Oʻzbekistonda davlat qarzi va tashqi qarz bilan bogʻliq holatni muntazam nazorat qilish, uning xavfsiz chegarasini belgilash hamda bu boradagi xavf-xatarlarning oldini olish kabi masalalar doimiy eʼtiborda

Oʻzbekistonda holat qanday?
Yuqorida keltirilgan tahlillardan koʻrinib turibdiki, davlat qarzi, ayniqsa, ­tashqi qarz xavf-xatarlar bilan bogʻliq boʻlishiga qaramasdan rivojlangan va rivojla­nayotgan mamlakatlar ushbu mablagʻlardan iqtisodiy oʻsishni taʼminlashda muhim manba sifatida foydalanib kelmoqda. Oʻzbekiston ham bundan mustasno emas. Mamlakatimizda keyingi besh yil ichida davlat qarzi, shu jumladan, tashqi qarz sezilarli darajada oshganligini koʻramiz. 2021-yilning 9 oy yakunlariga koʻra, davlat qarzining qoldigʻi 25 mlrd. AQSH dollari miqdorini, yoki YAIMga nisbatan 38,4 foizni tashkil qilmoqda. Uning 90 foizga yaqini tashqi qarzlardir.
Ayni chogʻda ijtimoiy tarmoqlarda “Qarz oshib ketyapti, bunga ehtiyoj bormidi, hukumat bizni va kelajak avlodlarimizni ­qarzga botirmoqchimi?” kabi savollar oqimi toʻxtamayapti. Bu savollarga iqtisodchilarimiz, ekspertlar va siyosatchilar ham javob berishga harakat qilishdi, lekin ayrim “tanqidchilar” qoniqish hosil qilmasdan, odamlar orasida islohotlarga boʻlgan ishonchsizlik kayfiyatini ­uygʻotishga urinishmoqda.
Ushbu masalaga xolisona oydinlik kiritish maqsadida quyidagi savollarga javob qidiramiz.
Demak, bizga (Oʻzbekistonga) chetdan qarz nimaga kerak? Oʻzbekiston 2017 — 2021-yillarga moʻljallangan Harakatlar strategiyasida mamlakatda oʻsha paytda yuzaga kelgan bir qancha ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni yechishni oldiga maqsad qilib qoʻygan edi. Ushbu maqsadga eltuvchi vazifalar qoʻshimcha mablagʻ talab etardi. Ichki mablagʻlarni davlat boshlab bergan islohotlarni amalga oshirishga jalb qilish imkoniyatlari keskin cheklangan (deyarli yoʻq desa ham boʻladi) sharoitda birdan-bir umid chetdan qarz koʻtarish edi. Bizda ham Yaponiya singari qarzga ichki manbalarni jalb qilish imkoniyati boʻlganda edi, eng avvalo, undan foydalanilardi. Lekin afsuski, yaponlardek tejamkor emasmiz — katta-katta toʻylar qilishni, qavat-qavat uylar qurishni, qoʻsha-qoʻsha mashinalar minishni xush koʻramiz. Qisqacha aytganda, orzu-havaslarimizning cheki-chegarasi yoʻq. Aksiga olib, bozor munosabatlariga oʻta boshlaganimizning dastlabki chorak asri davomida qimmatli qogʻozlar bozorini rivojlantirishni ham paysalga solib kelganmiz. Bunday sharoitda chetga ochilib, xalqaro moliya tashkilotlari va hamkorlarimiz ishonchini qozonib, chetdan jalb etilgan mablagʻlarni iqtisodiy oʻsishni taʼminlashga qaratilgan loyihalarni amalga oshirish va dolzarb ijtimoiy muammolarni yechishga yoʻnaltirish eng toʻgʻri yoʻl boʻlganligini hayotning oʻzi koʻrsatib turibdi.
Shu oʻrinda aytish joizki, chetdan qarz oʻz-oʻzicha oqib kelgani yoʻq. Buning uchun Oʻzbekistonning dunyo hamjamiyatidagi nufuzini tiklash, qarz beruvchilar ishonchini qozonishning oʻzi boʻlmagan. Agar bunday imkoniyat avvallari ham boʻlganda chetdan qarz, albatta, olingan boʻlar edi. Oʻshanda 7-8 foizlik iqtisodiy oʻsish surʼatlarimiz faqat qogʻozlarda emas, balki amalda ham kuzatilgan boʻlardi. Bu endi alohida mavzu.
Mavridi keldi, “Davlat qarzlarni toʻgʻri kelgan “tuynuklarga” yoʻnaltiryapti”, degan ayblovlarga javob izlaylik. Demak, Moliya vazirligining 2021-yil 1-oktyabr holatiga bergan maʼlumotlariga koʻra, 2021-yilning 9 oyida Oʻzbekiston Respublikasi nomidan va kafolati ostida umumiy qiymati 2 740,9 mln. dollar miqdoridagi 19 ta tashqi qarz bitimi imzolangan. Shundan, 1,2 mlrd. dollar byudjetni qoʻllab-quvvatlashga, 1 349,3 mln. dollar sogʻliqni saqlash, aholini toza ichimlik suvi hamda kanalizatsiya bilan taʼminlash, chorvachilik, kimyo sanoatini rivojlantirish va boshqa muhim ijtimoiy hamda strategik ahamiyat kasb etuvchi loyihalarni moliyalashtirishga yoʻnaltirilgan. Shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasining kafolati ostida imzolangan tashqi qarz bitimlari —191,6 mln. dollarni tashkil qilgan.
