O‘zbekiston tarixi

Ayniqsa ona yurt tinchligi va osoyishtaligini ta’minlash, uni ajnabiy kuchlar tajovuzi va 
bosqinidan himoya qilish zaruriyati turli qardosh va qondosh urug’, qabilalar, elatlarni bir-
birlari bilan yaqinlashtirgan, do’stlashtirgan, bir yoqadan bosh chiqarib faol harakatlarga 
chorlagan. Shu tarzda davom etgan o’zaro yaqinlik, birodarlik, og’a-inilik tuyg’usi bu qavm, 
elatlarni ma’nan, ruhan va jismonan bir jonu bir tan bo’lib o’zaro intensiv etnik jarayonlarga 
kirishib borishlariga bois bo’lgan. 

1. 
Yurtimiz hududida kechgan etnik jarayonlar. O’zbek xalqining shakllanishi
 
O’zbeklar alohida etnik birlik (elat) bo’lib, O’rta Osiyoning markaziy viloyatlari - 
Movaraunnahr, Xorazm, Ettisuv, qisman sharqiy Turkistonning g’arbiy mintaqalarida 
shakllangan. O’zbek xalqining asosini hozirgi O’zbekiston hududida qadimdan o’troq yashab, 
sug’orma dehqonchilik, hunarmandchilik bilan shug’ullanib kelgan mahalliy sug’diylar, 
baxtariylar, xorazmiylar, farg’onaliklar, yarim chorvador qang’liklar, ko’chmanchi sak-massaget 
kabi etnik guruhlar tashkil etgan. Yuqorida nomlari keltirilgan etnoslar, asosan, turkiy va sharqiy
fors-Eroniy tillarda so’zlashganlar. Shuningdek, janubiy Sibir, Oltoy, Ettisuv, sharqiy Turkiston 
hamda Volga va Ural daryosi bo’yida turli davrlarda Movarounnahrga kirib kelgan etnik 
komponentlar ham o’zbek xalqi etnogenezida ishtirok etadilar. 
Milloddan avvalgi III asrda Sirdaryoning o’rta oqimida turkiy va sug’diylar ittifoqi asosida 
tashkil topgan Qang’ davlati davrida Movarounnahr va unga tutash mintaqalarda iqtisodiy, 
siyosiy va etnomadaniy aloqalarning tobora rivojlanib borishi natijasida turkiyzabon etnoslar 
ustivorlik qilib, yangi turkiy etnoslardan biri – Qang’lar elati paydo bo’ladi va o’ziga xos 
uyg’unlashgan madaniyat shakllanadi. Arxeologik asarlarda bu madaniyat Qovunchi madaniyati 
nomini olgan. Antropolog olimlarning ta’kidlashicha, aynan mil. av. III-II asrlarda kelib, O’rta 
Osiyo vodiy va vohalarida yashovchi sug’diylar va qang’arlarning tashqi qiyofalarida hozirgi, 
o’zbek va voha tojiklariga xos O’rta Osiyo ikki daryo oralig’i antropologik tipi (qiyofasi) to’liq 
shakllanadi.
O’zbeklar etnogenezida qatnashgan navbatdagi etnik komponentlar - miloddan avvalgi II 
asrning ikkinchi yarmida shimoli-sharqdan o’lkamizga kelgan kushonlar hamda IV-V asrlarda 
O’rta Osiyoning markaziy viloyatlariga Janubiy Sibirdan, Jung’oriyadan, Sharo’iy Turkistondan 
kirib kelgan xioniylar, kidariylar va eftaliylardir. 
Shuningdek, o’zbeklar etnogeneziga Turk xoqonligi (VI-VII asrlar) davrida O’rta 
Osiyoning markaziy mintaqalari (Farg’ona vodiysi, Toshkent, Zarafshon, Qashqadaryo, 
Surxondaryo vohalari) va Xorazmga kelib o’troqlashgan turkiy etnik komponentlar ham faol 
ta’sir ko’rsatadi. Kirib kelgan Turkiy komponentlar va mahalliy aholi o’rtasidagi etnik-madaniy 
munosabatlarning rivoji natijasida turkiy qatlam madaniy yutuqlarining mahalliy madaniy-
xo’jalik an’analar bilan jadal uyg’unlashuvi yuz berdi.

---

Ayni paytda bu yerlarda o’rnashgan turkiy etnik guruhlar o’zlariga xos ko’plab milliy 
an’analar, udumlar va marosimlarni ham olib kelganlar. Bu esa, bir tomondan, bu hududda 
aholining aralashish-qo’shilish jarayoniga sezilarli ta’sir ko’rsatgan, bu yerda azaldan yashab 
kelgan aholining turkiy qatlami salmog’ining ko’payib borishiga bois bo’lgan. Ikkinchi 
tomondan, o’lka hayotida kechgan bu tarzdagi etnik o’zgarishlar, shu hududda yashagan 
xalqlarning bir-birlari bilan yaqinlashib, madaniy-ma’naviy aloqalarining o’zaro boyib, taraqqiy 
etishiga ijobiy ta’sir ko’rsatib borgan.
VIII asrdan arab va ajam xalqlarining O’rta Osiyoga kirib kelishi mintaqadagi etnik 
jarayonlarga katta ta’sir etmagan. Bu davrda aholi etnik tarkibida ma’lum bir o’zgarishlar bo’lsa-
da, Movarounnahrdagi o’troq va yarim o’troq turkiyzabon aholi, sug’diylar va Xorazmning tub 
yerli aholisi o’z hududlarida qolib, arablar hukmronligi ostida yashaganlar. 
IX asrdan boshlab Movarounnahr mintaqasida yaxlit turkiy etnik qatlam, jonli turkiy til 
muhiti vujudga kela boshladi va o’z navbatida sug’diylar va boshqa mahalliy etnoslarda ham 
turkiylashish jarayoni jadallashgan. Bu davrda Movarounnahr va Xorazmda turkiy etnik qatlam
kuchli etnik asosga ega bo’lib, bu qatlam asosining aksariyat ko’pchiligini o’troqlashgan turg’un 
turkiy etnoslar tashkil qilgan. 
Qoraxoniylar davrida X-XI asrlar Movarounnahr va Xorazmda siyosiy hokimiyat turkiy 
sulolarga o’tishi munosabati bilan o’zbek xalqining shakllanishida yakuniy bosqich bo’ldi.
X asrning ikkinchi yarmidan boshlab Qoraxoniylar davlati hududining Turonzamin tomon 
kengayib borishi va buning natijasida Somoniylar sulolasining inqirozga yuz tutib, butun 
Movarounnahr bo’ylab Qoraxoniylar hukumronligining o’rnatilishi jarayonida bu zaminga 
sharqdan ko’plab turkiy urug’ va qabilalarning kelib joylashishi sodir bo’ldi