O’zbekiston tarixi fanidan mustaqil ta’lim jarayoni

 
MAVZU: O’ZBEKISTON DAVLAT MUSTAQILLIGINING QO’LGA 
KIRITILISHI TARIXIY ZARURAT SIFATIDA:  
SHAXS VA TARIX. 
 
A-variant  
1.«Davlat tili to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasining qonuni qachon 
qabul qilingan? 
A) 1988 yil 15 oktyabrda        V) 1989 yil 21 martda 
S) 1990 yil 24 martda           D) 1989 yil 21 oktyabrda 
E) 1990 yil 20 iyunda 
 
2.O’zbekistonda prezidentlik lavozimi qachon joriy etilgan? 
A) 1989 yil 20 aprelda       V) 1990 yil 24 martda 
S) 1990 yil 20 iyunda         D) 1991 yil 31 avgustda 
E) 1991 yil 29 dekabrda 
 
 
3.O’zbekiston Respublikasining hududi qancha? 
A) 460,4 ming km. kv.          V) 346,6 ming km. kv. 

 
 
 
S) 576,7 ming km. kv.          D) 447,4 ming km.kv. 
E) 364,4 ming km. kv. 
 
4.O’zbekistonda birinchi muqobil prezidentlik saylovlari qachon bo’lib o’tgan 
edi? 
A) 1991 yil 29 dekabrda       V) 1990 yil 24 martda 
S) 1991 yil 31 avgustda       D) 1992 yil 2 martda 
E) 1995 yil 9 yanvarda 
 
5.O’zbekiston Respublikasi ma’muriy-hududiy tuzilish bo’yicha nechta 
viloyatdan iborat? 
A) 14 ta    V) 10 ta    S) 12 ta     D) 13 ta      Ye) 9 ta 
 
6.«Demokratiya» so’zining grekchadan aniq tarjimasini aniqlang? 
A) SHaxs erkinligi 
V) Xalq erkinligi 
S) Xalq hokimiyati 
D) Teng huquqlilik 
E) Xalq va shaxs erkinligi 
 
7.O’zbekiston bayrog’i nechta rangdan iborat? 
A) 3 ta     V) 4 ta    S) 5 ta     D) 6 ta 
 
8.Mustaqil O’zbekiston yangi pasporti qachondan joriy qilindi? 
A) 1994 yil 1 martdan      V) 1993 yil 1 apreldan 
S) 1996 yil 1 iyuldan       D) 1992 yil 1 yanvardan 
E) 1995 yil 1 yanvardan 
 
9.«Mustaqillik deklaratsiyasi» qachon qabul qilindi? 
A) 1989 yil 20 aprelda     V) 1990 yil 24 martda 
S) 1990 yil 20 iyunda       D) 1991 yil 31 avgustda 
E) 1991 yil 29 dekabrda 
 
10.O’zbekiston quyidagi qaysi tashkilotga oldinroq a’zo bo’lgan? 
A) YuNESKO    V) MDH     S) BMT 
D) NATO          Ye) YeXHT 
 
11.O’zbekiston Konstitutsiyasi qaysi sessiyada qabul qilingan? 
A) 10-chaqiriq, XI sessiyada 
V) 10-chaqiriq, XII sessiyada 
S) 12-chaqiriq, XI sessiyada 
D) 12-chaqiriq, XIII sessiyada 
E) 13-chaqiriq, X sessiyada 
  
12.O’zbekiston pasporti necha betdan iborat? 

