O'zbekiston tarixi

'Программные документы мусульманских политических партий. 1917— 1920 
гг.-Оксфорд, 1985, 107-bet. 
313

---

vositasiga aylantirilishi mahalliy xalqlaming donga bo„lgan ehtiyojini to„la-
to„kis Rossiyaga bogiab qo„yilishi, 1917-1918- yillarda Turkistonda qariyb 2 
million xalqning ochlikdan qirilib ketishi va boshqalar shular jumlasidandir. 
Dastuming nazariy qismida yana 0„rta Osiyo, Hindiston, Eron va Xitoy 
temir yoilar bilan bog„langan taqdirdagina Rossiya temir yoilar 
monopoliyasidan ozod boiishi, Turkistonning iqtisodiy jihatdan yuksalishi 
uning siyosiy mustaqilligi bilan bogiiq ekanligiga alohida urg„u berildi. 
«Erk» partiyasi RKP(b) MQsining mahalliy musulmon kommunistik 
partiyalariga qarshi olib borgan siyosatiga javoban tashkil etildi. Uning 
dasturi ham shunga asoslandi. 
Dastuming mazmunidan maiumki. bu partiya 1919-yil Lenin Moskvada 
tashkil etgan III kommunistik intemasionalga qarama- qarshi 1923-yilda 
Gamburgda tashkil topgan. Sotsialistik Ishchi Intemasionalga ergashgan va 
unga a‟zo boiib kirmoqchi boigan. «Erk» partiyasining a‟zolari jadidlaming 
maium bir guruhidan iborat boigani aniq. Ammo ulaming yuqorida nomlari 
keltirilgan uch kishidan boshqalarining ismi-shariflari hozircha aniq emas. 
«Erk»ning asosiy va bosh maqsadi sotsializm qurishdan iborat boigan. Bu 
vazifani amalga oshirishda ishchilar sinfi yetakchi kuch boiishi qayd etiladi. 
Lekin uning dasturida birinchi navbatda milliy manfaat, urf-odat va shart-
sharoit hisobga olinganligi diqqatga sazovordir. Eng muhimi, unda 
Turkistonning har tomonlama: siyosiy, iqtisodiy va milliy mustaqil boiishiga 
katta o„rin berilganligidir. 
Turkiston sotsialistik «Erk» partiyasi dasturida belgilangan asosiy 
vazifalar hozir faqat tarixiy emas, balki amaliy jihatdan ham maium 
qimmatga ega. Ulaming asosiy mazmuni quyidagilardan iborat: 
1. Iqtisodiy ot masalalari: Yer, suv va o„rmonlar, tog„ sanoati, yer osti 
boyliklari va temir yoilar milliylashtirilib, faqat Turkiston hukumati 
tasarmfida boiadi. Qishloq xo„jaligi industrlashtiriladi. Rus aholisini 
Turkistonga ko„chirib keltirilishiga barham beriladi, kooperasiyaning 
hamma turlari rivojlantiriladi, davlat kredit banklari tashkil etiladi; asta-
sekin zamonaviy shaharlar quriladi, eski sha‟narlar ovro„poviy tartibda qayta 
quriladi, shaharlarda kanalizatsiya, suv o„tkazish, aloqa va harakat vositalari 
(transport) tarmoqlari joriy qilinadi. Shular asosida shaharlaming «eski» va 
«yangi» qismlarga boiinishiga barham beriladi. 
314 

---

2. Ishchilar masalasi. Turkistonda ishchi tashkiloti va kassasi, kasaba 
uyushmalarini tashkil etish; maktab va kurslarda mahalliy malakali 
ishchilami 
tayyorlash; 
ishchilar 
mamlakatni 
qullikka 
soluvchi 
«tashkilotchilar» va «inspektorlar»ning yordamisiz Turkistonni haqiqiy 
egasi boiishi kerak. 
3. «Erk» partiyasi Turkistonni toia mustaqil boiishi, xalqaro maydonda 
o„z o„miga ega boiishi uchun kurashadi. 
4. Turkistonning davlat boshqaruv tizimi imperialistlaming tashqi 
aralashuvidan ozod boigan holda tashkil etiladi. Bu parlament, yashirin 
saylovlarga asoslanadi. 
5. Milliy armiyani tashkil etish. Umummajburiy harbiy xizmatni joriy 
qilish. 
6. Milliy masala millatlaming katta va kichikligidan qat‟iy nazar toia 
tenglik asosida hal qilinadi. 
7. Xalq maorifining barcha imkoniyatlarini aholining moddiy va 
ma‟naviy taraqqiyotiga xizmat qildirish. Feodal madaniyat o„miga yangi 
demokratik xalq madaniyatini yaratish, tekin mehnat maktablari va 
boshlangich ta‟limni joriy qilish, Turkistonliklami Ovro„pa madaniyati, 
moliya, ishlab chiqarish va texnika bilimi, temir yoi, telegraf, telefon, 
tramvay, elektr qurilishlari bilan tanishtirish. 
8. Diniy masalada toia vijdon erkinligiga rioya qilish, din har bir 
fuqaroning o„z ishi boiishi. Hukumat din Turkistonning milliy mustaqillik va 
taraqqiy ot dushmanlari qoiida qurol boiishiga yo„l qo„ymasligi kerak. 
9. «Erk» ishonadiki, mustamlaka mehnatkashlarining kapita- lizm va 
imperializmga qarshi kurashi faqat xalqaro hamkorlik boiganidagina o„z 
maqsadiga erishadi. Shuning uchun ham u qullikka mahkum boigan 
xalqlaming kurashini to„g„ri yoiga soluvchi, o„zaro hamkorligini ta‟minlay 
oluvchi Sotsialistik Inter- nasionalga kiradi
1
. 
Bu dastur, A.Z.Validiyning yozishicha, uning «Turk xalqi tarixi» 
kitobining 411^14 betlarida bosilgan
2
.