O’zbekiston tijorat banklarida valyuta operatsiyalarini rivojlantirish yo’llari
Download 0.51 Mb. Pdf ko'rish
|
bmi last 16.06
- Bu sahifa navigatsiya:
- BMIning tarkibi va hajmi
- I BOB. Valyuta operatsiyalarining tashkiliy-huquqiy asoslari. 1.1 Valyuta operatsiyalarining mohiyati, zarurligi va turlari
|
Tadqiqotning predmeti valyuta operatsiyalarini amalga oshirishdagi
iqtisodiy munosabatlardir. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati undagi takliflar va xulosalar tijorat banklarining valyuta operatsiyalarini takomillashtirish bo’yicha tadbirlarini ishlab chiqishda, shuningdek iqtisodiyot yo’nalishidagi oliy o’quv yurtlarida pul, kredit va banklar, bank ishi va xalqaro valyuta-kredit munosabatlari fanlarida foydalanish mumkin. BMIning tarkibi va hajmi mazkur bitiruv malakaviy ishim 3 bob, 1-bob 2 ta bo’lim va xulosadan, 2-bob 3 ta bo’lim va xulosadan, 3-bob 2 ta bo’lim va xulosadan iborat. Tadqiqot hajmi 82 bеtdan iborat bo’lib, ishda tahlil natijalari 5 ta jadval va 8- rasmni o’z ichiga olgan. I BOB. Valyuta operatsiyalarining tashkiliy-huquqiy asoslari. 1.1 Valyuta operatsiyalarining mohiyati, zarurligi va turlari Tijorat banklarining faoliyati qisqa davrda kutilgandan ham unumliroq tarzda takomillashdi. Tijorat banklarining takomillashishiga sabab, O’zbekiston Respublikasining jahon xo’jaligidagi ishtiroki salmog’i oshib, xalqaro iqtisodiy munosabatlar ko’lami kengayib borayotganidadir. O’zbekiston iqtisodiyoti rivojlangan moliya bozorisiz ko’tarila olmaydi. Valyuta bozori esa, moliya bozorining bir qismidir. Valyuta operatsiyalarida valyuta kursini aniqlash muhim hisoblanadi. Nisbatan iqtisodiy erkin mamlakatlarida kurs asosan yirik banklar va yirik milliy ham transmilliy kompaniya va korporatsiyalarning market-maklerlari tomonidan kutilayotgan talab va taklif o’rtasidagi farqqa bog’liq holda o’rnatiladi. Valyuta kursi - bu bir mamlakatning pul birligini oldi-sotdi bitimida qatnashishida boshqa bir mamlakat pul birligida namoyon bo’lishini ko’rsatuvchi qiymat hisoblanadi. Bu baho erkin bozor sharoitida ma’lum bir valyutaga bo’lgan talab va taklifning nisbatan kelib chiqib o’rnatiladi yoki hukumatning davlat banki hisoblanmish Markaziy bank tomonidan o’rnatiladi. Chet el valyutalari qanday kotirovkalanadi? Ko’pgina davlatlarda to’g’ri kotirovka qo’llaniladi. Bunga muvofiq, ayirboshlash kurslari ma’lum bir chet el valyutasini ekvivalenti ko’rsatiladi. Kotirovka valyutalar turiga qarab 1, 10, 100 va 1000 birlikda bo’lishi mumkin. Bunda, chet el valyutasini Shvetsariya franki, AQSh dollariga nisbatan va shu kabilar. Masalan: 1 AQSh dollari= 11 410,17 so’m, 1 AQSh dollari=81,78 rubl. (2023yil 11- aprel holatiga ko’ra) 7 AQShda ichki maqsadlar uchun to’g’ri kotirovkadan foydalanadilar. Ya’ni, chet el valyutasining bahosi AQSh dollarida ifodalanadi. Biroq, chet el valyutasi bilan bog’liq xalqaro operatsiyalarda AQSh banklari «Yevropa shartlariga» rioya qiladi, ya’ni egri kotirovkadan foydalaniladi. Bunga muvofiq, amerika banki chet