O’zbekiston tijorat banklarida valyuta operatsiyalarini rivojlantirish yo’llari
Valyuta operatsiyalarini amalga oshirishning huquqiy asoslari
Download 0.51 Mb. Pdf ko'rish
|
bmi last 16.06
|
1.2. Valyuta operatsiyalarini amalga oshirishning huquqiy asoslari
O’zbekistonda valyuta munosabatlarini tartibga solishni O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki amalga oshiradi. Markaziy bank O’zbekiston Respublikasining rasmiy oltin-valyuta zahiralarini saqlaydi va uni boshqarish bilan bog’liq barcha operatsiyalarini amalga oshiradi. Shuningdek valyuta monasabatlari “Valyutani tartibga solish to’g’risida”gi qonun asosida ham tartibga solinadi. O’zbekiston Respublikasining «Valyutani tartibga solish to’g’risida»gi qonuniga muvofiq valyuta qimmatliklariga quyidagilar kiradi: - chet el valyutasi; - chet el valyutasi ko’rinishi qimmatli qog’ozlar, ya’ni fond qimmatliklari (aksiya, obligatsiya va shu kabilar); - chet el valyutasidagi to’lov xujjatlari (cheklar, veksellar, akkreditivlar va shu kabilar); - qimmatbaho metallar-oltin, kumush, platina va platina guruhiga kiruvchi metallar (polladiy, iridiy osmiy) har qanday ko’rinishda, shuningdek lom ko’rinishida (har xil yuvelir ko’rinishi bundan mustasno); - Tabiiy qimmatbaho toshlar - olmos, rubin, zumrad, sapfir aleksandritlar, hamdahar xil gavharlar ko’rinishda, shuningdek lom ko’rinishida (har xil yuvelir ko’rinishlar bundan mustasno). Shuningdek, ushbu qonunning 1 bo’lim 9-moddasiga muvofiq 12 , chet el valyutasiga quyidagicha ta’rif berilgan: - Chet el davlatida muomalada yuruvchi va qonuniy to’lov vositasi hisoblanadigan pul birliklari - Chet el davlatlarning pul birliklari va xalqaro pul birliklari hisobvaraqlari va depozitlardagi mablag’lari. Qabul qilingan «Valyutani tartibga solish to’g’risida»gi qonunga binoan, O’zbekiston Respublikasida valyuta operatsiyalari ikkiga bo’linadi: 1. Joriy valyuta operatsiyalari; 2. Kapitallar harakati bilan bog’liq valyuta operatsiyalari. 13 Joriy valyuta operatsiyalariga tovar va xizmatlar eksporti va importi, valyuta qimmatliklari oldi-sotdisi, intellektual boylikka egalik xuquqini sotish bo’yicha 12 “Valyutani tartibga solish to’g’risida” gi 573-sonli O’zbekiston Respublikasining qonuni 22.10.2019 13 “Valyutani tartibga solish to’g’risida” gi 573-sonli O’zbekiston Respublikasining qonuni 22.10.2019 hisob-kitoblar hamda qarz mablag’larni berish yoki jalb qilishni ko’zda tutmaydigan va to’lov muddati uzaytirilmaydigan hisob-kitoblar, ya’ni: - bank qo’yilmalari, kreditlar, investitsiyalar va boshqa moliyaviy operatsiyalar bo’yicha foiz, dividend va boshqa daromadlarni xorijga va xorijdan o’tkazish; - notijorat xarakteriga ega bo’lgan o’tkazmalar, shu jumladan, ish haqi, nafaqalar, alimentlar, meroslar va boshqa shu kabi operatsiyalar kiradi. Kapitallar xarakati bilan bog’liq valyuta operatsiyalariga: - investitsiyalar, shu jumladan qimmatbaho qog’ozlarni sotib olish yoki sotish; - kreditlar berish va olish; - mablag’larni jalb qilish va ularni hisob varaqlari hamda qo’yilmalarga joylashtrish; - to’lovlarni amalga oshirish yoki valyuta qimmatliklariga egalik xuquqi vaqt o’tishi bilan boshqa shaxslarga o’tishi bilan bog’liq va moliyaviy operatsiyalar. O’zbekiston Respublikasida valyuta operatsiyalarini vakolatli banklar amalga oshiradi. Vakolatli banklar - bu O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta operatsiyalarini o’tkazishga berilgan