O„zbekiston respublikasi

XX asr.) va Xammurapi qonunlari (m.av. XVIII asr.) ancha diqqatga 
sazovor. 
Eshnun qonunlari matni asosiy mahsulotlarga qat‘iy baho 
o‗rnatishdan boshlanadi: ―1 gur (o‗lchov birligi, ba‘zi ma‘lumotlarda 
300, ba‘zilarda esa – 252,6 l. ga teng) arpa (sotilishi kerak) 1 sikl (8,4g) 
kumushga …, 3 ka (1 ka 0,84 l. ga teng) birinchi sortli yog‗ (sotilishi 
kerak) 1 sikl kumushga, 1 sut (5 l., ba‘zi ma‘lumotlarda – 8,4 l.) va 2 ka 
kunjut yog‗i (sotilishi kerak) 1 sikl kumushga …‖ va boshqalar 
ko‗rsatilgan. Birinchi paragrafda arpa, yog‗, teri, tuz, mis va 
boshqalarning kumushdagi o‗rnatilgan narxi (mahsulotlar shunday 
miqdorda olinishi kerakki, ularning qiymati 1 siklga teng bo‗lsin); 
ikkinchi paragrafda har xil turdagi yog‗ning arpadagi narxi ko‗rsatilgan. 
Demak, asosiy umumekvivalent sifatida arpa bo‗lgan. Buning ustiga 
ushbu ekvivalentlar o‗rtasida qat‘iy muvofiqlik o‗rnatilgan. Birinchi 
navbatda, arpaning kumushda ifodalangan narxining ko‗rsatilishi 
tasodifiy emas. Qat‘iy narxning o‗rnatilishi qonun tuzuvchilarga 
yollanma va ijara haqi darajasini, jarima miqdori, foiz me‘yorini, tarbiya 
uchun to‗lov va boshqalarni aniqlash imkonini beradi. Yillik foiz 
Me‘yori kumushda 20 % va donda 33 % ni tashkil etgan. Shu narsani 
qayd qilib o‗tish kerakki, Qadimgi Misrda hatto keyingi davrlarda (X–
VIII asr m.av.) sudxo‗rlik foiz me‘yori tez-tez 100 % gacha ko‗tarilib 
turgan. Eski Bobildagi uncha ko‗p bo‗lmagan foiz me‘yori davlatning 
nafaqat mamlakat xo‗jaligi hayotiga aralashuvidan dalolat beradi, balki 
tovar-pul munosabatlarining ancha rivojlanganligini ham aks ettiradi. 
Qadimgi Misr iqtisodiyoti Yaqin Sharqdagiga nisbatan ancha natural 
bo‗lgan. Demak, podsho qonunlari tovar-pul munosabatlarining 
rivojlanishida ijobiy rol o‗ynagan.
Qonun matni kirish qismdan, hozirgi tasniflash bo‗yicha 282 
moddani o‗z ichiga olgan asosiy qismdan va xulosadan iborat. Unda 
xo‗jalik hayotiga oid iqtisodiy fikrlar ham aks ettirilgan. Shu narsa 
diqqatga sazovorki, bir guruh moddalarda Bobil fuqarolarining mulkini 
himoya qilish, ijara, sudxo‗rlik va ishga yollash masalalari ko‗rib 
chiqilgan. 
Qonundagi asosiy narsa Bobil fuqarolarining mulkini himoya qilish 
yoki shunday sharoit yaratishdan iboratki, unda “kuchlilar kuchsizlarni 
surib chiqarmasinlar”. Bunda asosiy e‘tibor saroy, ibodatxona mulkini 
hamda bobillik fuqarolar va davlat xizmatchilarining, birinchi navbatda, 
harbiylarning mulkini himoya qilishga qaratilgan. Xammurapi 
qonunlarida ularning ulushi (yerlari) sotilishi man etiladi. “Sipoh yoki 

---

21 
soliq to„lovchiga tegishli bo„lgan dala, uy, bog„, – deyiladi qonunda, – 
kumushga sotilishi mumkin emas”. Bundan tashqari qonunda o‗z 
mamlakati tashqarisida qul sifatida sotib olingan bobillik fuqarolar o‗z 
vataniga qaytgach, erkinlikka erishishi zikr etilgan.
Qonunda sudxo‗rlar zo‗ravonligiga qarshi qaratilgan moddalar ham 
mavjud. Hosil kam bo‗lgan paytlarda qarzlarni to‗lash muddatini bir 
yilga cho‗zishga ruxsat berilgan (qo‗shimcha foiz to‗lovisiz). 
Xammurapi qonunlarida sudxo‗rlar o‗z holicha, qarzdorlarning 
ruxsatisiz qarz evaziga ularning hosilini tortib olishi man etilgan. Ular 
qat‘iy ravishda puldagi (20%) va natural shakldagi (33% ) foiz 
Me‘yorini aniq belgilab bergan. 
Xammurapi kodeksida tutqunlarga nisbatan yomon munosabatda 
bo‗lgani uchun sudxo‗rlarni hatto jazolash (shu jumladan, qonuniy yo‗l 
bilan ham) ko‗zda tutilgan. Sudxo‗rlikning keng rivojlanishiga to‗sqinlik 
qiluvchi asosiy omillardan biri qarzdorlik uchun qullik muhlatining uch 
yil bilan cheklanishidir (to‗rtinchi yili unga erkinlik berilishi lozim 
bo‗lgan). Biroq sudxo‗rlikka qarshi qonunchilikda izchillik bo‗lmagan. 
Xususan, qarzdorni ozod etishda uni ishlab chiqarish yoki yashash 
vositalari bilan ta‘minlash nazarda tutilmagan. Hech qanday vositasi 
bo‗lmagach, ozod etilgan qarzdor yana qaytib sudxo‗rga murojaat 
qilishga majbur bo‗lgan. 
Xammurapi qonunlarida yollanma munosabatlarni tartibga solishga 
katta e‘tibor berilgan. Uning juda ko‗p turdagi shakllari ko‗rib chiqilgan 
bo‗lib, hatto yollanma mehnat uchun to‗lov miqdori ham aniq qilib 
ko‗rsatib berilgan.
Asosiy maqsad ishlab chiqarishni, birinchi navbatda, qishloq 
xo‗jaligini rivojlantirishni qo‗llab-quvvatlash, mehnatsiz daromad 
topishga qarshi kurashish bo‗lgan. Umuman, xususiy mulkchilik, shu 
jumladan, yerga bo‗lgan xususiy mulkchilik tan olingan. Birovning 
xususiy mulkiga ko‗z olaytirgan, unga zarar yetkazganlar iqtisodiy 
jihatdan jazolangan.
Shunday qilib, eski Bobil podsholigi qonunlarida davlat 
tartiblashining va aholi iqtisodiy faoliyatini nazorat qilishning turli 
shakllari ko‗zda tutilgan. Ular real iqtisodiy jarayonlarga, tovar-pul 
munosabatlarining rivojlanishiga, fuqarolar mulkini himoya qilishga 
o‗zining ijobiy ta‘sirini ko‗rsatdi. Shu bilan birga bu qonunlar Osiyodagi 
boshqa mamlakatlarda iqtisodiy fikrlarning rivojlanishida katta rol 
o‗ynadi. 

---

22