 
 
 
A) 38      V) 30      S) 32      D) 36         Ye) 25 
 
13.O’zbekiston Respublikasi nechta davlat bilan chegaradosh? 
A) 4 ta     V) 5 ta     S) 6 ta    D) 7 ta 
 
14.O’zbekiston Respublikasi milliy hokimiyat qurilmasida hokimiyat ... 
A) 3 ga bo’linadi     V) 2 ga bo’linadi 
S) 4 ga bo’linadi     D) 5 ga bo’linadi 
E) bo’linmaydi 
15.1991 yil 18 noyabrda ... 
A) davlat gerbi qabul qilindi 
V) davlat madhiyasi qabul qilindi 
S) prezidentlik saylovlari o’tkazildi 
D) davlat bayrog’i qabul qilindi 
E) mustaqillik e’lon qilindi 
 
16.Davlat madhiyasi qachon qabul qilingan? 
A) 1992 yil 8 dekabrda      V) 1992 yil 10 dekabrda 
S) 1991 yil 31 avgustda     D) 1992 yil 2 martda 
E) 1994 yil 9 yanvarda 
 
17.O’zbek milliy volyutasi-«so’m» qachondan muomalaga kiritildi? 
A) 1991 yil 18 noyabrdan   V) 1992 yil 8 dekabrdan 
S) 1994 yil 1 iyuldan       D) 1992 yil 2 iyuldan 
E) 1995 yil 1 yanvardan 
 
18.O’zbekistonning qaysi viloyati hududi jihatdan eng katta?  
A) Samarqand       V) Buxoro       S) Navoiy 
D) Qashqadaryo      Ye) Surxondaryo 
 
19.O’zbekiston mustaqilligini birinchi bo’lib qaysi davlat tan olgan edi?  
A) Rossiya                 V) AQSH          S) Turkiya 
D) Janubiy Koreya     Ye) Qozog’iston 
 
20.O’zbekiston Konstitutsiyasining tarkibi... 
A) 5 bo’lim, 24 bob, 128 moddadan iborat 
V) 6 bo’lim, 25 bob, 126 moddadan iborat 
S) 5 bo’lim, 26 bob, 138 moddadan iborat 
D) 6 bo’lim, 26 bob, 128 moddadan iborat 
E) 5 bo’lim, 24 bob, 128 moddadan iborat 
 
 
V-variant 
1.O’zbekistonda birinchi muqobil prezidentlik saylovlari qachon bo’lib o’tgan 
edi? 

 
 
 
A) 1995 yil 9 yanvarda         V) 1990 yil 24 martda 
S) 1991 yil 31 avgustda       D) 1992 yil 2 martda 
E) 1991 yil 29 dekabrda 
 
2.O’zbekiston Respublikasi nechta davlat bilan chegaradosh? 
A) 4 ta      V) 6 ta     S) 5 ta      D) 7 ta 
 
3.O’zbekistonda prezidentlik lavozimi qachon joriy etilgan? 
A) 1989 yil 20 aprelda       V) 1991 yil 29 dekabrda 
S) 1990 yil 20 iyunda         D) 1991 yil 31 avgustda 
E) 1990 yil 24 martda 
 
4.O’zbekiston Respublikasining hududi qancha? 
A) 460,4 ming km. kv.          V) 346,6 ming km. kv. 
S) 447,4 ming km. kv.         D) 576,7 ming km. kv. 
E) 364,4 ming km. kv. 
 
5.1991 yil 18 noyabrda ... 
A) davlat gerbi qabul qilindi 
V) davlat madhiyasi qabul qilindi 
S) prezidentlik saylovlari o’tkazildi 
D) mustaqillik e’lon qilindi 
E) davlat bayrog’i qabul qilindi 
   
6.O’zbekiston Respublikasi ma’muriy-hududiy tuzilish bo’yicha nechta 
viloyatdan iborat? 
A) 12 ta   V) 10 ta   S) 14 ta  D) 13 ta   Ye) 9 ta 
 
7.O’zbekiston Konstitutsiyasining tarkibi... 
A) 5 bo’lim, 24 bob, 128 moddadan iborat 
V) 6 bo’lim, 25 bob, 126 moddadan iborat 
S) 5 bo’lim, 26 bob, 138 moddadan iborat 
D) 6 bo’lim, 26 bob, 128 moddadan iborat 
E) 5 bo’lim, 24 bob, 128 moddadan iborat 
 
