O‘zbekistоn respublikasi

Пангенезис (грекча пан — ҳаммаси ва генесис — келиб чиқиш, туғилиш) авлодда олдинги аждодлар белгиларининг пайдо бўлиши тўғрисидаги Ч.Даврин (1868) таълимоти. Бу таълимотга кўра, организмнинг барча ҳужайралари майда заррачалар — геммулалар ажратиб чиқаради. Геммула-лар жинсий органларда тўпланиб жинсий ҳужайралар ҳосил қилади. Геммулалар орқали белгилар (жумладан, янги ҳосил бўлган) ирсийланади. Бу таълимот қадимги натурфилософлар (Демокрит, Гиппократ) фикрига мос бўлиб тушганини Дарвин сезмаган. Дарвин пангенезис орқали жинсий ва жинссиз кўпайиш ҳамда регенерасияни тушунтиришга уринган.
Пангенезис таълимоти Ф.Галтон (1871) ва бошқа олимлар томонидан текширишдан ўтказилган ва инкор этилган. Де Фризнинг ҳужайра ичи пангенезиси (1871) назариясига биноан, организмларнинг белгиларини ҳужайра ядросидаги пангенлар белгилайди. Ситоплазмага эса фақат ҳужайра хилини белгиловчи „пангенлар" чиқади.


<sup>Мустахкамлаш учун саволлар.
1. Хаёт тўғрисидаги асосий тушунчалар қайсилар?
2. Эпигенез қандай маънони англатади?
3. Трансформизмга мисоллар келтиринг.

7 - МАРУЗА.


ОРГАНИЗМЛАРНИНГ КЎПАЙИШИ ВА ХИЛЛАРИ


РЕЖА:
1. Организмлрнинг кўпайиш усуллари. Жинссиз ва жинсий кўпайиш
2. Жинссиз кўпайиш хиллари, эндогания, эзогания спорогенез, куртакланиш ва вегетативе хиллари
3. Жинсий кўпайиш, конюгасия, изогамия, гетерогамия, оогамия, партиногенез
4. Гаметогенез. Гаметогенезда меётик бўлиниш ва унинг биологик аҳамияти.</sup>

Барча тирик мавжудот ўзларига хос бўлган ҳаётни яшаган-ларидан сўнг ўлимга маҳкумдирлар. Ўлган организмлар ўмига янги организмлар вужудга келади. Ҳар бир жонзотга ўзига ўхшаган оиганизмни яратиш, зурриёд қолдириш хусусияти хосдир. Шу туфайлигина мавжудотлар олами сақланиб қолади. Организмларнинг кўпайиши эволуцион тарзда такомиллашиб борувчи жараёндир. Жонзотлар турли усулда кўпаяди, уларнинг барчасини жинссиз ва жинсий кўпайиш хилига бўлиш мумкин.

Жинссиз кўпайиш энг содда, эволуция жараёнидаги илк бор кўпайиш усулидир. Бу усул билан кўпайишда битта организм иштирок этади. Шу организм ўз авлодларига барча хусусиятларини деярли ўзгармаган ҳолда ўтказади. Жинссиз кўпайишнинг бўлиниш, эндогония, шизогония, куртакланиш, спорогония, вегетатив кўпайиш хиллари фарқланади.
Кўпайишнинг бўлиниш усули бир ҳужайрали жонзотларга хосдир. Бўлиниш усулидаги кўпайиш организмнинг митоз йўли билан кўпайишидир. Бўлиниш натижасида ҳосил бўлган икки авлод (ҳужайра) ўртасида генетик ахборот ва ички тузилмалар тенгма-тенг тақсим-ланади. Ҳосила организм (ҳужайра) ўсади ва қайта бўлинишга тайёр-ланиб, сўнг янги организмни яратади.
Эндогония — бу организм (ҳужайра)нинг алоҳида ички куртак-ланиши бўлиб, она ҳужайрада иккита қиз организм ҳосил бўлади, яъни бир она ҳужайра ичида, унинг умумий ҳужайра қобиғи остида икки қиз ҳужайра шаклланади, шундай қилиб она ҳужайра фақатгина икки авлод беради. Шу йўсинда, масалан бир ҳужайрали паразит — токсоплазманинг кўпайиши рўй беради (15- расм).
Шизогония. Айрим бир ҳужайралиларда, масалан, безгак плазмодийсининг жинссиз кўпайиши кўп марта бўлиниш — шизогония усули билан кечади. Ҳужайра (организм) шизогония билан кўпай-ганда, дастаwал унинг ядроси бирин-кетин кўп марта бўлинади, ҳужайра ситоплазмаси эса бўлинмайди — ситокинез рўй бермайди. Сўнгра,



