O’zbekstan Respublikası joqarı ha’m orta arnawlı ta’lim uazirligi
Kese jolaq ha’m tegis bulshıq et tkanının’ du’zilisi
Download 0.74 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 4. Bulshıq ettin’ jumısı ha’m ku’shi.
- 5. Bulshıq ettin’ sharshawı.
- IV – Bap: NERV SİSTEMASI FİZİOLOGİYaSI
- 2. Neyronlardın’ klassifikatsiyası. Neyronnın’ du’zilisi ha’m onın’ belgileri.
- 3. Refleks nerv iskerliginin’ tiykarı. Refleks anıqlaması. Reflekstorlıq duga sxeması ha’m du’zilisi.
- 4. Reflekstin’ klassifikatsiyası
- 5. Sınaplar ha’m olardan’ qozıwdın’ o’tiw mexanizmi.
|
3. Kese jolaq ha’m tegis bulshıq et tkanının’ du’zilisi. Omırtqaları haywanlarda ha’m adamlarda bulshıq et tkanının’ u’sh turi bar. Olarg’a skelet yamasa kese-jolaq bulshıq et tkanı, ju’rektin’ kese-jolaq bulshıq et tkanı ha’m ishki organlardı payda etiwshi tegis bulshıq et tkanı kiredi. Skelet bulshıq etleri ko’p sandag’ı bulshıq et jipshelerinen turadı. Onın’ qısqarıwshı bo’limi uzın bulshıq eti jipsheleri bolg’an miofibrillalardan turadı. Olar tiykarınan kesesine jaylasqan, sonlıqtan bul tkandı kese-jolaq bulshıq et dep atag’an. Kese-jolaq bulshıq et tkanının’ iskerligi nerv sisteması ha’m onın’ a’hmiyetli basqarıwshı bo’limi bolg’an miy qabıg’ı bo’limi iskerligi tiykarıda retlenedi ha’m adamnın’ ka’lewine bag’ınadı. Tegis bulshıq et tkanı tiykarınan ishki organlar diywalın payda etip, onın’ du’zilisi kese-jolaq bulshıq et tkanınan bir qansha ajıraladı. Bul onın’ mikroskopiyalıq du’zilisinde anıq ko’ringen. Tegis bulshıq et tkanının’ miofibrillalarında kesesine jaylasqan ko’rinis bayqalmaydı sonlıqtan onı tegis bulshıq et dep atag’an. Tegis bulshıq et tkanının’ fiziologiyalıq qa’siyeti onın’ du’zilisine baylanıslı. Onda qozıw protsessi birqansha to’men boladı ha’m adamnın’ qa’lewine bag’ınbaydı. Tegis bulshıq et tkanında payda bolg’an qozıw protsessi onın’ jipshelerinen bir-birine o’tiw mu’mkinshiligine iye, sonlıqtan olarda sharshaw protsessi bayqalmaydı. Bul jag’day nerv ha’m kese-jolaq bulshıq et tkanında bolmaydı, sonlıqtan olarda payda bolg’an qozıw protsessi belgili waqıt aralıg’ınan olarda payda bolg’an qozıw protsessi belgili waqıt aralıg’ınan keyin sharshaw protsessin payda etedi.