litsenziyaga ega banklardir. Ichki valyuta bozorida chet el valyutasini olish-sotish operatsiyalari Markaziy bank tomonidan belginlagan tartibda amalga oshiriladi. Bunda valyuta birjasi quyidagi turdagi operatsiyalarni amalga oshiradi: - chet el valyutasini olish-sotish bo’yicha kimoshdi savdosini tashkil etish va valyuta bozori qatnashchilari bilan bitimlar tuzish; - O’zRVBda tuzilgan bitimlar bo’yicha banklar o’rtasida chet el valyutasida va so’mlarda hisob-kitoblarni tashkil etish; - O’zRVBda tuzilgan bitimlar bo’yicha so’mga nisbatan chet el valyutalarining joriy kursini belgilash. Ichki valyuta bozorida chet el valyutasini olish-sotish operatsiyalarida qatnashish huquqiga O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki hamda vakolatli banklar egadirlar. Valyuta birjasi a’zolari bo’lgan vakolatli banklar O’zRVB kimoshdi savdolarida operatsiyalar amalga oshirish huquqiga ega. O’zRVB a’zoligiga qabul qilish hamda kimoshdi savdosiga kiritish tartibi O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tegishli me’yoriy hujjatlari bilan belgilanadi. Valyuta bozori qatnashchilari valyuta birjasida operatsiyalarni vakolatli bank rahbari imzolagan ishonchnoma asosida ish olib boradigan o’z vakillari orqali amalga oshiradilar. Vakolatli banklar mijozlarning topshirig’iga muvofiq mustaqil ravishda O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilanadigan tartibda chet el valyutasini olish-sotish yuzasidan bitimlarni tuzishlari va amalga oshirishlari mumkin. Faqat O’zbekiston Respublikasining rezidentlarigina bitimlar bo’yicha xaridor bo’lishlari mumkin. Norezidentlar chet el valyutasini O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki ruxsati bilan sotib oladilar. Rezident va norezidentlar vakolatli banklar orqali ichki valyuta bozorida chet el valyutasini sotish va sotib olish (norezidentlar faqat O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining ruxsati bilan) huquqiga egadirlar. Ular chet el valyutasini olish-sotish uchun mijozlar vakolatli banklarga tegishli buyurtmanomalarni taqdim etadilar. Sotib olingan chet el valyutasi uni keyinchalik buyurtmanomada ko’rsatilgan maqsadlarda ishlatish uchun mijozlarning maxsus hisobraqamlariga hisoblab yoziladi. Maxsus hisobraqamlaridagi valyuta mablag’larini hisobdan chiqarish uchun mijozlar vakolatli banklarga o’zlarining topshiriqnomalarini va quyidagi hujjatlarni taqdim etadilar: a) asosiy qarzni va uning yuzasidan foizlarni uzish uchun joriy to’lovlarni amalga oshirish vaqtida kredit olinganligini hamda uni uzish shartlarini tasdiqlovchi hujjatlarni; b) tovarlar hamda xizmatlar importi bo’yicha hisob-kitoblarda - to’lov summalari va muddatlarini tasdiqlovchi kontraktlar va boshqa hujjatlarning nusxalarini (bajarilgan ishlar, ko’rsatilgan xizmatlarga doir dalolatnomalar; yuk bojxona deklaratsiyalarining nusxalari va h.k.); v) xorijiy ishtirokchilarga tegishli bo’lgan foyda va dividendlarni chet elga o’tkazish uchun - korxona yuqori organining foydani taqsimlash hamda dividendlarni to’lash haqidagi qarori (belgilangan shakl bo’yicha ma’lumotnoma hisob-kitoblarni ilova qilgan holda); g) zarurat tug’ilganda boshqa talab qilingan hujjatlarni. Sotib olingan chet el valyutasidan maqsadli va o’z vaqtida foydalanilishi ustidan nazorat qilish vakolatli banklarning zimmasiga yuklanadi. Mamlakatimiz banklarida svop operatsiyalarini amalga oshirish “O’zbekiston Respublikasi