15- расм. Ҳужайранинг ички бўлиниши - токсоплазма паразитининг эндодиогенияси:
1 - иккита шаклланаётган ҳужайрани тутган она ҳужайра; 2 — қиз ҳужайралар -мерозоитлар; 3 — ҳужайра ядроси.
она ҳужайра ичидан ҳар бир ҳосила ядро бўлиниб кетган, майда ситоплазма билан ўралади — бир қанча қиз ҳужайра (организмлар) пайдо бўлади. Қиз ҳужайрадаги ирсий информация белгилари она организми белгиларига монанд равишда бўлади. Одатда, бу хилдаги кўпайиш жинсий кўпайиш билан алмашиниб туради.
Спора ҳосил қилиш (спорогония). Бу хил кўпайиш айрим ўсимлик ва бир ҳужайрали мавжудотларнинг кўпайиш усули ҳисобланади.
Масалан, безгак плазмодийси ва токсоплазма спорогония усулида кўпаяди. Спора — бу кўпайиш жараёнини таъминловчи ва ташқи таъсиидгн сақланиш учун қобиққа ўралиб олган ҳужайралар тўпламидир. Жинссиз кўпайишнинг бир хили бўлган спорогонияни айрим бактерия (ёки бир ҳужайрали организм, масалан, ичак балантидийси, ламблия) ламинг спора ҳосил қилишидан фарқламоқ лозим. Бу хил спораланиш кўпайиш учун эмас, балки ноқулай шароитдан сақланишгагина хизмат қилади.
Куртакланиш усули билан кўпайишда она организми (ҳужайра)да ядронинг бир қисмини тутган ситоплазматик дўмбоқча - куртак пайдо бўлади. Дўмбоқча ўсади ва она қисмидан ажралади. Айрим бактериялар ва киприклилар шу зайлда кўпаяди.
4 – Биология Вегетатив кўпайиш усулида кўп ҳужайрали организм танасининг бир қисмидаги ҳужайралар тўпламидан янги организм ҳосил бўлади. Масалан, гидралар кўпайишида она организмидан ҳужайралар тўпла­мидан иборат куртак ҳосил бўлади ва сўнг у ажралиб, алоҳида организмни яратади.
Вегетатив кўпайиш (масалан, гидраларда) жинсий кўпайиш билан алмашиниб туради. Ҳалқали ва киприкли чувалчанглар маълум қисмларга бўлиниб ҳар бир қисм ўз навбатида янги организм ҳосил қилиши мумкин.
Организмлар вегетатив кўпайишининг бир турига полиембриония дейилади. Бунда етилаётган организм (ембрион) бир неча бўлакка бўлиниб ҳар қайси бўлакдан алоҳида организм ривожланади. Полием­бриония айрим ҳашаротларда («яйдоқчи ари») ва сутемизувчиларда учрайди. Умуман бир тухумли эгизакларнинг ҳосил бўлишини полиембриония учун яққол мисол қилиб кўрсатиш мумкин.
Жинсий кўпайиш натижасида генетик информациянинг аҳнашинуви, ҳосила индивидда янги генетик тўпламнинг вужудга келиши ва шунга монанд равишда ўзгача (ўзгарган) биологик хусусиятга эга бўлган, яъни ота-она организмига қараганда чидамли, мослашув-чан янги авлод юзага келади. Мана шунга кўра ҳам жинсий кўпайиш биологик жиҳатдан афзал ва мукаммаллашган организм-ларнинг кўпайиш хили ҳисобланади. Жинсий кўпайиш одатда икки жинсий ҳужайра — гаметаларнинг қўшилиши билан рўй беради. Жинсий кўпайиш-нинг бундай гаметаларнинг қўшилиши билан содир бўлиши ҳам эволуцион тарзда, аста-секин юзага келган.
Жинсий кўпайишнинг энг қадимий — ибтидоий кўрируши плазмогамия ҳодисасида намоён бўлади. Плазмогамияда (айрим амёбаларда содир бўлувчи) икки ҳужайра қўшилиб, икки ядроли тузилма ҳосил қилади. Қисқа муддатдан сўнг ҳужайра ситоплазмаси қайта иккига бўлинади, ҳар бир ҳосила ҳужайра аwалги ядролардан бирига эга бўлади. Ҳар бир амёбанинг ситоплазма таркиби аралашган, яъни иккита қўшилган амёба ситоплазмасидан иборат бўлади. Мана шу ситоплазма маҳ-сулотининг араълашиши билан ҳосил бўлган индивид — амёба ўзгача хусусиятга эга бўлади.