Bulshıq ettin’ qısqarıw ku’shi yag’nıy talshıqlarının’ kelteriwi onın’ morfologiyalıq ha’m fiziologiyalıq jag’dayına baylanıslı boladı. Uzın bulshıq etler kelte bulshıq etke qarag’anda bir qansha ko’birek qısqaradı. Bulshıq ettin’ a’stelik penen sozılıwı onın’ qısqarıwın ku’sheytedi. Eger bulshıq et ku’shli sozılsa onda onın’ kısqarıwı bir qansha to’menleydi. Eger uzaq dawam etken fizikalıq jumıstan bulshıq et sharshasa onda onın’ qısqarıw mu’mkinshiligi bir qansha to’menleydi. Bulshıq ettin’ ku’shin anıqlaw ushın onın’ maksimallıq salmaqqa iye ju’kti ko’teriw mu’mkinshiligin anıqlaymız. Bul ku’sh bulshıq etlerde ju’da’ ku’shli ha’m joqarı boladı. Bulshıq ettin’ ku’shi onın’ uzınlıg’ına emes, al onın’ jipshelerinin’ kese kesimine baylanıslı boladı. Bulshıq et jipsheleri uzınına ha’m qıyasına jaylasqan bolıp qıyasına jaylasqan bulshıq etlerdin’ ko’teriw ku’shi ko’p boladı. Bulshıq ettin’ jumısı onın’ ko’tergen ju’gi salmag’ı menen anıqlanadı ha’m ol kilogrammda o’lshenedi. Eger bulshıq et ju’k ko’termey qısqarsa onda onın’ jumısı nolge ten’ boladı. Ju’ktin’ ko’beyiwi menen bulshıq et jumısı joqarılaydı, biraq belgili bir shamadan keyin ol to’menleydi. Sebebi bulshıq et jipshelerinde sharshaw protsessi payda bola baslaydı. Eger ju’k ju’da’ ko’p yamasa awır bolsa onda bulshıq et onı ko’tere almaydı ha’m ol jumıs atqarg’an bolıp esaplanbaydı.
Sharshaw protsessi degenimizde biz kletkanın’, organnın’ ha’m organizmnin’ belgili bir fizikalıq jumıstan keyin waqıtsha jumıs qa’biletliginin’ to’menletiw ha’m waqıttın’ o’tiwi menen bul qa’biletlilikti qaytadan tikley alıw protsessine ataymız. Eger bo’leklenip alıng’an bulshıq et preparatına induktsion tok penen sekundına 1-2 ret ta’sir jasasaq ha’m onın’ juwap reaktsiyasın kimografta jazıp alsaq to’mendegidey jag’daydı bayqaymız. Bunda ta’jiriybenin’ da’slepki basqıshında bulshıq ettin’ qısqarıwı o’sip baradıda, belgili bir momentke kelgende bir qa’lipte saqlanadı ha’m bul jag’day bir qansha waqıt dawam etedi son’ onın’ qısqarıwı kem-kemnen to’menley baslaydı ha’m pu’tkilley qısqarmay qaladı yag’nıy bulshıq ette tolıq sharshaw protsessi payda boladı. Son’ waqıttın’ o’tiwi menen bulshıq et bir qansha dem alıp onın’ qısqarıw uqıplılıg’ı qaytadan ku’sheyedi yag’nıy qa’lpine keledi. Bulshıq ettin’ sharshawına sebepshi bolatug’ın jag’day onın’ qısqarıwı waqtında zat almasıwdın’ ku’sheyiwine baylanıslı bolg’an og’an zıyanlı sut kislotasının’, fosfokislotasının’ ko’beyiwi bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı bulshıq et jipshelerinde kislorod ha’m azıqlıq zatlar mug’darı azayadı.
1. Nerv ha’m bulshıq et tkanının’ fiziologiyalıq qa’siyetin anıqlan’? 2. Qozıwdın’ belgileri qanday? 3. Nerv jipshesinen eki ta’repleme qozıwdın’ o’tiwin qalay sıpatlaysız? 13 4. Kese jolaq bulshıq et tkanının’ du’zilisi qanday? 5. Kese jolaq bulshıq et tkanının’ tiyqarg’ı xızmeti qanday? 6. Bulshıq et qısqarg’anda energiya nenin’ esabınan jumsaladı? 7. Tetanustın’ qanday tu’rleri bar? 8. Tegis bulshıq et tkanının’ tiykarg’ı xızmetlerin aytın’? 9. Aktiv dem alıs degenimiz ne?
