orqali ko`rib, ularning tuzilishiga e`tibot berish.
gerbariydan asosiy, qo`shimcha, yon ildizlarni tuzilishini o`rganish. 3-tajriba: - Tablitsadan foydalanib, shakli o`zgargan ildizlar - ildizmeva, ildiz tugunaklarni tuzilishini o`rganish.
yozish.
82
7. Kutilgan natijalar O`qiuvchi a) Mavzu bo`yicha maqsadni tushuntirish b) Talabalarda qiziqish uyg`otish c) Yangi texnologik usularini qilishi
a) Mavzu bo`yicha to`la ma`lumot olishi b) Talabalar bilimini shakllantirish c) Talabalar qiziqish bilan qabul qilishi
8. Kelgusi rejalar a) O`qituvchi internetdan yangi material olish uchun foydalanishni mukammallashtirish. b) Yangilash va joriy etish. c) Kasbiy tayyorgarlikni insonparvarlantirish.
a) Talaba ushbu materiallarni o`zlashtirish, konspekt yozish, mustaqil ishlashi. b) Adabiyotlar bilan tanishish. c) Yangi texnologiyaga yondashuv
83
Laboratoriya mashg`ulot – 16 Mavzu: Poya morfologiyasi. Kurtak tuzilishi. Vegetativ va generativ kurtaklar. Tinim davrdagi kurtaklar. 1. Darsning mazmuni: Poya o‗simliklarning asosiy vegetativ organi bo‗lib, tashqi ko‗rinishi nihoyatda xilma-xil. Poyaning asosiy vazifasi o‗simlik shox-shabbasini tutib turish, suvda va unda erigan mineral moddalarni ildizdan bargga etkazib berish, fotosintez mahsuloti bo‗lgan organik moddalarni bargdan ildizga o‗tkazishdan iborat. Ba‘zi o‗simliklarda poya suv saqlovchi, oziq moddalar to‗plovchi ombor sifatida, nafas oluvchi va vegetativ ko‗payish organi sifatida ham hizmat qiladi. O‗simliklarning poyasining shakli va uzun-qisqaligi juda xilma-xil bo‗ladi. Poyalar silindrsimon, silindrsimon bo‗g‗imli (bug‗doy, arpa, makkajo‗xori), uch qirrali (kartoshka, qiyoqo‗t, salomaleykum), to‗rt qirrali (rayhon, yalpiz), ko‗p qirrali (nasha, kaktus, valeriana) bo‗ladi. Poyalar o‗sishiga qarab turlicha bo‗ladi, masalan tik o‗suvchi (bug‗doy, g‗o‗za, terak, olma), chirmashuvchi ( ko‗k gulli pechak, qulmoq, quypechak), osilib o‗suvchi (mosh, tok), sudralib o‗suvchi (qovun, tarvuz, bodring), yotib o‗suvchi (qulupnay), ko‗tarilib o‗suvchi (shuvoq, shura), o‗rmalab o‗suvchi (ayiqtovon, sebarga) poyalar. Poyaning tuzilishi va hayotining uzun-qisqaligiga qarab gulli o‗simliklar: daraxt, buta, chala buta va o‗t o‗simliklarga bo‗linadi.
Novdalarning bargga birikkan qismi bo‘g‘in deyiladi. Bir bo‗g‗im bilan ikkinchi bo‗g‗im oralig‗iga bo‘g‘im oralig‘i deyiladi. Barg qo‗ltig‗ida odatda qo‘ltiq kurtak joylashadi. Barg to‗kilib ketgandan keyin poyada uning o‗rni qoladi. Har qanday o‗simlikda asosiy novda boshlang‗ich poyaning urug‗ kurtagidan taraqqiy etadi.
qismidagi kurtaklar novdaning yuqoriga qarab o‗sishiga yordam beradi. Yon kurtaklar novdada ketma-ket yoki qarama-qarshi joylashadi. Novdadagi yon kurtaklarning ba‘zilari yon novda, ba‘zilari gul va barg hosil qiladi. Yon novda va barg hosil qiladiganlari vegetativ kurtak, gul hosil qiluvchilari generativ kurtak deb ataladi. Vegetativ kurtak, maydaroq, uchi o‗tkir, generativlari esa yumaloq, yirik bo‗ladi.