* Жинсий кўпайишнинг анчагина мураккаблашгам хилларини 2 гуруҳга ажратиш мумкин: конюгация, копулация.
Конюгация бактерия, инфиизорийларга хос бўлган кўпайиш усулидир. Одатда киприкли содда ҳайвонлар оддий бўлиниш билан кўпаяди. Бундай кўпайишлардан кейиҳги жинсий кўпайиш — конюгация содир бўлади. Маълумки, инфузорийларда макро ва микронуклеолалар мавжуд. Конюгация бошланганда икки ҳужайра ўта яқинлашади — ҳужайралараро туташтирувчи тортма ҳосил бўлади. Ядроларда мураккаб жараёнлар яъни макронуклеуснинг йўқолиши, микронуклеуснинг бўлиниши ҳамда охирида ундан иккита ядронинг шаклланиши рўй беради. Мана шу — ядроларнинг бин ҳаракатчан, иккинчиси турғундир. Ҳаракатчан ядролар ҳужайралараро алмашади. Турғун ядро билан ҳаракатчан ядро қўшилади — синкарион рўй беради ва бошқача сифатга эга бўлган янгиланган ядро ҳосил бўлади. Ушбу ядродаги ўзгаришлар ниҳоясида ҳар бир ҳужайрада яна макро ва микронуклеус шаклланади. Инфузорийлар бир-биридан ажралади. Конюгация жараёни бактериялар учун ҳам хосдир. Жипслашган икки бактериянинг ситоплазматик туташтирувчи тортмаси орқали асосий генетик материяли нуклеоидга ёпишиб жойлашган ДНК бир ҳужайрадан иккинчисига ўтади ва унинг хусусиятини шу ДНК га хос равишда ўзгартиради.
Жинсий. кўпайишда эркак ва урғочи жинсига мансуб, гаплоид хромосома тўпламига эга бўлган ҳужайралар ўзаро қўшилади. Бундай кўпайиш — гаметогамия эволуция тараққиёти давомида мураккаблашиб борган. Гаметогамиянинг икки шакли тафовут этилади: копулацияли ва копулациясиз гаметогамия. Жинсий кпъпайишнинг копулация билан кечадиган хили жинсий ҳужайраларнинг ҳосил бўлиши ва уларнинг қўшилиб, янги сифатли ҳужайра — зиготанинг ҳосил бўлиши билан рўй беради. Эволуция тараққиёти жараёнида урғочи ва эркак жинсига мансуб ҳужайралараро фарқланиш кучайиб боради.
Ўз навбатида копуляция билан рўй берувчи гаметогамиянинг 3 хили: изогамия, гетерогамия ва оогамия тафовут қилинади.
Изогамияда ҳосил бўлган жинсий ҳужайра катта-кичиклиги ва шаклига кўра бир-биридан фарқланмайди. Бу усулда айрим бир ҳужайралилар (хламиномонада ва б.) кўпаяди. Улардан ҳосил бўлган гаплоид — хромосома тўпламига эга бўлган изогамета 2 та хивчинга эга бўлади. Худди шундай ҳужайраларнинг қўшилиши натижасида зигота ҳосил бўлади.
Гетерогамия (анизогамия) бир қатор сув ўтлари ва хивчинли-ларга хосдир. Уларда икки хил: ҳаракатчанроқ майда гаметалар -микрогамета ва ҳаракати суст йирикроқ — макрогамета ҳосил бўлади. Бу гаметалар хивчинларга эгадир. Шундай қилиб, илк бор бир-биридан фарқланувчи жинсий ҳужайралар пайдо бўлади. Айрим организмларда катта ва кичик гаметалар ҳамда иккита кичик гамета ўзаро, қўшилиши ҳам мумкин. Демак, бу организмда анизогамия билан бир қаторда изогамия ҳам сақланиб қолади. Бошқа хивчинлиларда макро ва микрогаметагина қўшилади ва анизогамия рўй беради.
Оогамия — копулация билан бўладиган гаметогамиянинг энг юқори шакли. Бир гамета йирик, ҳаракат тузилмасига эга эмас — бу урғочи гамета, яъни тухум ҳужайрадир. Иккинчи гамета эса майда, ҳаракатлантирувчи хивчинга эга — бу эркак жинсий ҳужайраси — сперма-тозоиддир. Оогамияда жинсий ҳужайралар махсус аъзоларда (ҳайвонларда уруғдон ва тухумдонларда) ҳосил бўлади.