1. M.A. Ajibekov, T.B. Eshanov “Adam ha’m haywan fiziologiyası” I-II tom “Bilim” No’kis-1998 j. 1.
A. B. Kogan “Fiziologiya cheloveka i jivotnıx” I-II chast Moskva, “Vısshaya shkola” - 1984 j 3. A.D.Nazdrachёv. Fiziologiya vegetativnoy nervnoy sistemı. L. 1983 4. A.D. Nozdrachёv. M.P.Chernısheva. Vistseralnıe refleksı. L. 1989 5. O.G. Baklavatjyan. Tsentralnıe mexanizmı gemeostaza. Chastnaya fiziologiya nervnoy sistemı. L.1983 s.216-312.
1. Neyron nerv sistemasının’ funktsionallıq birligi. 2. Neyronlardın’ klassifikatsiyası. Neyronnın’ du’zilisi ha’m onın’ belgileri. 3. Refleks nerv iskerliginin’ tiykarı. Refleks anıqlaması. Reflekstorlıq duga sxeması ha’m du’zilisi. 4. Reflekstin’ klassifikatsiyası. 5. Sınaplar ha’m olardan’ qozıwdın’ o’tiw mexanizmi. 6. O. N. S. qozıwdın’ o’tiwi ha’m onın’ mexanizmi. 7. Nerv iskerliginin’ sharshawı. 8. İrkiliw protsessi ha’m onın’ a’hmiyeti. 9. Organizm xızmetlerinin’ retleniwi. 10. A. A. Uxtomskiydin’ dominant qozıw protsessi ta’liymatı. 11. İrrodiatsiya ha’m induktsiya tu’sinikleri. 12. Bas miyinin’ ha’r qıylı bo’limlerinin’ atqaratug’ın xızmeti. 13. Bas miyi u’lken yarım sharlarının’ qabıq bo’liminin’ xızmeti. 14. Vegetativlik nerv sisteması ha’m onın’ xızmeti.
induktsiya, signal sistemaları, so’z, oylaw, vegetativ sistemalar, bas miyi bo’limleri, sharshaw, qa’lpine keliw, sinapslar. 1. Neyron nerv sistemasının’ funktsionallıq birligi. Neyron ha’m nerv kletkası nerv sistemasının’ strukturalıq ha’m funktsionallıq birligi ekenligin da’lillemesten burın bizge burınnan belgili bolg’an mag’lıwmatlarg’a su’yene otırıp nerv sistemasının’ qanday xızmetler atqaratug’ınlıg’ın qısqasha eslep o’teyik. Nerv sisteması eki bo’limnen turıp, onı oraylıq ha’m qaptal nerv sisteması dep bo’lemiz. O. N. S. na bas ha’m arqa miy kiredi. Endi oraylıq nerv sistemasının’ tiykarg’ı xızmetleri qanday? 1. O. N. S. nın’ tiykarg’ı xızmetine denemizdin’ barlıq organlarında, tkanlarında jaylasqan retseptorlarda payda bolg’an qozıw, nerv impulsin orayg’a umtılıwshı nerv jolları ja’rdeminde orayg’a jetkerip beriw ha’m orayda ju’retug’ın analiz yaki sintez protsessinde payda bolg’an nerv impulslerin oraydan qosıwshı nerv jolları qozıw protsessi payda bolg’an qaptal organlarına jetkerip berip, olardın’ iskerligin ku’sheytiw yamasa pa’seytiw xızmetin atqarıw bolıp tabıladı. Mine bul qubılıs nerv sistemasının’ retlesiwshilik xızmeti bolıp esaplanadı. O. N. S. sı organizmnin’ o’zi jasag’an ortalıqqa iykemlesiwshiligin retleydi ha’m organizmnin’ barlıq bo’limlerinin’ xızmetin jumısın retlestiriw menen birge organizmnin’ bir pu’tinligin saqlaydı. O. N. S. nın’ retlesiwshilik xızmeti barlıq organlardın’, tkanlardın’ xızmetin basqarg’anda, ondag’ı en’ a’hmiyetli jag’day afferentlik ha’m efferentlik baylanıs tiykarınday iske asadı. Usıg’an tiykarlana otırıp nerv sisteması yamasa O. N. S. qanday bo’limlerden ha’m onın’ strukturalıq funktsionallıq birligi neden turatug’ının anıqlaw za’rurligi kelip shıg’adı. 2. Nerv sistemasının’ strukturalıq ha’m funktsionallıq birligi neyron yamasa nerv kletkası bolıp esaplanadı. Neyronnın’ o’zine ta’n bolg’an qa’siyeti, onın’ titirkendiriwshilikti qabıllaw ha’m payda bolg’an nerv impulsin o’tkeriw xızmeti bolıp tabıladı. Neyronnın’ strukturası ha’m ko’lemi ju’da’ ha’r qıylı bolıp keledi. Yag’nıy yarım neyronlardın’ diametri 4-6 mikron bolsa, al ayırım mısalı: bas miyi u’lken yarım sharlarının’ piramidag’a uqsas kletkalarının’ diametri 130 mikrong’a ten’ boladı. Sonlıqtan neyronlardın’ formaları da ju’da’ ha’r qıylı bolıp keledi. En’ quramalı du’ziliske iye neyronlar u’lken miy yarım sharlarında ha’m miyshede (kishi miyde) ushırasadı. Sebebi nerv sistemasının’ bul bo’limleri ju’da’ quramalı xızmetlerdi atqaradı. Ha’r bir neyronda onın’ dene ha’m o’sindi bo’limleri boladı. O’sindi bo’limi akson ha’m dendritlerge bo’linedi. Akson bul neyronnın’ en’ uzın o’sindisi bolıp, onın’ xızmeti qozıwdı bir
14 neyronnan ekinshi neyrong’a yamasa basqa qaptal organlarına jetkerip beriw bolıp esaplanadı. Aksonnın’ neyronnın’ basqa o’sindilerinen ayırmashılıg’ı sonda tek ha’r bir neyronda bir uzın o’sindi yamasa yag’nıy askon boladı. Onın’ neyron denesinen baslang’an orında akson du’mpekshesi boladı. Akson o’sindisinin’ da’slepki 50-100 mikron aralıg’ında onın’ denesi mielin qabıqshasına iye bolmaydı. Sonlıqtan bul bo’limdi baslang’ısh buwın dep aytadı. Bul bo’limnin’ o’zine ta’n qa’siyeti ju’da’ qozıw uqıplılıg’ına iye bolmaydı. Dendritler - bul nerv kletkasının’ yamasa neyronnın’ ko’p sanlı o’sindileri bolıp olardın’ tiykarg’ı xızmetleri qon’sılas neyronlardan kelip tu’sken nerv impulsların neyron denesine jetkerip beriw bolıp tabıladı. O. N. S. da neyron denesi u’lken miy yarım sharlarının’ ha’m onın’ qabıq astı bo’limlerinin’, miysheni ha’m arqa miydin’ sur zatları dep atalıwshı bo’limlerinde jaylasadı. Neyron o’sindilerinin’ mielin qabıqshası menen qaplang’an bo’limi joqarıda atalg’an O. N. S. nın’ bo’limlerinin’ aq zatlardan turatug’ın bo’limlerin payda etedi. Neyron denesi ha’m onın’ o’sindileri sırtınan saylandı o’tkeriwshilik qa’siyetine iye membrana menen qaplang’an bolıp, ol tınısh jag’dayında kaliy ionların, al qozıw jag’dayında natriy ionların o’tkeriw uqıplıg’ına iye.
