O’zbekiston respublikasi veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish qo’mitasi

Sutga dastlabki ishlov berish barcha ferma va xo‘jaliklar sharoitida birmuncha 
muxim xamda o‘z vaqtida bajarilishi lozim bo‘lgan tadbirlardandir. Sutga dastlabki 
ishlov berilmas ekan, u tez vaqtda ayniydi, tarkibi buziladi va ishlatishga yaroqsiz bo‘lib 
qolishi mumkin. Binobarin, bu tarkib barcha xo‘jaliklarda, sut-tovar fermalarida, 
shuningdek, fermerlar xonadonida xam bajarilishi yuksak natijalarga olib keladi va 
foydadan xoli emas. 

---

Sutga dastlabki ishloq berish deganda, asosan, quyidagi bir necha talablar nazarda 
tutiladi. Masalan, sog‘ib olingan sutni turli mexanik qo‘shimchalardan tozalash, ya’ni 
sutni suzish, sovutish, ayrim xollarda pasterlash va jo‘natish (transportirovka qilish) 
shular jumlasidandir. 
Sutga dastlabki ishlov berish tadbirlari, fermalarda va xo‘jaliklarda olib boriladi. 
Sut yetishtirishga moslashgan komplekslarda va yirik mexanizatsiyalashtirilgan 
fermalarda barcha sog‘ib olingan sut bir necha soat davomida bajariladi. Sut zavodlariga 
topshirilgan sutga esa ikkinchi marta ishlov beriladi. 
Yirik sut-tovar fermalarida va komplekslarda sog‘ilgan sutni qabul qilish va unga 
daastlabki ishlov beradigan maxsus xonalar (laboratoriyalar) ajratilgan bo‘ladi. Unda sut 
tozalanadi, sovutiladi va ma’lum vaqt saqlanadi. Shuningdek, bunday xonalarda yoki 
uning tashqarisida sut idishlarini dizenfeksiya qiluvchi va yuvishga mo‘ljallangan 
vositalar saqlanadi. Bundan tashqari, sutni pasterlash va separatlashga mo‘ljallangan 
apparat xamda asbob-uskunalar xam saqlanadi. 
Ko‘plab ixtisoslashgan sutchilik komplekslarida kichik xajmda sut zavodlari 
tashkil etilgan bo‘lib, sog‘ilgan sut fermadan to‘ppa to‘g‘ri o‘sha yerga borib quyiladi. 
Shuningdek, u yerda maxsus ishlov beriladi va tayyor mahsulot savdo korxonalariga 
yuboriladi. Bunda sut maxsus selofan xaltachalarga (0,5-1 l xajmda) solinib, yashiklarga 
joylashtiriladi va muxrlangan xolda jo‘natiladi. Ayrim xollarda qaymoq va 
nordonlashtirilgan qaymoq (smetana), tvorog (suzma) xamda boshqa turdagi sut 
mahsulotlari xam tayyorlanadi va axoliga, savdo tarmoqlariga jo‘natiladi. Lekin, afsuski, 
xozirga qadar Respublikamizning birorta xo‘jaligida bunday tadbirlar amalga 
oshirilmagan. 
Fan va xayot talabiga ko‘ra, barcha sutchilik sexlari va laboratoriyalari gigiena va 
sanitariya jixatidan nixoyatda ozoda va yorug‘ bo‘lishi lozim. Ularning talab etilgan 
darajada isitilishi, sovutilishi, shamollatilishi talab etiladi. Xona oynalari tozalanib 
turishi, devorlari maxsus oq bo‘yoqlar bilan bo‘yalishi xamda imkoni bo‘lsa, devorlar yer 
satxidan 1,5-2,0 m gacha kafel bilan qoplanishi maqsadga muvofiq xisoblanadi. 
Xonalarning poli esa zaxni o‘tkazmaydigan, ma’lum tomonga biroz nishabli, mustaxkam, 
shuningdek, xizmat uchun qulay va tez-tez tozalanib turishi kerak. Binobarin, ko‘p vaqt 
pollar betondan ishlanadi va ishlash jarayonida ko‘rkamlik berish maqsadida ayrim 
bo‘yoq ranglar qo‘shiladi. 
Xar safar ish jarayoni yakunlangan, xamma idish, asbob-uskunalar va pol yaxshilab 
yuviladi. Bu borada xidi o‘tkir bo‘lgan yuvish vositalaridan foydalanish taqiqlanadi. 
Binobarin, buning uchun kalsiylashtirilgan sodaning 2 %li qaynoq eritmasidan va dezmol 
deb ataluvchi moddaning 2%li eritmasidan foydalaniladi. Bu esa o‘z vaqtida profilaktik 
maqsadlar uchun xam axamiyatga egadir. 