banklari tomonidan valyutaviy svop operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to’g’risida”gi nizom 14 asosida olib boriladi. Ushbu nizomga muvofiq muvofiq valyutaviy svop operatsiyasi: Markaziy bank va vakolatli banklar o’rtasida: - vakolatli banklar o’rtasida o’zaro; - svop bitimi joriy xalqaro operatsiyalar bilan bog’liq bo’lgan taqdirda, bank mijozlari va vakolatli banklar bilan amalga oshirilishi mumkin. Valyutaviy svop operatsiyasi milliy yoki chet еl valyutasida banklarning likvidliligini saqlab turish, valyutadagi aktivlarni diversifikatsiyalash va valyuta pozitsiyasi tuzilishini yaxshilash, valyuta xatarini minimallashtirish va xedjirlash (valyuta kursi o’zgarishidan ko’rilishi mumkin bo’lgan zarar xatari), shuningdek vaqtinchalik bo’sh pul mablag’larini joylashtirish orqali daromad olish maqsadlarida amalga oshirilishi mumkin. O’zbekiston Respublikasi banklari tomonidan valyutaviy svop operatsiyalarini amalga oshirishda chet еl valyutasi sifatida AQSh dollari, yevro, Angliya funt sterlingi, Shveytsariya franki va Yaponiya iyenasidan foydalaniladi. Valyutaviy svop operatsiyasi so’m va chet еl valyutasi bilan, shuningdek ikki chet еl valyutasi o’rtasida ham amalga oshirilishi mumkin. Markaziy bank va vakolatli banklar o’rtasidagi, shuningdek vakolatli banklarning o’zaro valyutaviy svop operatsiyalari savdo tizimida tuziladi va bajariladi. Vakolatli 14 “O‘zbekiston Respublikasi banklari tomonidan valyutaviy svop operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to‘g‘risidagi nizomi “ 1839-sonli O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2008 yil 24 iyul banklar va ularning mijozlari o’rtasidagi valyutaviy svop operatsiyalari ushbu Nizomga muvofiq bevosita banklarda amalga oshiriladi. Vakolatli banklar valyutaviy svop operatsiyasini amalga oshirishda Markaziy bank tomonidan o’rnatilgan ochiq valyuta pozitsiyasi limitlari: - chet еl valyutasining har bir turi bo’yicha ochiq valyuta pozitsiyasi; - ochiq valyuta pozitsiyalari qiymat kattaligi bo’yicha o’rnatilgan limitlar. Valyutaviy svop operatsiyasini o’tkazish maqsadida milliy valyutadagi hisobkitob foiz stavkalari va chet еl valyutasidagi hisob-kitob foiz stavkalari o’rnatiladi. So’m bo’yicha foiz stavkalari Markaziy bankning qayta moliyalashtirish stavkasi miqdorida yoki O’zbekiston banklari Assotsiyasining banklararo kredit stavkasi bo’yicha ham o’rnatilishi mumkin. Chet еl valyutalari bo’yicha foiz stavkalari valyuta turiga bog’liq ravishda quyidagi miqdorlarda o’rnatilishi mumkin: - AQSh dollari uchun - AQSh Federal zaxira tizimi foiz stavkalari (Federal funds target rate); - Yevro uchun - Yevropa Markaziy banki qayta moliyalash stavkasi (Minimum bid rate at refinancing tender); - Angliya funt sterlingi uchun - Angliya bankining bank stavkasi (bank rate); - Yaponiya iyenasi uchun - Yaponiya bankining "overnayt" (overnight funding rate) qayta moliyalash stavkasi. O’zbekiston respublikasining “Ochiq valyuta pozitsiyasi” 15 to’g’risidagi qonunga ko’ra quyadagicha: - vakolatli bank nomi keltirib o’tiladi, hamda yangi sarlavhadan yil yozilib osha yil uchun ochiq valyuta pozitsiyasini saqlash to’g’risidagi hisobot deb tuziladi va summasi ming so’mda korsatiladi. 