O’zbekiston tashqi savdosini erkinlashtirish yo’llari Reja: Xalqaro savdo tushunchasi va shakllari

Xalqaro savdo munosabatlarini rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari

Jahon Savdo Tashkilotining hisob-kitoblariga ko’ra, 2008 yildan 2009 yilgacha jahon savdo aylanmasi 12 foizga kamaydi va urushdan keyin jahon savdosi darajasiga yaqinlashdi. 2008 yilda boshlangan global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz barcha asosiy tovar guruhlari bo’yicha jahon savdosiga har xil darajada bo’lsa ham ta’sir ko’rsatdi. Eng katta pasayish tayyor mahsulotlar, ayniqsa, qora metallar va avtomobillar savdosida kuzatilgan, kiyim-kechak, kimyo va farmatsevtika mahsulotlari savdosi biroz pasaygan. [31]

Tovar guruhida eng kichik pasayish qishloq xo’jaligi mahsulotlarida kuzatildi, Hindiston, Xitoy va Rossiyaga oziq-ovqat importi yanada oshdi. Shu bilan birga, minerallar va yoqilg’i savdosi, Osiyo mamlakatlari, ayniqsa, Xitoy tomonidan ularning importi sezilarli darajada oshganiga qaramay, keskin pasayib ketdi.

Transport, qurilish, turizm, sug’urta, litsenziya to’lovlari va moliya, aloqa, hisoblash va axborot xizmatlari kabi tijorat xizmatlari savdosini o’z ichiga olgan global savdo sektori ham inqirozga duch keldi. Shunday qilib, 2009 yilda barcha turdagi savdo xizmatlarining eksporti butun dunyoda 2009 yilda 12% ga kamaydi - 3350 milliard dollarni tashkil etdi, shu bilan birga eng past pasayish nuqtasi o’tgan yilning ikkinchi choragida qayd etildi, shundan so’ng biroz o’sish boshlandi, yilning 2010 yilning birinchi choragida davom etdi.

2009 yilda MDH va Evropa Ittifoqidan tijorat xizmatlari eksportining pasayish darajasi o’rtacha 17% va 14% ga to’g’ri keldi. Xizmatlarning ayrim turlari bo’yicha turli xil pasayish ko’lamlari kuzatildi. Shunday qilib, jahon savdo aylanmasining keskin pasayishi tufayli transportda sezilarli pasayish kuzatildi - 23 foizga, Xitoy, Koreya Respublikasi va Yaponiyadan transport xizmatlari eksporti mos ravishda 39, 35 va 32 foizga kamaydi. AQSh, Evropa Ittifoqi va Rossiyadan esa 20 foizga kamaydi. [31]

Chet el qurilishida 2008 yildagi bum 12% qisqarish bilan almashtirildi. Sayyohlik xizmatlari eksporti qiymati 9 foizga kamaydi, garchi dunyoda chet ellik sayyohlar soni 2009 yilda atigi 4 foizga kamaydi. Kompyuter va axborot xizmatlari sektori inqirozga nisbatan ancha chidamli bo’lib chiqdi, uning jahon eksporti 2008 yilda rekord darajada 23 foizga o’sganidan so’ng, hozirda “atigi” 6 foizga kamaydi.

Jahon savdosidagi tendentsiyalarni hisobga olgan holda 2000 - 2009 yillar dinamikasida quyidagi ma’lumotlarni keltirish kerak.

Jahon savdo tashkilotining ma’lumotlariga ko’ra, 2000 yildan 2009 yilgacha. jahon tovarlari eksportining o’sishi 3 foizni tashkil etdi. Ko’rib chiqilayotgan davrda ushbu ko’rsatkichning eng yuqori ko’rsatkichi 2004 yilda kuzatilgan - 9%, eng katta pasayish 2009 yilda - 2008 yilga nisbatan 12% ga kuzatilgan. Bunday keskin pasayish bir qator omillarga bog’liq, ulardan biri dunyoning barcha mintaqalarini qamrab olgan global moliyaviy inqiroz.

2009 yilda Germaniya (9%) oldida tovarlarni eksport qilish bo’yicha etakchi o’rinni Xitoy egallab turibdi, uning eksporti 1202 milliard dollarni tashkil etdi, ya’ni. Jahon tovarlari eksportining 9,6%. Uchinchi o’rinni hali ham Qo’shma Shtatlar egallab turibdi, uning tovarlari eksporti 1 056 milliard dollarni tashkil etadi, ya’ni. Dunyoning 8,5%.