el valyutalarining kotirovkasini bir dollarga nisbatan olmaydi, balki ularni 100 birlikka nisbatan va ularni dollarga ekvivalentida oladi. O’zbekiston Respublikasi bank tizimida valyutalarini kurslari to’g’ri kotirovka orqali aniqlanadi. Buyuk Britaniya egri kotirovkadan foydalanuvchi mamlakatlardan biri bo’lib hisoblanadi. Londonda Nyu-Yorkda farqli o’laroq AQSh dollarining kursini-dollar 1 funt stelingga nisbatan kotirovka qilinadi. Boshqacha aytganda, egri kotirovkalar tizimida funt yoki dollar boshqa bir valyutaning bir valyutaning birligini namoyon 7 O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta kursi. Manba: https://cbu.uz/oz/ etadi. Biroq bunga qaramasdan, turli mamlakatdan ikki sherik valyuta bitimini amalga oshiradigan bo’lsa, ular bir sherigining valyutasi bilan operatsiyani amalga oshirishi uchun egri kotirovkadan foydalanishga majbur bo’lishadi. Yirik xajmda valyutalar oldi-sotdi bo’lgan dadillerlar odatda dollarlarning kursini kotirovka qiladilar. Valyuta operatsiyalari - bu xorijiy valyutada va valyutaviy qimmatliklar bilan bo’ladigan oldi-sotdi operatsiyalaridir. Xorijiy valyuta deganda davlatlarning banknotalari va almashinuvchi tangalari tushuniladi. Valyutaviy qimmatliklarga quyidagilar kiradi: - xorijiy valyutada yozilgan qarz majburiyatlari, ya’ni oddiy veksellar va trattalar; - xorijiy valyutadagi yozilgan qimmatli qog’ozlar; - oltin, platina va boshqa qimmatbaho metallar, toshlar; Valyuta operatsiyalari asosan valyuta bozorlarida amalga oshiriladi. Valyuta bozorlari deganda milliy valyuta xorijiy valyuta xarid qilish yoki sotish yuz beradigan va bunda valyuta kurslari ularga bo’lgan talab va taklif natijasida yuzaga keladigan rasmiy valyuta-moliya bozorining eng yirik jahon markazlari London, Nyu-York, Frankfurt, Mayn va Tokio hisoblanadi. Valyuta operatsiyalariga quyidagilar kiradi: - valyuta boyliklariga bo’lgan mulk huquqining va boshqa huquqlarning o’ziga shaxsga o’tishi hamda valyuta boyliklarini to’lov vositasi sifatida ishlatish bilan bog’liq operatsiyalar; - valyuta boyliklarini O’zbekiston Respublikasiga olib kirish va jo’natish, shuningdek O’zbekiston Respublikasidan olib chiqish va jo’natish; - xalqaro pul jo’natmalarini amalga oshirish; - rezidentlar va norezidentlar o’rtasidagi milliy valyutadagi operatsiyalar. Valyuta operatsiyalarining umumiy tasnifi joriy xalqaro operatsiyalarga hamda kapital xarakati bilan bog’liq operatsiyalarga bo’linadi. O’z navbatida, barcha valyuta qiymatliklari bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar o’z xarakteri va namoyon bo’lish usuliga ko’ra quyidagilarga bo’linadi: 1. Spot tipidagi valyuta operatsiyalari; 2. Muddatli valyuta operatsiyalari: - forvard tipidagi valyuta operatsiyalari; - valyuta opsionlari bilan bog’liq valyuta operatsiyalari; - valyuta fyucherslari bilan amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalari. 