Кўпгина ўсимликлар ва деярли барча ҳайвонлар оогамия йўли билан кўпаяди.
Копулациясиз гаметогамия кам учрайди. Гаметогамиянинг жинсий ҳужайралар ҳосил қилиб, аммо уларнинг бутунлай қўшилиб кетиши рўй бермасдан кўпайиши рўй берадиган 3 хили тафовут қилинади: партеногенез, гиногенез ва андрогенез-
Партеногенезда янги авлод уруғланмаган тухум ҳужайрасидан ривожланади. Маълумки, партеногенез табиий ва сунъий бўлиши мумкин.
Ўз навбатида табиий партеногенезнинг муқаррар (облигат), факултатив ва сиклик хиллари тафовут қилинади.
Муқаррар партеногенезда ҳайвонлар (ўсимлик бити, содда қисқичбақасимонлар, айрим балиқ ва судралиб юрувчилар) қўйган тухуми уруғланмасдан туриб янги организм ҳосил бўлади. Бу ҳосил бўлган организмларнинг барчаси урғочи бўлади. Бундай кўпайиш бир-бири билан учрашиши қийин бўлган (масатен, кавказнинг қоя калтакесаклари) мавжудотларда намоён бўлади. Бу турда рўй берадиган ушбу облигат партеногенез тур равнақи учун мақсадга мувофиқ кўпайиш усулидир.
Факултатив партеногенез айрим ҳашаротлар (ари, чумолилар)да намоён бўлади. Уларнинг уруғланмаган тухумидан эркак организмлар, уруғланган тухумларидан урғочи организмлар ривожланади.
Сиклик партеногенезда муқаррар партеногенез кўпайиш билан бир қаторда, популациядаги эркак ва урғочи организмлардан жинсий кўпайиш ҳам содир бўлади. Масалан, айрим содда қисқичбақа­симонлар (дафниялар) асосан, партеногенез билан кўпаяди. Куз фаслида эркаклари пайдо боииб жинсий кўпайиш ҳам рўй беради.
Сунъий партеногенезда тухум ҳужайрасини турли таъсирлар (кислота, кучсиз электр токи ва б.) билан қитиқлаш натижасида шу гаметадан етук организм ҳосил қилишга эришилади. Ушбу усул билан нинатерилилар-да, чувалчанг, шилиққурт, ҳашарот ва ҳатто сут эмизувчиларда сунъий партеногенезга эришилган. Сунъий партеногенез даставвал А.Д.Тихомиров (1885- йилда) томонидан ипак қуртининг капалакларини етиштиришда қўлланилган.
Гиногенез партеногенезга яқин бўлган кўпайиш усулидир. Бу жинсий кўпайишда сперматозоид тухум ҳужайрасига киради, аммо сперматозоид ва тухум ҳужайра ядролари ўзаро қўшилмайди. Сперматозоид тухум ҳужайрасига кириб унга таъсир этади, ўзи кейинги жараёнларда иштирок этмайди - йўқ бўлиб кетади. Тухум ҳужайралар дан янти организм ҳосил бўлади. Гиногенез айрим балиқларда учрайди. Сперматозоид ва тухум ядроси билан қўшила олмайдиган даражада бирорта таъсир ўтказиб, сўнг тухум ҳужайрасини уруғлантириш билан сунъий усулда гиногенез пайдо қилиш ҳам мумкин.
Андрогенез усулида кўпайиш гиногенезга ўхшаса-да, аммо тухум ҳужайрасига кирган сперматозоид ядроси тухум ҳужайра ядроси билан қўшилмайди, тухум ҳужайранинг ядроси йўқолиб, сперматозоид ядроси сақланиб қолади.
Кўпайишнинг андрогенез усули А.Астауров (1937-йилда) томонидан кашф этилган. У ипак қурти тухум ҳужайрасининг ядросини ҳарорат таъсирида нобуд қилиб, уни сунъий уруғлантирган. Натижада ҳужайранинг ситоплазмаси она ҳужайраники, ядроси эса ота ҳужайраники бўлиб қолган. Шу зиготадан эркак организм ривожланган. Андрогенез генетикада белгиларнинг ота ёки онага богииқлигини ҳамда ситоплазманинг белгилари юзага чиқишидаги ролини аниқлашда муҳим усул ҳисобланади.
