O‘zbekiston tarixi

orqali bilamiz, tarixining tag-tomirigacha nazar tashlaymiz»
1
, deb aytgan so’zlari alohida 
ahamiyat kasb etadi.
«O’zbek» atamasi va uning kelib chiqishi, yoyilishi to’g’risida fikr yuritganda, bu 
masalaning yana bir qator muhim jihatlariga e’tibor qaratish kerak bo’ladi. Negaki, bu ham o’sha 
xalqning ma’lum ma’noda o’ziga xos xususiyatlarini, tabiati, mazmuni, mohiyatini tushunishda 
asqotadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda «O’zbek» atamasining kelib chiqishi, uni xalqimizga 
nisbat berilishi xususida ham tariximizda turlicha qarashlar va yondashuvlar mavjuddir. Zero, 
ularni ko’zdan kechirish, turli nuqtai nazarlarni taqqoslash va aniqlashtirish orqali ham xalqimiz 
tarixiga oid ko’p narsalarni oydinlashtirish, o’z tarixiy xotiramizni yanada boyitib borishimiz 
mumkin bo’ladi. Ma’lum bo’lishicha, «O’zbek» iborasi XIII-XIV asrlarda yashab o’tgan o’sha 
davrning mashhur tarixchilari Juvayniy va Rashididin asarlarida ham uchraydi. Mashhur 
bobokalonimiz, buyuk alloma va davlat arbobi Mirzo Ulug’bekning «To’rt ulus tarixi» asarida 
ham «O’zbekiya», «O’zbeklar mamlakati» degan jumlalarga ko’zimiz tushadi. Bunda, bizning 
nazarimizda, Dashti Qipchoqda yashagan urug’, qabilalar yashagan joy, hudud nomlari ko’zda 
tutilgan bo’lsa kerak.
Ayrim mualliflar (X.Vamberi, G.Xovors, M.P.Pelo) Dashti Qipchoqda ko’chib yurgan 
turk-mo’g’ul qabilalarining bir qismi o’zlarini erkin tutganliklari sababli «o’zbek», ya’ni «o’z-
o’ziga bek», «xo’jayin» deb atagan desalar, boshqalar (P.P.Ivanov, A.Yu.Yakubovskiy, Xilda 
Xukxem) «o’zbek» etnonimini Oltin O’rda xoni O’zbekxon (XIV asr) nomi bilan bog’laydi. 
Boshqa yana bir guruh olimlar (V.V. Grigorev, A.A.Semyonov va B.Axmedovlar) esa, Oq O’rda 
(Dashti Qipchoqning sharqiy qismi)da yashagan turk-mo’g’ul qabilalariga «o’zbeklar» degan 
nom berilgan degan fikrni bildiradilar. «O’zbek» atamasi O’g’iz qabilalari tarkibidagi Uz urug’i 
nomidan olingan, degan fikrlar ham mavjud. 
Xullas, «O’zbek» atamasini dastlab Dashti Qipchoqda yashovchi turkiy qabilalar qabul 
qilgan nom bo’lib, bu qavm, elatlarning yurtimizga o’rnashishi, tubjoy aholi odamlari bilan 
taqdiran qo’shilishi jarayonida «O’zbek» atamasi Turkistonda yashagan aholining umumiy 
nomiga aylanadi. 
3. 
Mustaqillik davrida O’zbekistonda milliy totuvlikning ta’minlanishi 
 
O’zbekiston milliy istiqlolining qo’lga kiritilishi o’zbek xalqining tarixiy taqdirida tub 
burilish yasash barobarida, uning tom ma’nodagi emin-erkinligi, ozodligi va mustaqilligini 
ta’minlab, ijtimoiy taraqqiyotning keng, istiqbolli yo’llariga olib chiqdi. Xalqimiz o’zgalarga 
tobelik va qaramlik asoratidan butunlay xalos bo’lib, o’zligini tanib, qaddini tiklab, jahon 
hamjamiyati tomon yuz tutdi. Uning tomonidan ko’p asrlar davomida yaratilgan bebaho 
ma’naviy qadriyatlar, asori atiqalar, moddiy va ma’naviy boyliklar barcha-barchasi yurt 
fuqarolarining umumiy mulkiga aylandi.
Mustaqillik ayni paytda milliy munosabatlarga ham bevosita daxl etib, bu sohadagi 
muammolar echimini muvaffaqiyatli hal etish yo’llarini belgilab berdi. O’zbekiston ko’p millatli 
mamlakat bo’lganligi bois ham milliy masalani to’g’ri, oqilona hal etish uning demokratik 
rivojlanish yo’lidan ilgarilab borishida muhim ahamiyat kasb etadi. Buning ustiga respublikada 
1
И.А.Каримов, Асарлар, 7-том, 144-бет. 