---

Sutchilik sexlari, sog‘ish zallari xar oyda ikki marta dezinfeksiya qilinadi. Bu 
borada, kalsiy yoki natriy gipoxloriy moddasidan foydalaniladi. Buning uchun, agar ular 
tarkibida 3%li aktiv xlor moddasi bo‘lsa, maqsadga muvofiq xisoblanadi. Dezinfeksiya 
tadbirlarini o‘tkazishda 1 m
2
satx uchun o‘rtacha 0,5 litr eritma yetarlidir.
Respublikamiz sut sanoati ilg‘or texnologiya bilan jihozlangan tarmoqlardan biri 
hisoblanadi. Bu tarmoq tizimiga sut, achitilgan sut mahsulotlari, qaymoq, sariyog‘, 
pishloq, sut konservalari ishlab chiqariladigan korxonalar kiradi. 
Sut va sut mahsulotlari aholining eng noyob ozuqaviy modda oqsilga bo‘lgan 
talabini qondirishda, iste’mol qilinayotgan oziq-ovqat mahsulotlari strukturasini 
yaxshilashda muhim ahamiyatga egadir. Shu sababli sut va sut mahsulotlarining sifatini 
oshirish bugungi kunning muhim vazifalaridan biri hisoblanadi 
Sutni fizik-kimyoviy xususiyatlari. Sutni umumiy nordonligi grudus Ternerda (T) 
ifodalanadi va 100 mg sutni fenolftalein ishtirokida 0,1 n ishqor eritmasi bilan titrlaganda 
ketgan miqdori bilan aniqlanadi. Yangi sog‘ilgan sutning nordonligi 16-18
0 
T ni tashkil 
qiladi.
Sutning zichligi 1027/1032 kg/m
3 
bo‘ladi. Sutga suv qo‘shganda uni zichligi 
pasayadi, bundan soxtalashtirilganligini bilish mumkin. Sutni qaynash harorati 100,2 
0
С, 
ya’ni suvni qaynash haroratidan yuqori. Yuqori bo‘lishiga sabab uni tarkibida tuzlar va 
qandini borligidir.
Sutning asssortimentlari. Pasterilizatsiyalangan qaymog‘i olinmagan sutni yog‘i 
2,5, 3,2, 4,0 va 60% li qilib ishlab chiqariladi Vitamin S yoki A, Sva D
2 
bilan 
vitaminlashtirilgan bo‘lishi mumkin. Nordonligi 21
0 
T dan oshmasligi kerak. 
Pasterilizatsiyalangan sutni yangi yoki tiklangan sutdan tayyorlanadi. Oqsillik sutni yog‘i 
2,5 va 1,0% li quruq yog‘sizlantirilgan moddasini 10,5% li qilib tayyorlanadi.
Sut yog‘i kattaligi 2-3 mkm ga teng bo‘lgan yog‘ donalarini emulsiyasi 
ko‘rinishida bo‘ladi. Sut yog‘i past erish haroratiga (27-34
0
С) ega bo‘lib, asosan aralash 
uch gliseridlardan tashkil topgan. Ularni hosil qilishda 150 ta yog‘ kislotalari qatnashadi, 
ko‘prog‘ini (68-75%) to‘yingan yog‘ kislotalari tashkil qiladi. Yog‘ bilan birga lipoidlar 
ham bo‘ladi. Lipoidlar fosfatidlar (lesetin va kefalin) va sterinlardan iborat. 
Standart talabi bo‘yicha sutlarning fizik-kimiyoviy ko‘rsatkichlaridan yog‘ 
miqdori, yog‘siz quruq modda miqdori, nordonligi, tozalik darajasi va harorati 
tekshiriladi. Sutlarda yog‘ miqdori ularning turiga qarab 2,5% dan 6% gacha, yog‘siz 
quruq modda miqdori 7,8-8,1% dan kam bo‘lmasligi, nordonligi kichik idishlarga 
qadoqlangan pasterizatsiya qilingan sutda 21
0 
T dan, sterilizatsiya qilingan sutda esa 20
0 
T dan ko‘p bo‘lmasligi talab etiladi. Aholiga sotilayotgan sutlarning hamma turi tozaligi 
bo‘yicha 1-darajali tozalikdan kam bo‘lmasligi kerak. 
Sutning achishini sut kislotasi bakteriyalari keltirib chiqaradi. Bu nuqsonlarning 

---

paydo bo‘lishining asosiy sababi sutlarni saqlash va tashishda sanitariya-gigiena 
qoidalariga rioya qilmaslik hisoblanadi. 
Texnik va fizik-kimyoviy nuqsonlar sutga texnologik ishlov berish jarayonlari 
buzilgan hollarda ro‘y beradi. Masalan, sutlarni pasterizatsiya va sterilizatsiya yo‘llari 
bilan ishlov berganda ularning tarkibidagi uglevodlar, yog‘lar va aminokislotalar chuqur 
o‘zgarishlarga borib o‘ziga xos hid va ta’m paydo qiladi.
Kuygan ta’m sut qizdirilganda jihozlarning sirtida sutning tarkibidagi 
moddalarning qisman kuyishi natijasida hosil bo‘ladi. 
Metall ta’mi sutning yuzasi zanglab qolgan idishlarda saqlagan hollarda paydo 
bo‘ladi. Bunday sutlardan tayyorlangan sutlar uzoq saqlanmasdan tez buziladi. 
Begona hidlar va ta’mlar sutda yaxshi yuvilmagan, begona hidlarga va ta’mlarga 
ega bo‘lgan idishlardan foydalanilganda va tashiganda (sarimsoq, neft hidlari) ham paydo 
bo‘ladi.