Shunday qilib, 2021-yilning III choragi yakuni boʻyicha jami davlat tashqi qarzining 24,5 foizi yoki 5,6 mlrd. dollar Davlat byudjetini qoʻllab-quvvatlashga, 13,6 foizi yoki 3,1 mlrd. dollar elektr energetikasi sohasiga, 12,3 foizi yoki 2,8 mlrd. dollar energetika yoʻnalishiga, 11,3 foizi yoki 2,6 mlrd. dollar transport va transport infratuzilmasiga, 8,9 foizi yoki 2,0 mlrd. dollar uy-joy kommunal xoʻjaligi tizimiga yoʻnaltirilgan mablagʻlar hissasiga toʻgʻri kelganligini koʻrishimiz mumkin.
Maqolamizning boshida bejiz AQSH, Rossiya va Qozogʻiston misolida tashqi qarzning iqtisodiy oʻsishga taʼsirini qisqacha boʻlsa-da, baholi qudrat tahlil qilmadik. Xulosa shuki, AQSHdek boy davlat, asosan, joriy xarajatlarni koʻzlab qarz koʻtarayotgan, Rossiya esa oʻzining cheksiz resurslarini yuzaga chiqarish maqsadida joriy ­xarajatlar, texnologiya va investitsiyalarga chetdan qarz mablagʻlarini jalb qilishda cheklovlarga uchrayotgan bir paytda Oʻzbekiston ham bugungi kunning talabi uchun, ham kelajak loyihalarini amalga oshirish maqsadida qarz mablagʻlaridan foydalanyapti, desak, oʻrinli boʻladi.
Aholini toza ichimlik suvi, barqaror elektr energiyasi va arzon uy-joy bilan taʼminlash borasidagi kechiktirib boʻlmaydigan loyihalar xalqimizning asosiy ehtiyojlarini qondirish va birlamchi yashash sharoitini yaratish bilan birgalikda iqtisodiy oʻsish surʼatlariga ham ijobiy taʼsir koʻrsatadi. Bu borada 2021-yil yakunlari boʻyicha erishilgan natija islohotlar samarasini, shu jumladan, davlat qarzini boshqarish borasida toʻgʻri yoʻl tanlanganligini yaqqol koʻrsatib turibdi.
Davlat statistika qoʻmitasining dastlabki maʼlumotlariga koʻra, 2021-yilda pandemiyaga qaramasdan YAIMning oʻsish surʼati 7,4 foizni tashkil qilgan. Sanoatda oʻsish — 8,7, xizmatlar sohasida —19,2, qishloq xoʻjaligida — 4, qurilishda 6,8 foizga yetgan. Asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar 5,2 foiz oshgan, inflyatsiya darajasi esa 10 foizdan past boʻlgan.
Prezidentimiz tashabbusi bilan ­ishlab chiqilgan, keng xalq muhokamasidan oʻtgan va qabul qilingan Taraqqiyot strategiyasida qoʻyilgan maqsad va vazifalar qamrovi jihatidan Harakatlar strategiyasidan ancha keng va amalga oshirishning aniq mexanizmlariga ega. Strategiya doirasida birgina sanoatni rivojlantirish va u bilan bogʻliq ishlab chiqarish infrastrukturasini ravnaq toptirish borasida katta-katta loyihalar ustida ish olib boriladi. Masalan, birgina, strategiyada belgilangan 22 maqsadda sanoatning yetakchi tarmoqlarini kengaytirish, energiya resurslari va tabiiy gazga boʻlgan talabni qondirish, mis sanoati klasterini tashkil etish, kimyo va gaz kimyosi sohalarini rivojlantirish kabi vazifalar belgilangan. Shuningdek, Chirchiq shahrida qishloq xoʻjaligi mashinasozligi ishlab chiqarishini yagona sanoat klasteri usulida yoʻlga qoʻyish, qurilish materiallari ishlab chiqarish va toʻqimachilik sanoati mahsulotlari hajmini 2 baravar koʻpaytirish, charm-poyabzal sohasi va farmatsevtika sanoatidagi oʻsishni 3 baravar koʻtarish, elektrotexnika sanoatida yuqori qiymatli anjomlar ishlab chiqarish hajmini 2 baravar va eksportini 3 baravar oshirish koʻzda tutilgan. Bulardan tashqari, mamlakatimizda mebel mahsulotlari ishlab chiqarishni 2,8 baravar koʻpaytirish, oziq-ovqat sanoatini rivojlantirish dasturi kabi yaratuvchilik ishlarini bajarish ­belgilangan.
Umuman olganda, iqtisodiy oʻsishni yaqin besh yil ichida 1,6-marta, sanoat ishlab chiqarishni esa 1,4-marta oshirish, jon boshiga yalpi ichki mahsulotni (aholining real daromadlarini) qariyb 1,5-marta koʻpaytirish vazifalari maqsad qilingan. Bunday yuksak marralarga erishish uchun davlat tomonidan ijtimoiy sohani rivojlantirish, ishlab chiqarish bilan bogʻliq infrastrukturani shakllantirish talab etiladi. Buning uchun, albatta, ichki va tashqi qarz mablagʻlaridan ham foydalaniladi.
Agar tashqi va ichki qarz belgilangan mezon koʻrsatkichlaridan ortib ketmagan holda mamlakatning moliyaviy barqarorligiga salbiy taʼsir koʻrsatmasa hamda rivojlantirish davlat dasturlari doirasida eng dolzarb va natijador loyihalarga yoʻnaltirilsa, bunday xarajatlar iqtisodiy xavfsizlik nuqtayi nazaridan muammo keltirib chiqarmaydi. Buning uchun davlat qarzini samarali boshqarishning huquqiy asoslari va mexanizmlari takomilga yetkazilgan boʻlishi kerak.