Тўлақонли жинсий кўпайиш — бу эркак ва урғочи жинсий ҳужайралари ҳосил бўлиб, тухум ҳужайрасига сперматозоид кириб, иккала гамета ядросининг қўшилиши билан бошланади.
Гаметаларни ҳосил қилувчи урғочи ва эркак организмлари бир-биридан турли белгилари билан фарқланади, яъни у икки организмда жинсий диморфизм мавжуддир. Айрим организмларда ҳам тухум, ҳам сперматозоид етиштириб берувчи аъзолар мужассамланган бўлади. Бундай организмга гермофродит организм дейилади. Паразит ясси чувалчанглар шундай тоифадаги организмлардир.
Гаметалар жинсий аъзоларда бирламчи жинсий ҳужайралардан ҳосил бўлади. Бирламчи жинсий ҳужайра ўта эрта — индивид эмбрион тарақ-қиётининг дастлабки палласида (қисқичбақасимонлар, бақаларда — майдаланиш даврида, сутемизувчиларда органогенез бошланган босқичдаёқ) ҳосил бўлади.
Организмда жинсий ҳужайралар — гаметалар бирламчи жинсий ҳужайра-ларнинг тараққиёти ва етилиши — гаметогенез ниҳоясида юзага келади. Гаметогенезда ҳосил бўлаётган ҳар бир жинсий ҳужайра мураккаб меётик бўлиниш жараёнининг маҳсули ҳисобланади.
Меёз. Маълум дифФеренсирланган бирламчж жинсий ҳужайра меёз бўлинишга киришади. Меёзда кетма-кет 2 марта (И ва ИИ) бўлиниш содир бўлади. Биринчи бўлиниш редуксион бўлиниш бўлиб, хромосома сони икки карра камайган 2 қиз ҳужайра ҳосил бўлади. Иккинчиси эквацион (тенг бўлган) бўлиниш бўлиб, редуксион йўл билан бўлинган, хромосомаси гаплоид тўпламга эга боиган ҳар бир ҳужайрадан иккитадан ҳужайра ҳосил бўлади. Эквацион бўлиниш жараёни худди ҳужайранинг митоз бўлиниши каби рўй беради. Меёз жараёни митоз бўлинишдан кескин фарқ қилади. Бивалент ҳосил қилган гомологик хромосома-ларнинг ҳар биридаги иккита хроматида аниқ ифодаланади. Иккала хроматида ҳам хромомер билан бирлашган бўлади. Демак, ҳар бир бивалент ҳосил қилган хромосомаларда 4 та хроматида мавжуддир. Ўз навбатида бивалент таркибидаги ҳар бир хромосома 2 хроматида — диада тутади. Ўзаро чирмашиб кетган гомологик хромосомалараро айрим қисмлар-нинг алмашиши — чалкашиши (кроссинговер) рўй беради.
Диплотен даврда пахитен даврининг акси бўлган жараён рўй беради, яъни гомологик хромосомалар бир-биридан итарилади ва ҳар бир хромо-сомада хроматидалар яққол ифодаланади. Бивалент гомологик хромо-соманинг хромомер қисмининг бир-биридан итарилишидан қолган қисм-ларида ўзаро кесишиб қолган жой — хиазма аниқланади. Бу хиазма билангина гомологик хромосомалар туташиб туради. Гомологик хромосома қисмлариаро алмашишининг морфологик ифодаси диплотен босқичидаги мана шу хиазмаларнинг ҳосил бўлишидир.
Диакинезда хромосоманинг ҳар бир хроматидаси спираллашув давомида қисқаради, йўғонлашади. Бивалентдаги ҳар бир гомологик хромосомадаги хроматида яна ҳам равшанлашади — бивалент тетрада ҳосил қилади. Хиазма сусаяди (хромосоманинг учларида сақланиб қолади). Ҳужайрадаги тетрадалар сони хромосоманинг гаплоид тўпламига тенг бўлади.
Бивалентдаги гомологик хромосоманинг ҳар биридаги жуфт хроматида сентромераси билан туташиб турган бўлади. Хромосома-лардаги спираллашиш жараёни давом этаверади. Шу вақтга келиб ядроча йўқолади, ядро мембранаси парчаланади ва бўлиниш дуки яққоллашади.