3. Svop tipidagi valyuta operatsiyalari. Kassa bitimlari (naqd bitimlar) yoki spot operatsiyalari. Spot operatsiyasi - bu bitim kunini hisobga olmagan holda ikki ish kuni davomida valyuta ayriboshlashdir. Spot kurs bu spot bitim tuzilayotgan vaqtda bir mamlakat valyutasini boshqa bir mamlakat valyutasidagi bahosidir. Spot kurs uning suzib yuruvchi yoki qat’iy belgilangan rejimda ishlashdan qat’iy nazar operatsiya amalga oshirilayotgan vaqtda milliy valyuta chet ellardagi qadri qancha ekanligini o’zida aks ettiradi. Asosan spot bitimlarining kursi - bu telegraf o’tkazmasi kursidir. Spot kurs ikki xil yo’l bilan aniqlanadi: - valyuta birjasida dillerlarning yuzma-yuz savdo qilishi orqali - birjadan tashqari savdoda dillerlarning o’zaro telefon orqali savdosida aniqlanadi. 8 Valyuta kursi sotib olish kursi (xaridor kursi) va sotish kursi (sotuvchi kursi)ga bo’linadi. Valyuta kotirovkasini amalga oshiruvchi bank valyua bitimini har doim o’zi uchun foydali kurs bo’yicha amalga oshiradi. Banklar xorijiy valyutani har doim qimmatga sotib (sotish bahosi), arzonroqqa sotib olishga (sotib olish bahosi) xarakat qiladilar. Bu spekulyativ operatsiyalarning asosiy tamoyilidir. Sotish va sotib olish kurslari orasidagi farq marja deb atalib, bank xarajatlarini qoplash va qisman valyutariskini sug’urtalashga yo’naltiriladi. Agarda bank amalga 8 J.X.Ataniyazov, N.X.Jumayev, E.D.Alimardonov darslik Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari 1qism 2020 oshirilgan bitimni xuddi shu kurslar asosida taklif qilingan kontr bitim hisobiga amalga oshirsa, u marja hisobiga foyda ko’radi. Shuning asosida banklar valyuta operatsiyalari bo’yicha mijozlarni ko’proq jalb qilishdan manfaatdor. Spot operatsiyalaridan keladigan foyda marjaga teng desa ham bo’ladi, albatta komissiya haqini chegirib tashlanadi. Bu operatsiya mamlakatimiz banklarida keng qo’llaniladigan operatsiyalardan biridir. Umuman olganda spot operatsiyalari bir tomondan qisqa vaqtda yuqori foyda olishga imkoniyat bersa, ikkinchi tomondan mavjud valyuta operatsiyalari orasida risk darajasida eng yuqori bo’lgan valyuta operatsiyasi hisoblanadi. Sababi shuki, spot operatsiyalarining amalga oshirish vaqti qisqaligi tufayli uni sug’urta qilinmaydi. Shuning uchun banklar payshanba va juma kunlari spot operatsiyalarini katta hajmda amalga oshirmaydilar, chunki bunda spot operatsiyasi muddati uzayib ketadi. Xuddi shu sababga asosan, banklar uzun va qisqa valyuta pozitsiyalarini ham maksimal darajada qisqartirishga harakat qiladilar. Bankning valyuta pozitsiya deganda xorijiy valyutadagi talab va majburiyatlarining o’zaro nisbati tushuniladi. Agar ma’lum bir valyuta turi bo’yicha talablar summasi majburiyatlar summasidan yuqori bo’lsa, bankning ushbu valyutaga nisbatan pozitsiyasi «uzun» deyiladi. Aksincha, majburiyatlar summasi talablar summasidan katta bo’lsa, pozitsiya «qisqa» deyiladi. Agarda majburiyatlar summasi talablar summasiga teng bo’lsa, bank bu valyuta bo’yicha «yopiq» pozitsiyaga ega hisoblanadi. Bu valyutalardan biri bank uchun yaxshi boshqasi yomon deb bo’lmaydi. Chunki agarda bank misol uchun AQSh dollariga