8.O’zbekiston bayrog’i nechta rangdan iborat? 
A) 3 ta  V) 4 ta  S) 5 ta   D) 6 ta 
 
9.Mustaqil O’zbekiston yangi pasporti qachondan joriy qilindi? 
A) 1994 yil 1 martdan       V) 1993 yil 1 apreldan 
S) 1996 yil 1 iyuldan       D) 1992 yil 1 yanvardan 
E) 1995 yil 1 yanvardan 
 
10.O’zbekiston quyidagi qaysi tashkilotga oldinroq a’zo bo’lgan? 
A) YuNESKO    V) NATO   S) BMT 

 
 
 
D) MDH          Ye) YeXHT 
 
11.O’zbekiston Konstitutsiyasi qaysi sessiyada qabul qilingan? 
A) 10-chaqiriq, XI sessiyada 
V) 10-chaqiriq, XII sessiyada 
S) 12-chaqiriq, XI sessiyada 
D) 12-chaqiriq, XIII sessiyada 
E) 13-chaqiriq, X sessiyada 
  
12.O’zbekiston pasporti necha betdan iborat? 
A) 38   V) 30   S) 32   D) 36   Ye) 25 
 
13.«Davlat tili to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasining qonuni qachon 
qabul qilingan? 
A) 1988 yil 15 oktyabrda      V) 1989 yil 21 martda 
S) 1990 yil 24 martda        D) 1989 yil 21 oktyabrda 
E) 1990 yil 20 iyunda 
 
14.O’zbekiston Respublikasi milliy hokimiyat qurilmasida hokimiyat ... 
A) 3 ga bo’linadi     V) 2 ga bo’linadi 
S) 4 ga bo’linadi     D) 5 ga bo’linadi 
E) bo’linmaydi 
 
15.Davlat madhiyasi qachon qabul qilingan? 
A) 1992 yil 8 dekabrda      V) 1992 yil 10 dekabrda 
S) 1991 yil 31 avgustda     D) 1992 yil 2 martda 
E) 1994 yil 9 yanvarda 
 
 
 
16.O’zbek milliy volyutasi-«so’m» qachondan muomalaga kiritildi? 
A) 1991 yil 18 noyabrdan   V) 1992 yil 8 dekabrdan 
S) 1994 yil 1 iyuldan       D) 1992 yil 2 iyuldan 
E) 1995 yil 1 yanvardan 
 
17.O’zbekistonning qaysi viloyati hududi jihatdan eng katta?  
A) Samarqand    V) Buxoro  S) Navoiy 
D) Qashqadaryo    Ye) Surxondaryo 
 
18.O’zbekiston mustaqilligini birinchi bo’lib qaysi davlat tan olgan edi?  
A) Rossiya   V) AQSH    S) Turkiya 
D) Janubiy Koreya     Ye) Qozog’iston 
 
19.«Demokratiya» so’zining grekchadan aniq tarjimasini aniqlang. 
A) shaxs erkinligi 

 
 
 
V) xalq erkinligi 
S) xalq hokimiyati 
D) teng huquqlilik 
E) xalq va shaxs erkinligi 
 
20.«Mustaqillik deklaratsiyasi» qachon qabul qilindi? 
A) 1989 yil 20 aprelda   V) 1990 yil 24 martda 
S) 1991 yil 31 avgustda  D) 1990 yil 20 iyunda 
E) 1991 yil 29 dekabrda 
 