---

ijtimoiy-siyosiy vaziyat barqarorligi, fuqarolar totuvligi, bunyodkorlik va yaratuvchilik 
ishlarining maromi ko’p jihatdan milatlararo munosabatlarni to’g’ri tashkil etish, ularni aniq 
maqsadlar sari yo’naltirishga bog’liqdir. Mustaqil O’zbekiston hozirgi murakkab o’tish 
davrining barcha qiyinchiliklarini asta-sekin bartaraf etib, ilgarilab borar ekan, bunda sobiq 
sovetlar tuzumidan meros bo’lib qolgan milliy munosabatlar masalasidagi ko’plab ziddiyatli, 
muammoli masalalarni hal etish yo’lidan bormoqda. Ma’lumki, mustabid sovet hokimiyatining 
milliy siyosati shu darajada bir yoqlama yo’nalishda olib borilganki, millatlarning o’ziga xoslik, 
milliylik jihatlari muttasil inkor etilib kelingan. Xususan, o’zbek xalqining ko’p asrli asl 
ma’naviy qadriyatlari, islomiy diniy e’tiqodi, milliy udumlari, an’analari, marosimlarining 
cheklanib, tahqirlanib kelinganligi, ko’hna boy tarixi soxtalashtirilib, buzib talqin etilganligi, 
milliy tilining doimiy kamsitilganligi va shu singari salbiy holatlar buning yaqqol ifodasidir.
Xususan, 1924 - yilda O’rta Osiyoda o’tkazilgan milliy-davlat chegaralanishi va buning 
orqasida yagona Turkiston hududining bo’lib tashlanishi, bu yerda asrlar davomida birga yashab 
kelgan qon-qardosh xalqlarning bir-biridan ajratilishi hamda ular orasiga sun’iy to’siqlar 
tortilishi - bular sovetlar yuritgan shovinistik siyosatning klassik namunasi edi. Binobarin, 1924 
- yilda tashkil topgan O’zbekiston respublikasi qariyb 70 - yil davomida hukmron Markazga 
qo’l-oyog’i bilan bog’lanib, uning izmida yashab keldi. 
Ittifoqdosh respublikalar milliy manfatlarining muttasil inkor etilishi, ularning suveren 
haq-huquqlarining poymol qilinishi, ularga taalluqli hamma narsaga ittifoq davlatining 
hukumronligi oxir-oqibatda bu qizil saltanatni tarixning kutilmagan sinov-sinoatlariga duchor 
etdi. SSSR hayotining so’ngi kezlarida uning turli milliy hududlarida, jumladan, Boltiqbo’yi, 
Gruziya, Ozarbayjon, Qorabog’, Qozog’iston, O’zbekiston singari joylarda voqe bo’lgan qator 
yirik mojarolar, qon to’kishlar ko’p jihatdan milliy-etnik ziddiyatlarning kuchayib borishi 
negizida yuz berganligi tasodifiy emasdir. O’tgan asrning 80-yillar oxiri-90 - yillar boshida sodir 
etilgan Farg’ona, O’sh qonli voqealari, ularning mudhish oqibatlari ham ayni shu noto’g’ri, bir 
yoqlama yuritilgan siyosat natijasi bo’lgan edi. Bular pirovardida SSSR qudratini tanazzulga yuz 
tuttirgan, uni parchalanishga olib kelgan asosiy sabablardan biri bo’lgan. 
Binobarin, O’zbekiston o’z mustaqilligiga erishgach, millatlar o’rtasida totuvlikni 
mustahkamlash, barcha millat va elat vakillari uchun teng imkoniyatlar yaratish yo’lidan 
bormoqda. Milliy istiqlol arafasida (1989 - yil 21- oktyabrda) O’zbekiston yangi rahbari 
tashabbusi bilan o’zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi va shundan e’tiboran uning 
iste’mol doirasining kengayishiga keng ufqlar ochilishi respublikamiz hayotida chinakam 
favqulodda ahamiyatga molik voqea bo’ldi. Yurt mustaqilligining qo’lga kiritilishi esa ona 
tilimiz mavqei va nufuzini yuksakka ko’tarib, uni jahon xalqlarining erkin milliy tillari qatoridan 
munosib o’rin egallashini ta’minladi. Ayni chog’da milliy tariximiz va u bilan uzviy bog’liq 
teran ma’naviy sarchashmalarimizning yuzaga chiqishi, tarixiy haqiqatning qaror topishi, 
o’zlikning anglanishi o’z navbatida o’zbek xalqining millat sifatidagi muhim, o’ziga xos 
xususiyatlarini chuqur o’rganish, uning ertangi porloq istiqbolini belgilashda muhim ahamiyatga 
ega bo’ldi.
Mustaqillikning dastlabki qadamlaridan boshlaboq respublikada istiqomat qiluvchi barcha 
millat va elat kishilarining milliy tili, madaniyati, adabiyoti, sa’nati, urf-odatlari, rasm-rusmlari, 
an’analarini avaylab saqlash, ularni jonlantirish va yanada rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar 
ochildi. Mazkur elat va xalqlarning hayotiy masalalarini amalda hal etish va bu ishlarni yuksak 
darajada tashkillashtirish uchun milliy-madaniyat markazlari tuzilib, faoliyat ko’rsata boshladi. 
Hozirda yurtimizda yuzdan ziyod shunday markazlar mavjud bo’lib, ular bu borada to’laqonli 
ish yuritmoqdalar.
Milliy madaniyat markazlari va ularga uyushgan madaniyat, adabiyot sa’nat va ilm-fan 
namoyandalari, faollar ishtirokida o’sha xalq va elatga xos milliy udumlar, marosimu bayramlar, 
qiziqarli mavzularga bag’ishlangan kechalar, uchrashuvlar, turli xil anjumanlar muntazam, 
an’anaviy tarzda o’tkazilib borilyapti. Bu esa shu xalq, elat odamlari hayotining jamiyatda to’la 
mazmunli kechishigagina samarali ta’sir ko’rsatib qolmay, ayni zamonda ularning ijtimoiy-
siyosiy faoliyatining oshishiga, ma’naviy-madaniy hayot ne’matlaridan to’la bahramand 