nisbatan «qisqa» pozitsiga ega bo’lsa va USD kursi to’satdan ko’tarilib ketsa, bank zarar ko’rishi aniq. Kurs oshishi prognoz qilinayotgan vaqtda pozitsiyaning «uzun» bo’lgani ma’qul. 9 Lekin, agarda valyuta kursi tushib ketishi (USD) prognoz qilinganda «uzun» pozitsiyaning yaxshi tomoni yo’q. Albatta, o’z mablag’larini garovga tikkisi 9 Emerging Markets Review “Options and central bank currency market intervention: The case of Colombia” Helena Glebocki. Keefe a Erick . Manba: W.RengifoVolume 23, June 2019, Pages 1-25 kelmagan banklar valyuta pozitsiyalarini «Yopiq» ushlashlari mumkin, lekin bunda ular kurs o’zgarishdan kelishi mumkin bo’lgan foydadan ham mahrum bo’ladilar. Muddatli valyuta operatsiyalari deb belgilangan muddatda, ammo ikki ish kunidan oshiq bo’lgan muddatda, amalga oshiriladigan operatsiyalarga aytiladi. Amaliyotda muddatli bitimlarning quyidagi keng tarqagan turlari mavjuddir. Ularga quyidagilarni kiritish mumkin: 1. Forvard valyuta bitimlari; 2. Fyuchers bitimlari; 3. Valyuta opsioni; 4. Svop operatsiyalari. Muddatli bitimlarning keng tarqagan turlaridan biri forvard valyuta bitimidir. Forvar valyuta bitimi - bu voz kechib bo’lmaydigan va bank bilan uning mijozi o’rtasidagi ma’lum miqdordagi kelishilgan valyutani bitim tuzilayotgan vaqtda qayd qilingan ayirboshlash kursida kelajak muddatlarda shartnomaning majburiyatlarining bajarilishidir. Bu vaqt aniq bir sana yoki ikki sana orasini namoyon qiladi. Forvard valyuta bitimining o’ziga xos omillari mavjud: a) bu voz kechib bo’lmaydigan va majburiy shartnomadir. Bitim tuzilgandan keyin mijoz bitimdan voz kechishga haqqi yo’q. Mijoz shartnomada ko’rsatilgan chet el valyutasini sotib olishi yoki sotish shart; b) bitim et el valyutasidagi aniq bir summani tashkil etadi. Mijoz bitimda ko’rsatilgan summadan ko’proq valyutani sotib olishga ham, sotishga ham haqqi yo’q; v) bitim kelishilgan aniq bir sanada bajarilishi shart. Mijoz forvard bitimining bajarilish sanasini uzoqlashtira yoki yaqinlashtira olmaydi. Agar bank sotish va sotib olish haqida bitim tuzsa, u faqat mijozi bilan kelishmay, balki tashqi valyuta bozori bilan aloqa qiladi. Bu shuni anglatadiki, bank mijozi yoki bir qancha mijozlari bilan tuzgan forvard bitimlari uchun albatta valyuta bozori orqali valyutaning sotib olinishi yoki sotilishini qoplanishni ta’minlashi kerak. Dillerning «pozitsiya»si har qanday ma’lum kunning yoki davr oxirida doimo teng holga olib kelishi shart. Bu shuni anglatadiki, sotib olinayotganva sotilayotgan valyutalar balanslashtiriladi. Agar mijoz qandaydir sabab bilan bitim shartlarini bajaraolmagan holda bank baribir bozor bilan tuzgan bitimini bajarishi kerak bo’ladi. Shuning uchun bank mijozidan bitimda kelishilgan barcha shartlar bajarilishini talab qilishi shart, mijoz shartlarni bajara olmagan taqdirda bank bitimning muddatini «uzaytiradi» yoki «yopadi». Forvard valyuta bitimi qat’iy belgilangan yoki opsionli bo’ladi. a) qat’iy belgilangan valyuta bitimi bu kelajakda aniq bir sanada bajarilishi