VI.5. Ilmiy makola, tezislar va ma’ruzalar tayyorlash 
 
Talaba  biron  bir  mavzu  bo’yicha  (mavzuni  talabaning  o’zi  tanlashi  ham 
mumkin  (referativ  xarakterda)  maqola,  tezis  yoki  ma’ruza  tayyorlab  topshirishi 
mumkin.  Bunda  talaba  o’quv  adabiyotlari,  ilmiy-tadqiqot  ishlari,  dissertatsiyalar, 
maqola  va  monografiyalar  hamda  internet  va  boshqa  axborot  manbalardan 
mavzuga  tegishli  materiallar  to’playdi,  tahlil  qilishga  zarurlarini  ajratib  olib, 
tartibga  soladi,  shaxsiy  tajribasi  va  ilmiy  natijalariga  asoslangan  holda 
qo’shimchalar, izohlar qilish, o’z nuqtai-nazarini bayon etadi va asoslaydi. Bunda 
talaba  o’qituvchi  bilan  hamkorlikda  ishlaydi.  Tayyorlangan  maqola,  tezis  yoki 
ma’ruza kafedrada himoya qilinadi. 
 
 
Namuna 
 
MaVZU:  Eftaliylar,  Turk  xoQonligi,  arablar  istilosi  va  Hukmronligi  davrida 
O’rta Osiyo 
 
Ushbu mavzuning ma’lum qismini yoritishga asoslangan ilmiy maqola: 
Ilk o’rta asrlar Markaziy Osiyo siyosiy tarixida So’g’dning o’rni 
  
O’rta  Osiyo  xalqlari  tarixida,  xususan  O’zbekiston  xalqlari  tarixida  So’g’d 
davlat tuzilmasining o’rni va ahamiyati katta bo’lgan. Eng qadimiy yozma manba 
«Avesto»  kitobida  «So’g’dlar  yashagan»  Gava  yurti  deb  qayd  etilgan  mamlakat 
ahamoniylar  saltanati  qaramligiga  tushgan  satrapliklardan  biri    tarkibida 
«Sug’uda»  tarzida  nomlangani  ma’lum
25
.  Yunon  manbalari  «Sogdiana»  deb 
ko’rsatsalar,  bu  yurtni  xitoy  manbalari  «Suli»  deb  ataganlar.  Bu  ma’lumotlar 
So’g’dning qadimiy hududiy  va davlatchilik birligi bo’lganligini ko’rsatadi.  
So’g’dning  nisbiy  va  to’la-to’kis  mustaqil  siyosiy  hayot  kechirgan 
bosqichlariga  bu  o’lkada  miloddan  avvalgi  III-II  asrlardan  boshlab  zarb  etilgan 
tangalar  ham  guvohlik  bera  oladi.  Ammo  So’g’d  goh  Yunon-Baqtriya,  goh 
Kushonlar,  goh  Xionlar  yo  Kidarlar  va  Abdallar  hukmronligi  ostiga  tushib 
                                                           
25
 Авеста. Видевдот. 1-фрагард, 5-банд: Авесто. Тарихий адабий ёдгорлик. 
А.Маҳкам таржимаси. Т.: Шарқ.-2001. –Б.107. 

 
 