O`simlikning vegetativ organlari – poyaning tuzilishi, xilma – xilligi, vazifalari, shakl o`zgarishini o`rganish. Vegetativ organlarning biologik va xo`jalikdagi ahamiyatini o`rganish.
1. Poyaning asosiya vazifasi 2. Poyaning tuzilishi va o`sishi 3. Poyaning shakllari 84
4. O`sishiga qarab poyaning xilma – xilligi 5. Poyaning shoxlanish xillari 6. O`simliklarning hayotiy formasi (daraxt, buta, chala buta, o`t o`simlik) 7. Qiyofasini o`zgartirgan yer ustki va yer ostki poyalar
a) Darsning turi - suhbat b) Metod - F.S.M.U, Vertushka, bumerang c) Forma – (shakl) guruh d) Vosita – doska, tarqatma material, tablitsa, gerbariy e) Usul – nutqli f) Nazorat – kuzatish (ko`rish) g) Baholash – o`z – o`zini va umumiy baholash 5. Metod –Vertushka, Bumerang, Klaster Vertushka metodi Bu treningda 3 ta va 5 ta guruhga material tarqatiladi va har bir guruh yakka yakka xolda belgilaydi. Keyin bu material guruhlarga aralashtirib beriladi, yana belgilanadi, 3 yoki 5 marta aylanganidan keyin o`qituvchi va talabalar bilan umumiy to`g`ri javob o`rtoqlashadi.
№
Monopo- dial
Simpo - dial
Dixoto- mik
Soxta dixotomik To`planish 1
2
Asosiy poyadagi uchki kurtak ma`lum
vaqtdan so`ng
o`sishdan to`xtaydi, uchki kurtak
tikancha yoki
jingalakka aylanadi, uning ostidagi yon kurtak
esa o`sishni davom ettiradi. Poyaning uchki
kurtagi o`simlik nobud bo`lguncha o`sishni davom
etaveradi. Uning yon kurtaklaridan yon novdalar ham hosil bo`lib turadi. O`simlikning asosiy poyasi yo`g`onlashadi
85
3
4
5 Novdaning uchki kurtagi
o`sishdan to`xtab, gulga aylanadi, uning ostida
qarama – qarshi joylashgan kurtak esa o`sib ikkita novda hosil qiladi. Poyaning ma`lum bir
miqdorda o`sgach, uchki qismi ikkiga
bo`linadi, keyinroq birining uchi yana ikkiga bo`linib ketadi. G`allasimon osimliklarda yer ostki
va yer
ustki bo`g`imlaridan bir qancha
qoshimcha ildizlar hosil qiladi, ularning ba`zi birlari bo`gimli novdalar hosil qiladi.
86
Poya Poyaning yo`nalishi Poyaning shoxlanishi Poyaning metamorfozi
Monopodial Simpodial Dixatomik Soxta dixatomik Yer ustki Yer ostki Tikan Gajak
Jingalak Kurtak
Tugunak Ildizpoya Piyoz-boshi Ilashib
o`suvchi yotib o`suvchi Tik o`suvchi Chirmashib o`suvchi Sudralib o`suvchi Kurtak Uyqu kurtaklar Vegetativ kurtaklar Generativ kurtaklar Poyaning shakli Silindrsimon bo`g`imli Yumaloq
Uch qirrali Ko`p qirrali To`rt qirrali
87
Bumerang metodi 1- Guruhga beriladigan vazifa 1. Poya vegetativ organ va uning vazifasi? 2. Poyaning tuzilishi va o`sishi qanday?
2- Guruhga beriladigan vazifa 1. O‘simliklar turiga qarab, poyaning shakllari? 2. Tabiatning tashqi muhitga moslashgan poyaning xillari?
1. Poyaning shoxlanish xillari? 2. Poyaning shoxlanish xillarining ta`riflang?
4- Guruhga beriladigan vazifa 1. Yer ostki shakli o`zgargan poyalar? 2. Yer ustki shakli o`zgargan poyalar?