shart bo’lgan bitim. b) opsionli valyuta bitimi bu mijozining xoxishiga ko’ra yoki - bitim tuzilgan vaqtdan uning bajarilishigacha bo’lgan xohlagan davr ichida amalga oshiriladi. Forvard kursi spot kursidan forvard marjasi miqdoriga farq qiladi. Marja mukofot ko’rinishda bo’lishi mumkin, bunda forvard - kurs sopt-kursdan yuqori bo’ladi; yoki diskont (chegirma) ko’rinishida bo’lishi mumkin, bunda forvard kurs spot-kursdan past bo’ladi. Asosan forvard valyuta bitimi to’lovlarni sug’urtalash uchun qo’llaniladi. Barqaror iqtisodiyot va kapitallarning erkin xarakati sharoitida forvard bozoridagi narxlar foiz stavkalaridagi farqqa bog’liq. Forvard kursi banklararo kredit bo’yicha foiz stavkalari nisbatining spot kursga ko’paytmasiga teng. Bunda: F = S*(1+Ra*T/360)/(1+Rb*T/360) F - valyuta forvard kursi; S - valyuta joriy (spot) kursi; Ra, Rb - banklararo kredit bo’yicha foiz tavkalari; L - LIBOR stavkasi (banklararo depozit bo’yicha London stavkasi). Muddatli valyuta operatsiyalaridan yana biri bo’lgan moliyaviy fyuchers bitimlari 70-yilda xalqaro valyuta bozorida brinchi bor qo’llanilishining o’zidayoq keng tarqaldi. Bu aktivlarni bitim imzolanayotgan paytdagi narxlar bo’yicha biror vaqt o’tishi bilan oldi-sotdisidir. Bu oldi-sotdi operatsiyasi fyuchers shartnomasi asosida amalga oshiriladi. Unda muddat, mijozlarning h/raqami, qatnashchilari, kontroagentlar, oldi-sotdi ob’ekti, mol yetkazib berish muddati, mol miqdori va narxlari ko’rsatiladi. Valyuta fyuchersi esa - bu kelajakda valyuta oldi-sotdisiga tuzilgan shartnoma u bo’yicha sotuvchi ko’rsatilgan muddatda o’rnatilgan muddatda o’rnatilgan kurs bo’yicha aniq bir valyuta miqdorini sotish, xaridor esa shu valyutani shu shartlarda sotib olish majburiyatlarini oladilar. Fyuchers shartnomasi uning bajarilish muddati yetib kelgunga qadar xaridor tomonidan sotilib, keyingi xaridorlar ham qayta sotilishi mumkin. Shuning uchun fyuchesrlar savdosida: - valyutani kelajakda valyuta kursi o’zgarishini ko’ra bilish; - fyuchers amal qilish muddatida doimo kurs o’zgarishlarini kuzatib borish va noxush tendensiya ko’rina boshlanganda undan o’z vaqida xolis bo’lish muhim ahamiyat kasb etadi. 10 Fyuchers shartnomalari ikki vazifani amalga oshiradi: a) investorlarga bozorda valyuta kursining nohush o’zgarishlar bilan bog’liq bo’lgan riskni xedjirlashga imkon beradi; b) birjadagi spekulyantlarga bundan foyda olishga imkon beradi. Fyuchers bitimlari forvard bitimlaridan farq qilgan holda: - juda oddiy bekor qilinadi; - valyutaning qat’iy belgilangan summasiga tuziladi (masalan, AQSh dollariga fyuchers bo’yicha 25000 f.st., AQSh dollariga fyuchers bo’yicha 125000 yevro va x.k.); - rasmiy birjalarda sotiladi va bunda faqat og’zaki oldi-sotdi qilish tan olingan; 10 Francois Haas. “The Markets in Financial Instruments Directive: Banking on Market and SupervisoryEfficiency” 2020 y Manba: IMF Working papers series. - fyuchers sotuvchilari fyuchers majburiyatlarining bajarilishini kafolatlash uchun birja dillerlariga