Метафаза И да бивалент гомологик хромосомаси иккала сентромераси билан ҳужайра бўлиниш дукларининг экватор сатҳига силжийди ҳамда ҳар бир хромосоманинг сентромерасига, алоҳида қутбдан йўналган бўлиниш дуки бирикади.
Анафаза И да ҳар бин 2 та хроматида (диада)дан ташкил топган гомологик хромосома бир-биридан итарилиб ажралади ва икки қутбга тортилади — ҳужайрадаги бор хромосомалар тенгма-тенг икки қутбга бўлинади. Митоздаги анафазада битта хромосомадаги 2 та хроматида бир-биридан ажралиб қутбга бўлинса, меёзда ҳар бир қутбга яхлит хромосома — бивалент ҳосил қилган ҳар бир хромосома алоҳида ажралиб тарқалади.
Шуниси диққатга сазоворки, бивалентдаги ота-онадан ўтган хромосома бир хил тарзда (еркин ҳолда) ҳужайра қутбига силжиши мумкин. Шунинг учун ҳам хромосомаларнинг қутбларга мустақил тақсим-ланиши рўй беради. Телофаза И жадал рўй беради ва қутбдаги ҳар бир хромосома тўплами атрофида ядро шаклланади. Телофаза якунида гомологик хромосомалар алоҳида ҳужайраларда жойлашади. Ҳужайрадаги хромо­сома сони 2 марта камаяди (редуксия бўлади) ва хромосомаларнинг гаплоид тўпламига эга иккита қиз ҳужайра ҳосил бўлади.
Интеркинезда хромосома суст деспираллашади, хромосома редупликацияси рўй бермайди.
Профаза ИИ да хромосомаларнинг кўпи чалкашиб қолгандай кўринади, чунки ҳар бир хромосомадаги қиз хроматидалар бир-биридан ажралиб (итарилиб), сентромер соҳасидагина туташади.
Метафаза ИИ да хромосомалар (гаплоид сондаги) худди мета-фазадаги каби, экватор сатҳида жойлашади ва ҳар бир хромосоманинг сентромераси иккига ажралади.
Анафаза ИИ да хромосомадаги иккита хроматида (диада)нинг ҳар бири қутбга тортилади. Шу хроматида бўлажак, иккинчи бўлиниш натижасида ҳосил бўлган қиз ҳужайра хромосомасининг худди ўзгинасидир. Бу хромосома битта хроматида (монада)дан иборат.
Телофаза ИИ да монадаларнинг қутбга тортилиши якунланиб, ядро қобиғининг шаклланиши ва ситокинез рўй беради.
Демак, меёзнинг биринчи бўлиниш босқичида, бр-бирига жипслашган иккита гомологик хромосоманинг ҳар бири алоҳида қиз ҳужайрасига ўтиб, хромосоманинг сони икки марта камайган иккита қиз ҳужайра ҳосил бўлса, иккинчи бўлинишда шу ҳар бир қиз ҳужайра-сидан иккита, хромосомалар сони ўзгармаган, аммо хромосомаси хроматида — монадалардан иборат бўлган гаплоид тўпламли ҳужайралар ҳосил бўлади. Натижада меёзга киришган ҳар бир ҳужайрадан 4 та гаплоид хромосома тўпламига эга бўлган жинсий ҳужайра етилади (16- расм).
Эркак ва урғочи жинсий ҳужайранинг ҳосил бўлишида меёз жараёни деярли бир хил кечади. Тухум ҳужайраси ҳосил бўлишида. сперматосит ривожида кузатилмайдиган диктиотен босқич мавжуддир. Диплотен босқичидан сўнг ҳужайра диктиотен босқичда кўп вақт (организм балоғатга етгунга қадар ва шу ҳужайра етилишга кириш-гунча) сақланиб, диакинезга ўтмайди.
Меёз жараёни муҳим биологик аҳамиятга эга. Меёз натижасида ҳосил бўлган ҳужайра гаплоид хромосомага эга бўлиб, уруғланиш оқибатида ҳужайра диплоидлигини тиклаб олади. Шу боисдан организм ҳар бир индивидга мос хромосома сонига эгалигини доимо сақлаб қолади. Меёзда ота-она хромосомаларининг ҳосила ҳужайраларига мустақил равишда тақсимланиши ҳар бир жинсий ҳужайрага ота-она белгиларининг турлича ўтишини таъминлайди. Меёз пахинемасида рўй берган