 
yashashga, ularga tobe bo’la turib, o’z ichki mavjudligini saqlash yo’lida kurashib 
kelgan. 
So’g’dning  Makedoniyalik  Aleksandr  bosqinidan  keyingi  taqdiri  alohida 
diqqatga  sazovor.  CHunki  bu  tarixiy  bosqich  So’g’dlarning  o’sha  zamon 
miqyosida  xalqaro  maydonga  chiqishiga  sabab  bo’ldi.  Endi  So’g’dlar  asta  sekin 
miloddan  avvalgi  II  asrdan  boshlab  Buyuk  ipak  yo’li  –  xalqaro  karvon  savdo 
yo’llari    bo’ylab  eng  faol  savdogarlarga,  diplomatlarga,  madaniy  ilg’or 
alomatlarning  tashuvchilariga  aylandilar.  So’g’dlarning  ayni  shu  xususiyati 
So’g’d  mamlakati  uchun  qaysi  davlat  tarkibida  bo’lishdan  qat’iy  nazar  ichki 
avtonomiyani  saqlash  imkonini  berdi.  So’g’dning  nisbiy  erkinligi  hukmron  davlat 
uchun ko’prok foyda keltirishi ayon edi. Binobarin, agar So’g’dning ichki ijtimoiy-
siyosiy  hayotiga  kuch  bilan  o’zgacha  boshqaruv  kiritilsa  barqaror  an’analar 
buzilishi, hukmron davlat xazinasiga keladigan daromad to’xtashi tayin edi. 
So’g’d ustidan Turk hokonligi hukmronlik qilgan davrda ham mazkur an’ana 
buzilmadi.  So’g’d  o’zining  ilk  o’rta  asrlarda  erishgan  yer  mulkchiligi  asosidagi 
konfederativ  siyosiy  tuzumini  ichki  boshqaruv  tizimi  sifatida  saqladi.  Qolaversa, 
So’g’d  ayni  shu  ilk  o’rta  asrlarda  bir  tomondan  Sosoniylar  Eroni,  ikkinchi 
tomondan  Xitoy  kabilarning  ta’zyiqidan  o’lkan  va  qudratli  Turk  xoqonligi 
himoyasida  o’zini  asrashi  qulay  edi.  Xoqonlik  uchun  esa  So’g’d  barqaror  va 
ishonchli  daromad  manbai  sifatida  nisbiy  va  ichki  avtonomiya  holatida  bo’lgani 
ma’qul edi.  
SHunday  qilib,  V  asr  oxiri  –  VI  asr  o’rtalariga  qadar  Sudda  ijtimoiy  mulkiy 
munosabatlar  sohasi  chuqur  o’zgarishlarga  uchradi.  Ilgari  podsholikning  mulki 
deb yaxlit qaralgan mamlakat asta-sekin ijtimoiy tabaqalanish oqibatida mayda va 
yirik  zamindorlik  tizimiga  aylanib  parchalanib  ketdi.  Markaziy  podsholik 
hokimiyatining  mutlaq  hukmronlik  xossasi  ham  yuqola  bordi.  Zamindorlar  yerga 
egalik  hisobiga  podsholikka  harbiy  drujinalari  hamda  o’z  mulklarida  mehnat 
qilgan  erkin  dehqon  va  hunar  ahlini  umumiy  mehnat  majburiyatlariga  yuborib 
turish orqali xizmat qilishlari lozim bo’lgan.  
Jamiyat  taraqqiyotining  So’g’ddagi  ushbu  manzarasi  Markaz  Samarqand  va 
unga  bevosita  tobe  bo’lgan  yuqori  oqim  va  O’rta  Zarafshon  mintaqasidagi 
zamindorlik mulklari, Qarshi vohasidagi va Kesh (SHahrisabz) atrofidagi mulklar 
uchun  xos  edi.  Mazkur  konfederativ  tuzilmaning  ichki  munosabatlarida 
Samarqandning  yetakchi  siyosiy  mavqei  yaqqol  ko’rinib  turgani  holda  Buxoro 
So’g’di  konfederatsiyada  yanada  mustaqilroq  siyosiy  mavqega  ega  bo’lgan. 
Buning isbotini Buxoroda buxarxudatlar sulolasi hukmronligining nisbiy mustaqil 
tangalarida, hukmdorlarining shajarasida kuzatish mumkin . 
So’g’dda ilk o’rta asrlardagi davlat tizimining siyosiy xususiyati haqida turli 
fikrlar  bildirilgan.  So’g’diy,  xitoy,  keyinroq  esa,  arab  tilli  manbalarning 
ma’lumotlariga ko’ra, bu davrda Turk xoqonligining siyosiy nazorati ostida nisbiy 
mustaqil holda So’g’d konfederativ davlat tuzilmasi amal qilgan. Unda bir muddat 
Kesh  hokimligi,  650  yillardan  boshlab  Samarqand  yetakchilik  qilgan.  Buxoro 
vohasida Samarqand ixshidlari xonadoni bilan yaqin qarindosh «Anь chjaou»lari 
bir necha yuz yil («yigirma ikki avlod») davomida hukmron bo’lganlar. Kesh esa 
VII  asr  o’rtalarida  Samarqandga  itoat  etib,  ixshid  SHishpir  (xit.  SHa-she-pi) 