pullik marjali to’lashni ko’zda tutishlari kerak. Valyuta opsioni xaridoriga ma’lum bir muddat yoki muddat oralig’ida ma’lum bir qiymatdagi valyutani opsion belgilangan narx bo’yicha sotish yoki yuborish huquqini beradi. O’z navbatida opsionni sotuvchi broker (diller) xaridor oldiga kelajakda muayyan muddatda qat’iy belgilangan narx bo’yicha muayyan miqdordagi valyutani xarid qilish yoki sotib olish majburiyatini o’z zimmasiga oldi. Bundan kelib chiqqan holda, aytish mumkinki, opsion valyuta risklaridan sug’urtalash shakli bo’lib, egasini almashinish kursining kelishilgan stroykbahogacha nisbatan noxush o’zgarishidan himoya qiladi va agarda almashinuv kursi strayk-bahoga nisbatan ijobiy tomonga o’zgarsa, foyda olish imkoniyatini beradi. Opsion xaridori (egasi) opsion sotuvchisi yoki opsionni to’ldirgan shaxsga premiya to’laydi. Opsion oldindan belgilangan muddatgacha kuchga ega. Ushbu muddat deb yuritiladi. Opsion turli xildagi tovarlar uchun (yer, ko’chmas mulk, chet el valyutasi, qimmatli qog’ozlar va fyuchers kontraktlari) tuzilishi mumkin. Shuningdek, u tovarni amalda yetkazib berilishini ko’zda tutmasligi mumkin (bunday opsionga «hisob-kitob» opsionni deyiladi). Opsionlarning uch turi mavjud: - xarid qilish uchun opsion yoki «koll-opsion». Bunday opsion egasiga kelajakda kursi oshib ketishi mumkin bo’lgan valyutani nisbatan past stayk-bahoda xarid qilish huquqini beradi; - sotish uchun opsion yoki «put-opsion» egasi kelajakda kursi tushib ketishi mumkin bo’lgan valyutani nisbatan yuqori strayk-bahoda sotish xuquqini beradi; - ikki yoqlama opsion yoki «putkoll opsion» egasi bazis bahoda valyutani sotib olish yoki sotish mumkin. Opsionlarning ikki stili mavjudi: - Yevropa stilidagi opsion faqat o’rnatilgan sanada ishlatilishi mumkin; - Amerika stilidagi opsion muddati oralig’ida xohlagan paytda ishlatilishi mumkin. Opsion bitimi opsion egasi uchun majburiy bo’lmagani uchun agar opsion amalga oshirilmasa uni sotib yuborishi yoki ishlatilmaganga qoldirilishi mumkin. Opsion bilan forvard bitimi orasidagi asosiy farqlar, bu: - xaridor ofsayddan daromad oladi; - xaridor dousayddan himoyalangan; - xaridor opsion uchun premiya to’laydi. Svop operatsiyasi - bu bir vaqtning o’zida chet el valyutasini har xil sanaga turli hisob-kitoblar shartida teng summada sotib olish va sotishdir. Ya’ni svop - bu valyutani kelajakda sotib yuborish garovi bilan qandaydir vaqtga sotib olishdir. Bunda bir vaqtning o’zida valyuta almashuvi bo’yicha ikkita alohida bitim tuziladi. Bu bitimlar qarama-qarshi yo’nalishga va turli hisob-kitob sanasiga ega bo’ladi. Birinchi bitim bo’yicha birinchi valyuta ikkinchisiga sotib olinadi va muayyan bir muddatda yetkazib beriladi. Ikkinchi bitim bo’yicha birinchi valyuta ikkinchi valyutaga sotiladi va boshqa bir muddatda yetkazib beriladi. Svop operatsiyalari ko’pgina banklar tomonidan o’zlarining chet el valyutasidagi majburiyatlarini qoplash maqsadida foydalaniladi. Svop operatsiyalari yordamida banklar o’z valyuta pozitsiyalarini