6. Mustaqil bajarish uchun vazifalar 1- Tajriba: - Poyalarning shakli va o`sishiga qarab xillarini tablitsa va gerbariy va gerbariydan foydalanib o`rganish. 2- Tajriba: - Tablitsa va gerbariydan foydalangan holda, shakli o`zgargan poyalarni o`rganish Topshiriq: - Ildiz va poyalarning xillari va metamorfozlarni rasmini chizib, nomlarini yozish
88
7. Kutiladigan natijalar O`qiuvchi a) Mavzu bo`yicha maqsadni tushuntirish b) Talabalarda qiziqish uyg`otish c) Yangi texnologik usularini qilishi
a) Mavzu bo`yicha to`la ma`lumot olishi b) Talabalar bilimini shakllantirish c) Talabalar qiziqish bilan qabul qilishi
a) O`qituvchi internetdan yangi material olish uchun foydalanishni mukammallashtirish. b) Yangilash va joriy etish. c) Kasbiy tayyorgarlikni insonparvarlantirish. a) Talaba ushbu materiallarni o`zlashtirish, konspekt yozish, mustaqil ishlashi. b) Adabiyotlar bilan tanishish. c) Yangi texnologiyaga yondashuv.
89
Laboratoriya mashg`ulot – 17 Mavzu: Barg morfologiyasi 1. Darsning mazmuni: Barg o‗simliklarning asosiy vegetativ organi bo‗lib, evolutsion taraqqiyotida birinchi bo‗lib moxsimonlarda paydo bo‗lgan. Bargning organlar ichida birinchi paydo bo‗lishiga fotosintez jarayonida anorganik moddalardan organik moddalarning hosil bo‗lishi sabab bo‗lgan.Tuban o‗simliklar tanasidagi xlorofill donachalari ishtirokida fotosintez jarayoni sodir bo‗lgani uchun o‗simlikning yashil qismi har xil shaklda kengaygan. Barg o‗simlik hayotida, qolaversa tabiatdagi butun tirik mavjudot uchun eng muhim vazifani bajaradi: 1. Barg havodan karbonat angidrid gazini va ildizi orqali tuproqdan suvni so‗rib olib, quyosh energiyasi ta‘sirida organik moddalar hosil qiladi – havoga sof kislorod ajratib chiqaradi. V.A.Timiryazovning ta‘biricha, barg organik moddalar hosil qilishda birdan-bir tabiiy laboratoriyadir. 2.Barg ildiz yordamida suvning so‗rilgan tuzli eritmalarini o‗simliklarning hamma organlariga ko‗tarilishiga yordam beradi. 3. Barglar toza suvni bug‗lantirib transpiratsiya vazifasini bajaradi va yana tuproqdan mineral moddalarga boy bo‗lgan suvni o‗zlashtiradi. Ayniqsa yozning issiq kunlari bug‗langan suv o‗simliklarni qizib ketishdan saqlaydi. 4. Barg o‗simliklarning tashqi sharoitga moslashish organi bo‗lib xizmat qiladi. Nam tuproqlarda o‗sadigan o‗simliklarning barglari suvni ko‗p bug‗lantirishga moslashganligi uchun odatda yirik bo‗ladi. Qurg‗oq zonalardagi o‗simlik barglari ancha mayda, qayishsimon, dag‗al va qattiq bo‗ladi – suvni kam bug‗lantiradi. 5. Barglar to‗kilib o‗simlik hayotini saqlab qoladi. Yozning issiq kunlari, namgarchilik kam bo‗lganda to‗kilib, o‗simlikni qurib qolishdan saqlaydi – suv ortiqcha isrof bo‗lmaydi. Qishda esa o‗simlik uchun ortiqcha organga aylanadi. Endi u erda to‗shalib o‗simlik ildiz sistemalarini sovuq urishdan asraydi. 6. Ayrim o‗simliklarda barg o‗zida zahira oziq moddalarni to‗plash uchun ham maxsus joy hisoblanadi. Piyozbosh, aloe, boshkaram ana shunday o‗simliklardandir. O`simliklarning barglari shakli jihatdan xilma – xil bo`lishiga qaramay, ikki gruppaga-oddiy va murakkab barglarga bo`lib o`rganiladi. Oddiy bargda bitta barg bandida bitta barg plastinkasi joylashadi. Oddiy barglarning shakli, uchining tuzilishi, tomirlanishi va qirralari xilma – xil tuzilgan bo`ladi. Murakkab burglar – barg bandida bir necha barg plastinkasi bo`lgan barglarga aytiladi. Barg bajaradigan funksiyasiga qarab o`z shaklini o`zgartishi mumkin.