---

bo’lishiga ham muhim omil bo’lib xizmat qilmoqda. Shuningdek, mavjud milliy-madaniy 
markazlar faoliyatini muvofiqlashtirish, ularning ibratga loyiq ish tajribalarini to’plash, 
umumlashtirish maqsadida Toshkentda Respublika Baynalmilal madaniyat markazi tashkil 
etilgan. Uning faoliyati ham respublikada yashovchi barcha xalqlar, elatlarning o’zaro do’stlik, 
qardoshlik aloqalarini bundan buyon ham jipslashtirib, ularning madaniy va ma’naviy hayotini 
yaxshilash, takomillashtirib borish, O’zbekiston diyorining gullab-yashnashi va ravnaqiga 
munosib hissa qo’shishga yo’naltirilgan. 
Hozirda respublikamizning ko’pgina maktablarida va boshqa ta’lim tizimlarida o’qishlar 
rus, qozoq, tojik, qirg’iz, qoraqalpoq va boshqa tillarda tashkil etilgan. Ular uchun har yili etarli 
miqdorda o’quv darsliklari, qo’llanmalar nashr etilib, o’quvchilarga etkazib berilmoqda. 
Shuningdek, rus, tojik, qoraqalpoq va boshqa tillarda vaqtli matbuot nashrlari chop etilmoqda. 
Turli tillarda radio, televidenie eshitirishlari va ko’rsatuvlari muntazam namoyish etib 
borilmoqda.
O’zbek xalqining o’z davlat mustaqilligini qo’lga kiritishi, demokratik xuquqiy davlat 
asoslarining yaratilishi, xalqimizning ijtimoiy hayotning barcha sohalarida o’zini to’la-to’kis 
namoyon etayotganligi, ko’p asrlik boy tarixi tilga kirganligi, milliy tilining yuksak mavqega 
ko’tarilgani, betakror ma’naviyati, buyuk ijodkorlik salohiyati e’tirof topgani – bular uning to’la 
ma’noda millat sifatida shakllanib, yuksalib borayotganligiga asosli dalolatdir. Zero, mana shu 
muhim hollarni ko’zda tutgan holda Yurtboshimiz ham «millatimiz hozir shakllanyabdi», deb 
bejiz ta’kidlab o’tmagan.