15 “Ochiq valyuta pozitsiyasi” to’g’risidagi qonun, O’zbekiston respublikasining qonun 28.03.1998 1-jadval O’zbekiston Respublikasining umumiy valyuta pozitsiyasini aniqlanishi 16 Valyuta turi Sotib olish va sotish operatsiyalari Shoshilinch operatsiyalar Umumiy pozitsiya uzoq qisqa uzoq qisqa uzoq qisqa AQSH dollari Nemis markasi Fransuz franki Rossiya rubli ……. ……. Miqdori bo’yicha pozitsiya Jami aniqlash pozitsiya Umumiy valyuta pozitsiyasi Ushbu jadvalda valyuta turi boyicha ularning sotib olish va sotish operatsiyalari, shoshilinch operatsiyalari hamda umumiy pozitsiyalarini aniqlash mumkin bo’ladi. Har bir operatsiyalarni uzoq va qisqa davrga bo’lib ko’rladi. Jadvaldan tashqari ham qo’shimcha valyuta turlarini qo’shib ko’rib chiqish mumkin. Ochiq valyuta pozitsiyasi bo’yicha tuziladigan hisobotlar : - Hisobotda muomalalar hajmi hisoblash usuli bo’yicha beriladi. Shunday qilib, har bir hisobot davri oxiridagi valyuta pozitsiyasining qiymati oldingi hisobot davri oxiridagi valyuta pozitsiyasining natijasiga, hisobot davrida amalga oshirilgan operatsiyalar balansiga plyus/minus qo’shilgan holda tengdir. - Xorijiy valyuta so’mga O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan hisobot sanasida belgilangan kurs bo’yicha konvertatsiya qilinadi. 16 Ochiq valyuta pozitsiyasi” to’g’risidagi qonun, O’zbekiston respublikasining qonun 28.03.1998 - Fyuchers operatsiyalari bo’yicha yakuniy hisob-kitoblar "Sotib olish va sotish operatsiyalari" ustunida ko’rsatilishi kerak. Hisobot nazoratchisining imzosi, familiyasi va bosh harflari, so’ngra ijrochi uning famliyasi bosh harflari keltirilib o’tiladi. 2-jadval Ochiq valyuta pozitsiyasi limitini hisoblashga misol 17 Valyuta turi Sotib olish va sotish operatsiyalari Shoshilinch operatsiyalar Umumiy pozitsiya uzoq qisqa uzoq qisqa uzoq qisqa AQSH dollari 4169 -6671,2 -2501,7 Nemis markasi 2276.5 -910, 1365,9 Fransuz franki -1358 217.5 814 Gollandiya gulderi 808 - 808 Avstriya shillingi -1231.2 194.4 -1036,8 Sumi 549,8* Jami 7254 -2589,2 2367.2 -7581,8 miqdori bo’yicha pozitsiya miqdori bo’yicha pozitsiya umumiy aniq pozitsiya 4664.8 -5214.6 umumiy valyuta pozitsiyasi umumiy valyuta pozitsiyasi umumiy valyuta pozitsiyasi umumiy valyuta pozitsiyasi 3538.5 -3538,5 Ushbu jadvalda valyuta turi boyicha ularning sotib olish va sotish operatsiyalari qaysi valyutaga qaysi pozitsiya ya’ni uzoq yoki qisqa pozitsiya to’g’ri 17 Ochiq valyuta pozitsiyasi” to’g’risidagi qonun, O’zbekiston respublikasining qonun 28.03.1998 kelayotganini, shoshilinch operatsiyalari uzoq va qisqa mudatga to’g’ri kelayotgan valyuta turlarini hamda umumiy pozitsiyalarini aniqlashda ham ushbu valyuta turlarini pozitsiyalarini ko’rib chiqish mumkin bo’ladi. Misol tariqasida O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan stavkalar: -1 AQSH doll -83,38; -1 Nemis markasi -45,53; -1 Fransuz franki 13,58;-1 Gollandiya gulderi -40,4; -1 Avstriya shillingi -6,48 deb olingan. Har bir operatsiyalarni uzoq va qisqa davrga bo’lib ko’rlgan. "-" belgisi qisqa pozitsiyalarni bildiradi. Umumiy ochiq valyuta pozitsiyasining limitini hisoblash: Limit= 3538.5 ∕ 30 000 x 100 = 11,8 Har qanday bir valyuta uchun ochiq valyuta pozitsiyasi limitini hisoblash : a ) AQSH dollari Limit= 2501.7 ∕ 30 000 x 100 = 8.3 b ) nemis markalari Limit= 1365,9 ∕ 30 000 x 100 = 4,55 * Umumiy sof pozitsiya qisqa va - 549,8 (-5214,6 + 4664,8), ya’ni so’m bo’yicha pozitsiya uzun va 549,8 ni tashkil qiladi (qoida tariqasida). Jami valyuta pozitsiyasi (barcha uzun/qisqa pozitsiyalar yig’indisi) 3538,5. Download 0.51 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|