 
 
 
hukmronligi  tugagan,  undan  keyin  Keshda  hokimiyatga  kelgan  SHiagye  (Che-a-
ho)  Varxumanga  tobe  bo’lgan.  Xitoy  mualliflari  Syuanь  TSzan  va  Xoy  CHaolar 
So’g’dning markaziy va mahalliy mulklarining o’zaro pog’onalashgan itoat tizimi 
haqida  yetarli  ma’lumot  qoldirishgan.  So’g’dcha  Mug’  tog’i  hujjatlarida  ham 
So’g’dning  konfederativ  davlatchilik  tizimi  haqida  xulosa  beruvchi  boy 
ma’lumotlarni ko’rish mumkin. 
So’g’d VI–VII asr birinchi yarmi davomida siyosiy jihatdan muhim voqealarni 
boshdan  kechirgan.  Bu  o’lkada  qadim  zamonlardan  davom  etib  kelgan  tarixiy 
davlatchilik  jarayonlari  xioniylar,  abdaliy  (eftaliy)lar  davri  oxirlarida  sifat 
jihatdan  yangi  bosqichga  o’ta  boshladi.  Tobelikdan  xalos  bo’la  borgani  sari 
So’g’d  hududlarida  zamindorlikka  asoslangan  ijtimoiy-iqtisodiy  munosabatlar 
avvalgi  saltanatchilik  (imperial)  xususiyatlarni  yo’qota  bordi.  Natijada  VII  asr 
boshlarida  So’g’d  hududlarida  uch  siyosiy  markaz  Kesh,  Samarqand  va  Buxoro 
mahalliy  hukmdorliklari  barqarorlashdi.  Buxoroda  buxorxudotlar  hokimiyati 
nominal  ma’noda  G’arbiy  So’g’d  siyosiy  markazi  bo’lsa-da,  nisbatan  mustaqil 
an’anaga  ega  edi.  Narshaxiyning  ko’rsatishicha,  Buxoro  hukmdorlari  22  avlod 
uzluksiz sulola zanjiriga ega edilar.  
Kesh va Samarqand hukmdorliklari esa o’zaro raqobatda edilar va bu masala 
VII  asr  o’rtalarida  (658–659  yy.)  Samarqand  xonadoni  foydasiga    hal  bo’ldi. 
Lekin  Kesh  hamda  Naxshab  hukmdorliklari  o’zlarining  nisbiy  avtonomiyasini 
saqlagan holda konfederativ davlat atrofiga birlashdilar. Ularning tanga zarblari 
davom  etgani  bu  avtonomiyaning  bir  ifodasi  edi.  Masalan,  VII–VIII  asrlarda 
Naxshabda ot, S-shaklidagi belgi va turkiy qiyofali hukmdorning tasviri ishlangan 
mis  tangalar  chiqarilgan
26
.  VIII  asr  boshlarida  ushbu  tangalarda  So’g’diy  yozuv 
bilan  bir  qatorda  arab  yozuvlari  ham  paydo  bo’ldi.  VIII    asr  ikkinchi  yarmidan 
boshlab bu tangalar «felьslar» deb atala boshlandi
27
.   
Qashqadaryo  vodiysida  Kesh  va  Naxshab  kabi  ikkita  yirik  hukmdorliklar 
bo’lib, VII asr boshlarida Kesh hukmdori So’g’d hukmdorlari orasida eng kuchlisi 
sifatida birinchilardan bo’lib Xitoy bilan diplomatik aloqalarni o’rnatadi. G’arbiy 
Turk  xoqonligining  inqirozi  va  Xitoy  xokimiyati  tomonidan  o’tkazilgan  ma’muriy 
islohotdan  so’ng  658–659  yillarda  So’g’dning  siyosiy  markazi  Keshdan 
Samarqandga o’tadi
28
.    
VII–VIII  asr  boshlarida  siyosiy  boshqaruv  tizimidagi  tarkibiy  tuzilish  hamda 
hokimiyatning  funktsional  taqsimoti  ma’nolarini  o’zida  mujassam  etgan  martaba 
va  lavozimlarning  tarixiy  atamalari  Samarqand  va  Kesh  uchun  deyarli  bir, 
mushtarak.  Faqat  ixshid/ixrid  shakllaridagi  fonetik  farq bundan  mustasno.  Lekin, 
                                                           