16- расм. Меёзда хромосомаларнинг тақсимланиш чизмаси.
кроссинговер жараёни ҳам гаметаларнинг шу сифатини кучайтиради. Демак, бир организмнинг жинсий ҳужайралари генетик жиҳатдан ўта фарқланувчи хусусиятларга эга бўлади. Шундай қилиб, гаметалар генетик структурасининг хусусияти жинсий йўл билан кўпаювчи организм авлоди белгиларининг ранг-баранглигини таъминлайди.


<sup>8 - МАРУЗА.


ИНДИВУДИАЛ РИВОЖЛАНИШ. ОНТОГЕНЕЗ ВА ФИЛОГЕНЕЗ


1. Онтогенез ва филогенез ҳақида тушунча
2.Индивудиал ривожланиш биологияси ва қонуниятлари
3.Урчиш жараёнининг хилма хиллиги, уругъланиш.
4. Онтогенезнинг тип ва даврлари.</sup>

Онтогенез (грекча онтос — шахсий, генесис — ривожланиш

демакдир) термини фан тарихида турлича тушунилган. Геккел
онтогенез деганда, организмларнинг эмбрион ва личинкалик дав-
рини, Северсов зиготадан то ҳайвон организмининг жинсий ети-
лишигача бўлган даврни тушунган. ҳақиқатда эса онтогенез кўп
ҳужайрали организмларнинг зиготадан то табиий ўлимигача
бўлган ривожланиш даврини ифодалайди. Жинсий йўл билан кўпаядиган ўсимликлар ва ҳайвонларда онтогенез эмбрион ҳам-
да постембрион даврларга бўлинади.