O. N. S. nın’ neyronları atqaratug’ın xızmetlerine baylanıslı u’lken u’sh gruppag’a bo’linedi. 1. Retseptorlıq neyronlar (eki o’sindili neyron) 2. Effektorlıq neyronlar (qosımsha neyronlar) 3. Kontaktlıq (baylanıstırıwshı neyronlar) Retseptorlıq neyronlardın’ tiykarg’ı xızmetleri: qozıwdı qabıllaw ha’m onı denenin’ qaptal bo’limlerinen oraylıq nerv sistemasına qarap o’tkeriw xızmetin atqarıw bolıp tabıladı. Bul neyronlar du’zilisi boyınsha bipolyarlıq neyronlar bolıp tabıladı, yag’nıy eki o’sindili. Retseptorlıq neyronlardın’ denesi oraylıq nerv sistemasının’ sırtta jaylasadı. Retseptorlıq neyronnın’ en’ uzın o’sindisi, denenin’ qaptal bo’limlerine ketip, onın’ en’ keyingi ushı seziwshi retseptorlardı payda etedi. Bul o’sindi retseptorlarda payda bolg’an qozıwdı orayg’a qarap jetkeredi. Retseptorlıq neyronnın’ ekinshi o’sindisi arqa ha’m uzınsha miy menen tutasıp, olarda jaylasqan effektorlıq ha’m kontaktlıq neyronlarg’a sinaps xızmetin atqaradı. Retseptorlıq neyronlarg’a O. N. S. nın’ ayırım neyronları kiredi, biraq olar nerv impulsin qaptal retseptorlarınan emes al o’zlerinen to’mende jaylasqan basqa neyronlardan aladı. Bunday neyronlarg’a mısalı: ko’riw du’mpeshesi neyronları mısal bola aladı. Retseptorlıq neyronlardı ko’pshilik jag’dayda seksorlıq yamasa seziwshi neyronlar dep ataymız, sebebi olar ha’r qıylı seziw mu’mkinshiligin payda etetug’ın ha’m olardı O. N. S. na jetkerip beretug’ın neyronlar bolıp esaplanadı. Effektorlıq neyronlar (ha’reketke keltiriwshi neyronlar) - O. N. S. nın’ effektorlıq neyronları O. N. S. analiz ha’m sintez protsessinde payda bolg’an nerv impulslerin qaptal organlarg’a jetkerip beriw xızmetin atqaradı. Orayda payda bolg’an nerv impulsin qaptal organlarına jetkerip beriw xızmetin effektorlıq neyronlardın’ ha’reketke keltiriwshi nerv jipshelerinen du’zetug’ın tu’rlerine, yag’nıy bulshıq etlerge barıwshı nerv jiplerin du’ziwshi tu’rlerine motoneyronlar dep at berilgen. Motoneyronlardın’ denesi arqa miyinin’ aldın’g’ı u’yizshesinin’ sur zatlarında jaylasqan. Ko’pshilik effektorlıq neyronlar qozıw protsessin tikkeley qaptal organlarına jetkerip bermey, ol o’zinin’ to’mende jaylasqan bo’limleri jetkerip beredi. Mısalı: bunday effektorlıq neyronlarg’a u’lken miy yarım sharlarının’ effektorlıq neyronları kiredi. Olar o’zinde payda bolg’an qaptal organlarına jetkerilip beriliwi tiyis bolg’an nerv impulsların arqa miydin’ motoneyronlarına g’ana jetkerip beredi ha’m olardan qaptal organlarına jetkeriledi. Effektorlıq neyronlar vegetativ nerv sistemasına kiredi, olar O. N. S. nan tısqarıda yag’nıy qaptal nerv tu’yinshelerinde jaylasadı. Kontaktlıq yamasa aralıq neyronlarda - bul oraylıq nerv sistemasının’ en’ ko’p tarqalg’an neyronlar gruppasın quraydı. Olardın’ tiykarg’ı xızmetleri retseptorlıq ha’m effektorlıq neyronlardın’ bir-biri menen baylanıstırıwı bolıp tabıladı. Jumıs islew o’zgesheligine baylanıslı olar qozıwshı ha’m qozıwdı irkiwshi bolıp ekige bo’linedi. 