Tovarlarning etakchi importchisi AQSh bo’lib qolmoqda, uning importi 1605 milliard dollarni tashkil etadi, ya’ni. Jahon tovarlari importining 12,7%. Ikkinchi o’rinda Xitoy - 1006 milliard dollar, ya’ni. Dunyoning 7,9%. Uchinchi o’rinda Germaniya turibdi, 938 milliard dollarlik tovar importi hajmi, bu jahon tovarlari importining 7,4 foizini tashkil etadi.

Rivojlanayotgan mamlakatlar va iqtisodiyoti o’tish davri bo’lgan mamlakatlarning xizmatlar xalqaro savdosidagi ulushi o’sib bormoqda, bu ulardagi xizmat ko’rsatish sohasi rivojlanib, ushbu mamlakatlarning rivojlangan mamlakatlarga qaramligi kamayganligidan dalolat beradi.

Eng tez rivojlanayotgan tarmoq bu xalqaro bilim savdosi. Transport xizmatlari kamaydi, xizmatlar eksportida turizmning ulushi oshdi. Eng rivojlangan segment moliyaviy, sug’urta va konsaltingni o’z ichiga olgan "maxsus xususiy xizmatlar" segmentiga aylandi.

Rivojlangan mamlakatlar biznes xizmatlarini ko’rsatishga ixtisoslashgan, rivojlanayotgan mamlakatlar esa turizm xizmatlarini ko’rsatishga ixtisoslashgan.

Yuqorida aytib o’tilganlarga asoslanib, hozirgi bosqichda tovarlarning xalqaro savdosi va xizmatlarning xalqaro savdosi rivojlanishiga xos tendentsiyalarni ajratib ko’rsatish mumkin. Yangi tendentsiyalar, avvalambor, ilmiy-texnik taraqqiyot, savdo ob’ekti, tovar aylanmasi sub’ektlari va uning tashkiliy-iqtisodiy shakllari o’zgarishi bilan bog’liq.

Xalqaro tovar savdosi rivojlanishining hozirgi bosqichining asosiy tendentsiyasi bu ishlab chiqarish mahsulotlari ulushining o’sishi (dunyo eksportining 3/4 qismi) va xom ashyo ulushining pasayishi.

Jahon eksporti qiymatining deyarli 40 foizini texnik jihatdan murakkab, tabaqalashtirilgan mahsulotlar - mashina va transport uskunalari egallaydi. Mashinasozlik mahsulotlari eksportining o’sishi bittasi bilan birga keladi

butlovchi qismlar, yig’ilishlar, ehtiyot qismlar va yarim tayyor mahsulotlar savdosining doimiy o’sishi. Kimyo sanoatining roli oshdi.

Jahon eksportidagi oziq-ovqat mahsulotlarining ulushi biroz, ammo doimiy ravishda kamayib bormoqda, bu esa mamlakatlarning o’zlarini oziq-ovqat bilan ta’minlashga intilishini ko’rsatmoqda.

Xalqaro savdoning tovar nomenklaturasining tez yangilanishi kuzatilmoqda, bu jahon bozorlarida juda ko’p miqdordagi printsipial yangi tovarlarning, asosan yangi sanoat mahsulotlarining, yuqori texnologiyalarning paydo bo’lishida namoyon bo’ladi.

Yig’inlar, ehtiyot qismlar, butlovchi qismlar almashinuvi o’sib bormoqda, xomashyo va yoqilg’i savdosi qiymatining nisbatan pasayishi kuzatilmoqda.

TMK-larning ustuvorligi mavjud bo’lib, ular uchun uskunalar, butlovchi qismlar, shuningdek, axborot, texnologiyalar, moliya orqali firma ichidagi transfer xalqaro tovar va xizmatlarni sotish shaklida amalga oshiriladi.

Sun’iy yo’ldosh aloqasi va video uskunalarining yangi shakllari va vositalari paydo bo’lishi sababli xizmat ko’rsatish sohasida sotuvchi va xaridor o’rtasida shaxsiy aloqani rad etish mavjud.

Xizmatlarni ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning mobillik darajasi transport xarajatlari ulushining pasayishi hisobiga oshib bormoqda.