muvofiqlashtirishlari hamda valyuta kurslarining tebranishlarning oldini olishlari mumkin. Svop operatsiyasi ikki bank tomonidan amalga oshirilganda bir bank ikkinchisiga bir valyutani, ikkinchisi ikkinchi valyutani almashadi va qandaydir vaqt o’tishi bilan valyutalar qaytarib olinadi. Ayirboshlash bir vaqtda ikki qarama-qarshi valyuta bitimi shaklida olib boriladi va valyutalarni yetkazib berish muddatlari turlicha bo’ladi. Bitimlarning biri-spot ikkinchisi-forvard ko’rinishda bo’ladi. Natijada ikkala bank forvard bitimi orqali sotgunga bo’lgan vaqtga spot bitimi orqali xarid qilingan valyutaga ega bo’ladi. Svop operatsiyalarining o’ziga xos belgisi - bu spot va forvard kurslarning bir vaqtda o’rnatilishidir. Asosan bu ikki kurs qiymat jihatidan ajraladi. Bir vaqtda spot va forvard kurslar o’rnatilishida ular orasidagi farq, ya’ni marja arbitraj muddatiga belgilangan. Shu svop bo’yicha marja arbitrajning asosiy daromad manbai hisoblanadi. 11 Valyuta operatsiyalarida arbitraj deganda foyda olish maqsadida valyuta oldi-sotdisi bo’yicha operatsiyalar tushuniladi. Arbitraj ikki xil: valyutali va foizli bo’ladi. Valyutali arbitraj - bu xarid qilingan valyutani shu vaqtning o’zida sotib yuborishdir. Bunda foyda valyuta kurslari farqidan olinadi. Oddiy valyuta arbitrajida bir yoki ikki xorijiy valyuta va milliy valyuta ishtirok etadi, murakkab valyuta arbitrajida undan ko’proq valyut ishtirok etadi. Vaqtli valyuta arbitrajida valyuta birinchi spot-kurs bo’yicha xarid qilindi va uni depozitga qo’yiladi va depozitda ushlanadi, keyin uni depoztda olib ikkinchi spot-kurs bo’yicha sotiladi. Keng valyuta arbitrajida valyuta bir valyuta bozorida sotib olinib, boshqa valyuta bozorlarida yuqoriroq kursda sotiladi. Arbitrajning yana bir turi foizli arbitrajdir. Pul bozorida foizli arbitraj deganda muayyan miqdodagi pulni bir foiz evaziga qarzga olish va boshqa yuqoriroq foiz evaziga kreditga berish tushuniladi. Forvard qoplamali foizli arbitraj - bu valyutali spot-kurs bo’yicha xarid qilish, uni depozitga joylashtirish va ayni vaqtda forvard kursi bo’yicha sotishdir. Forvard qoplamasiz foizli arbitraj - bu valyutani spot-kursi bo’yicha xarid qilish, uni depozitga joylashtirish va depozit muddati tugagandan so’ng spot-kursi bo’yicha sotishdir. Hozirgi valyuta risklarining keskin o’sib borishi qoplamasiz foizli arbitrajni valyuta spekulyatsiyasiga aylantiradidesa ham bo’ladi. 11 Alessandro Bonanno. Globalization and Transnational Corporations : International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences (Second Edition). 