26
  Бобоёров  Ғ.  Турк  хоқонлиги  даврида  Нахшаб  (бошқарув  тизими)  //  Қарши  шаҳрининг  жаҳон 
цивилизацияси тарихидаги ўрни. Қарши шаҳоининг 2700 йиллик таваллудига бағишланган халқаро илмий 
конференция материаллари. Тошкент – Қарши, 2006, Б. 133-138. 
27
  Камалиддинов  Ш.С.  Историческая  география  Южного  Согда  и  Тохаристана  по 
арабоязычным  источникам  IX-  начала  XIII  в.  //  web  site: 
www.kroraina.com
.; 
Яна  қаранг:  Смирнова  О.И.  Сводный  каталог…-С.  425;  Сулейманов  Р.Х.  Древний 
Нахшаб. Т., 2000. –С.69. 
28
  Ўша жойда. 

 
 
 
Buxoro  So’g’di  uchun  pwx’r    xwβ    k’n’  kabi  unvon  o’ziga  xos  avtonomlik 
darajasini ifodalasa kerak. 
Antik davr oxirida tog’li rayonlarda tuz, mis, kumush, temir rudalarini qazib 
olishning  rivojlanishi  ilk  o’rta  asrlarga  kelib  Oqsuv  va  Yakkabog’  kabi  tog’ 
sanoati  hududlarining  shakllanishiga  olib  keldi.  Hududda  tog’  sanoatining 
shakllanishi,  strategik  joylashuv,  irrigatsiya,  iqtisodiy,  siyosiy  jihatdan  vohaning 
rivoji  Keshning  ma’lum  bir  vaqtga  Kan  (Samarqand)  konfedertsiyasining 
markaziga,  ilk  o’rta  asrlarga  kelib  esa  So’g’dning  markaziga  aylanishiga  turtki 
bo’ldi
29
.   
 
 
 