Bargning tashqi tuzilishi, barg qirralari, tomirlanish, qirqilishi, barglarning poyada joylanishi, barg metamorozini o`rganish.
90
3. O`quv jarayonining mazmuni: 1. Barg qanday vazifalarni bajaradi. 2. To`liq barg to`liqsiz bargdan nimadan farq qiladi. 3. Barglarning morfologik tuzilishi. 4. Oddiy barg formalari. 5. Barg qirralari xilma- xilligi. 6. Barg plastinkasining qirqilishiga qarab xillari. 7. Barg plastinkasining tomirlanishi. 8. Barglarning katta – kichikligi va yashovchanligi. 9. Barglarning novdalarda joylashishi. 10. Shakli o`zgargan barglar (barg metamorfozi).
4. O`quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi (metod, forma (shakl), vosita, usul, nazorat, baholash. h) Darsning turi - suhbat i) Metod - F.S.M.U, Vertushka, boomerang j) Forma – (shakl) guruh k) Vosita – doska, tarqatma material, tablitsa, gerbariy l) Usul – nutqli m) Nazorat – kuzatish (ko`rish) n) Baholash – o`z – o`zini va umumiy baholash 5. Metod – Vertushka, bumerang Vertushka metodi Bu treningda 3 ta va 5 ta guruhga material tarqatiladi va har bir guruh yakka yakka xolda belgilaydi. Keyin bu material guruhlarga aralashtirib beriladi, yana belgilanadi, 3 yoki 5 marta aylanganidan keyin o`qituvchi va talabalar umumiy to`g`ri javob bilan o`rtoqlashadi.
№
Yoysimon Parallel To`rsimon Patsimon Barmoqsimon 1
2 3
4
Bir xil yo`nalishdagi tomirlar boshlanishi va tugallanish joylari birlashsa Bir xil yo`nalishdagi tomirlar tutashmasa Barg tomirlari shoxlangan bo`lib, barg plastinkasi butun bo`lsa Barg tomirlari shoxlangan bo`lib, barg plastinkasi butun bo`lsa
91
5 Barg tomirlari shoxlangan bo`lib, barg plastinkasi qirqilgan bo`lsa № Barglarning novdalarda joylanishi Navbat
bilan Qarama
– qarshi
Halqa- simon
1
2
3 Novdalaning har qaysi bo`gimida bir biriga qarab ikkita barg joylashsa Novdaning har qaysi bo`g`imidan faqat bittadan barg chiqib, novda bo`ylab pastdan yuqoriga qarab joylashsa Novda bo`g`imida uch va undan ziyod barglar joylashsa.
Bumerang metodi. 1- Guruhga beriladigan vazifa 1. Barg vazifasi nimadan iborat? 2. Barg necha qismdan tuzilgan? 3. Barg necha xil guruhga bo`linadi?
2- Guruhga beriladigan vazufa 1. Barg shakllari? 2. Barg plastinkasining qirralari? 3. Barg plastinkasining qirqilishiga qarab xillari?
3- Guruhga beriladigan vazifa 1. Barg plastinkasining tomirlanishi? 2. Barglarning katta – kichikligi va yashovchanligi? 3. Barglarning poyada joylanishi?
4. Guruhga beriladigan vazifa 1. Murakkab barg turlari? 2. Shakli o`zgargan barglar? 3. Hashoratxo`r o`simliklar?
|