2019, Pages 218-224 Valyuta spekulyatsiyasi - bu valyuta riskini oldindan bilib qabul qilish bilan bog’liq operatsiyadir. Bunda daromad vaqt oralig’ida yoki turli valyuta bozorlarida valyuta kurslarining o’zgarishidan olinadi. Valyuta spekulyatsiyalariga birinchi navbatda naqd va naqdsiz valyuta kursi orasidagi farqda o’ynash kiradi, bunda milliy valyutaga erkin almashinuvga valyuta xarid qilinadi, so’ngra u naqdsizlashtiriladi va milliy spekulyatsiyalarining bir turi lidz end legz operatsiyalaridir. Bu hisob-kitoblar muddatini moliyaviy yoki boshqa foyda olish maqsadida uzaytirish yoki tezlashtirish bilan bog’liq valyuta operatsiyalaridir. “Lids and lags” shartnoma tomonlarining hokazo muddati va shartlarini o’zgartirish bo’yicha kelishuv ko’rinishida rasmiylashtiriladi. “ tezlashtirilgan yoki kechiktirilgan to’lovlar xalqaro olsi soti bozori uchun va himoya valyuta risklaridan yoki foyda olishdan valyuta kursi o’zgarishidan. “Lids and lags”ning asosiy shakllari: - tovar va xizmatlarning haqini muddatigacha to’lash to’xtatib turish; yoki to’lovni - tijorat operatsiyasining o’zining muddatini surish yoki rasmiylashtirish; uni kreditga - daromadlar repatriatsiyasi, foizlar to’lash, dividendlar to’lash yoki kreditlarni qoplashni tezlashtirish (cho’zish); - boshqa manipulyasiya ko’rinishlari. Shunday qilib, lidz end legz operatsiyalari spekulyativ xarakterga ega, lekin boshqa spekulyatsiyalardan farqli o’laroq u tovar-material qiymatliklar va pul mablag’larining real xarakatiga asoslangan. Xedjirlash termini bank, birja va tijorat amaliyotida kelajakdagi valyuta kurslarining noxush o’zsharishidan valyuta risklarini sug’urtalashning turli hil usullari ifodasi sifatida qo’llaniladi. Xedjirlash operatsilarining ikki turi mavjud: - kurs o’sishga xedjirlash yoki xarid bilan xedjirlashda muddatli -forvard yoki opsion bitimlarini xarid qilish bilan bog’liq birja operatsiyalari tushuniladi. Lids and lags ” - Buni yana «uzun xedj» deb ham yuritiladi. Agar sizga valyuta masalan, ikki oydan keyin kerak bo’lsa, lekin u paytgacha valyuta kursi oshib ketishi tahmin qilinsa, siz hozirdan uzun pozitsiyani egallab bugungi narxda forvard (opsion) bitimini sotib olishingiz mumkin. Shu yo’l bilan kurs o’sishiga xedjirlayotgan xedjer o’zini kelajakda kurs o’sishidan sug’urtalaydi; Kurs pasayishiga xedjirlash yoki sotish bilan xedjirlash- bu muddatli kontraktlarni sotish bilan bo’ladigan birja operatsisidir. Bu o’z navbatda «qisqa xedj» deb ham yuritiladi. Xedjirlashning mavjud valyutani qandaydir vaqt o’tishi bilan sotish kerak bo’lganda, lekin unda valyuta kursi pasayib ketishi gumon qilinganda, hozirning o’zida forvard (opsion) bitimlarini sotish yo’li bilan kelajakdagi pasayishidan o’zini sug’urtalashdir. Opsion bilan xedjirlashning yaxshi tomoni shuki, unda valyuta kursining salbiy o’zgarishidan butunlay sug’urtalanadi; yomon tomoni shuki, opsion premiyasi to’lanadi. Birjalarda, shuningdek opsion spredlari oldi-sotdi qilinadi. U quyidagi turlarga ega: - vertikal spredda bir xil ekspiratsi sanasi bo’lgan opsionlar oldi-sotdi qilinib, faqat strayk-bahosi (narx qaysikiy bazaviy aktivlarni sotilishi yoki sotishi mumkin bo’lgan amaldagi sotish va sotib olish bahosi) farqlanadi; - gorizontal spredda opsionlardagi strayk-baho bir xil bo’lib, amal qilish muddati farqlanadi; - diagonal spredda gorizontal va vertikal spredlar uyg’unlashgan. Download 0.51 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|