2-namuna 
Tezis  
Ilk O’rta asrlar Markaziy Osiyo siyosiy tarixida So’g’dning urni 
Ilk  o’rta  asrlarda  So’g’d  Markaziy  Osiyoning  siyosiy  hayotida  quyidagicha 
o’ringa ega edi: 
- VI–VIII asrlar So’g’dning tarixiy geografik jihatdan uchta bir biridan tabiiy 
chegaralar  orqali  ajralgan  hududlarida  (Buxoro  vohasi,  Zarafshon  daryosining 
o’rta  va  yuqori  oqimlari,  Qashqadaryo  vohasi)  o’ziga  xos  konfederativ  So’g’d 
davlat  uyushmasi  shakllanish,  takomil  topish,  arab  istilosi  tufayli  so’nish 
davrlarini boshdan kechirdi; 
-  So’g’d  konfederatsiyasi  sub’ektlari  dastlab  har  uch  mintaqada  ma’lum 
o’zaro avtonom holatda bo’lgan bo’lsa, VII asr o’rtalaridan boshlab Samarqand 
So’g’dining gegemonligi asosida yagona davlat atrofida birlashish tendentsiyasini 
namoyon qildi. Ammo bu tendentsiya amalda Samarqand So’g’di va Qashqadaryo 
So’g’dini o’zaro yaqinlashtirish darajasida to’xtab qoldi. Buxoroda esa mahalliy 
hokimiyat nisbiy mustaqilligini saqlagan holda faoliyat ko’rsatdi; 
-  Qashqadaryo  So’g’didagi  ichki  siyosiy  munosabatlar  Kesh  bilan  Naxshab 
o’rtasida  nisbiy  avtonom  xususiyat  bo’lganini  ko’rsatadi.  Naxshabda  va  Keshda 
tanga  zarblari  mustaqil  an’analarga  ega  ekani  buning  yaqqol  dalilidir.  Kesh 
masalasida  yana  shu  narsa  ma’lumki,  bu  viloyat  VIII  asr  o’rtalarigacha  umum 
So’g’d  podsholigining  poytaxti  roliga  da’vogar  bo’lgan.  Nihoyat  bu  da’vo  Kesh 
hukmdori  So’g’d  podshosi  SHishpirdan  keyin  654–655  yillarda  Samarqandning 
ustun kelishi yangi sulola qo’lida hokimiyat to’planishi bilan barham topdi; 
-  VI–VIII  asrlarda  Samarqand  markaziy  hokimiyati  va  Panch  (Panjikent) 
o’rtasidagi  munosabatlarning  siyosiy  mazmuni  e’tiborga  loyiqdir.  Panch 
hukmdorlari  haqidagi  aniq  ma’lumotlar  CHakin  CHur  Bilga  va  Devashtichlar 
davri  bilan  bog’liq.  SHuning  o’ziyoq  aniq  ko’rsatadiki,  Panchda  hukmdorlar 
oqsoqollar  «oliy»  kengash  tomonidan  saylanishi,  ya’ni  aristokratik  demokratiya 
tamoyiliga tayangan;  
                                                           
29
  Омельченко  А.  Восточные  районы  Южного  Согда  в  конце  IV  в.  до  н.э.  –IV  в. 
н.э.  (вопросы  политической  и  экономической  истории)  //  Ўзбекистон  тарихи. 
2005. -№2. –Б. 13. 

 
 
 
-  VI–VIII  asrlarda  yer  mulkchiligining  iqtisodiy-ijtimoiy  asoslari  yirik  yer 
egalari,  zamindorlar  manfaati  tomon  o’zgaradi.  Xazinaning  to’lishi,  tashqi  xafga 
qarshi  harbiy  kuch  to’plash  kabi  muhim  masalalarni  hal  qilishda  markaziy 
podsholik hokimiyati zamindorlar bilan hisoblashishga majbur bo’lgan; 
-  So’g’d  konfederatsiyasi  o’z  siyosiy  hayoti  bilan  yashash  imkoniyatiga  ega 
bo’lganiga  qaramay  doimo  Turk  xoqonligining  siyosiy  hukmronligi  bilan 
hisoblashgan.  Binobarin,  Turk  xoqonligining  o’z  davri  uchun  jahoniy  saltanat 
sifatida So’g’dga himoyachilik qilishi tarixan maqbul hodisa edi; 
-  VII  asr  o’rtalarida  Farg’ona,  CHoch,  Iloq,  Ustrushona,  Samarqand, 
CHag’oniyon,  Buxoro,  Kesh  kabi  hududlar  qariyb  ikki  asr  davomida  Turk 
xoqonligiga siyosiy jihatdan qaram bo’lib kelgan edilar. SHu sababli VII asrning 
ikkinchi yarmidan boshlab Turk xoqonligi avtonom hukmdorlar bilan birga asosiy 
harbiy-siyosiy kuch sifatida istilochi arablarga qarshi harakat qildi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3-namuna 
 
Ma’ruza