3. Refleks nerv iskerliginin’ tiykarı. Refleks anıqlaması. Reflekstorlıq duga sxeması ha’m du’zilisi. O. N. S. nın’ iskerliginin’ tiykarg’ı ko’rinisi reflektorlıq akttin’ yamasa refleks protsessinin’ payda bolıwında belgilenedi. Sonlıqtan bul jo’ninde İ. P. Pavlov bılay degen: “Quramalı organizmnin’ tirishiligindegi refleks en’ baslı ha’m a’hmiyetli bolg’an ha’m ha’mme waqıt qaytalanatug’ın nervlik qubılıs”. Refleks tiykarında organizmnin’ barlıq bo’limleri arasındag’ı baylanıs ha’m onın’ ortalıq penen baylanısı u’zliksiz durıs ha’m anıq tu’rde iske asadı ha’m retlenedi. Refleks - bul organizmnin’ ishki yamasa sırtqı ta’sirlerge bolg’an zan’ına juwap reaktsiyası bolıp tabıladı, bul juwap reaktsiyası O. N. S. nın’ qatnasında iske asadı. Reflektorlıq iskerlikke baylanıslı organizm sırtqı ortalıqtın’ ha’r qıylı o’zgermeli ta’sirlerine juwap beredi ha’m og’an iykemlesiw mu’mkinshiligine iye boladı. Reflektorlıq iskerlik tiykarında organizm o’zinde bolıp atırg’an, onın’ ishki ortalıg’ında bolıp atırg’an o’zgerislerge juwap beredi ha’m og’an iykemlesip retlesiwshilik xızmetin atqaradı. Reflektorlıq iskerlik ha’m onın’ a’hmiyeti jo’ninde İ. İ. Sechenov 1862 j. o’zinin’ “Bas miyi refleksleri” degen miynetinde organizmnin’ barlıq tirishilik iskerligi tek g’ana refleksler tiykarında iske asadı dep ko’rsetken. Reflektorlıq shen’ber - reflektorlıq iskerliktin’ strukturalıq tiykarın neyron dizbekshe du’zedi. Bunday neyronlarg’a (vstavochnıy) aralıq effektorlıq ha’m retseptorlıq neyronlar kiredi. Olar nerv impulsları o’tiwshi nerv jolların payda etedi ha’m bul nerv jolları O. N. S. nı qa’legen organ menen baylanıstıradı. Bul jol arqalı rabochiy organda jaylasqan retseptorlar payda bolg’an nerv impulsin orayg’a ha’m oraydan juwap reaktsiyası rabochiy organg’a jetkerilip beriledi. Sonlıqtan bul joldı reflektorlıq shen’ber dep ataydı. Reflektorlıq shen’ber sostavına: 1. Titirkeniwdi qabıllawshı retseptorlar; 15 2. Retseptorlıq neyronlardın’ o’sindileri bolg’an, qozıwdı orayg’a jetkeriwshi nerv jipleri yamasa effektivlik nerv jipleri: 3. O. N. S. nın’ belgili bir bo’limine nerv impulsin, effektorlıq neyronlarg’a yag’nıy ha’reketke keltiriwshi neyronlarg’a jetkerip beriwshi ha’m sinapslar; 4. O. N. S. nda payda bolg’an nerv impulsin qaptal organlarına yamasa rabochiy organg’a jetkerip beriwshi effektivlik nerv jipshesi: 5. Rabochiy organ yag’nıy oraydan kelip tu’sken nerv impulsin yamasa juwap reaktsiyasına baylanıslı o’z iskerligin o’zgertiwshi organ kiredi. A’piwayı reflektordın’ shen’beri sxema tu’rinde tek eki neyronnan yag’nıy retseptorlıq ha’m effektorlıq neyronnan ha’m olardı baylanıstırıwshı sinapsten turatug’ın tu’rinde ko’rsetiwge boladı. Bunday reflektorlıq shen’berdi bir sinapslı ha’m eki neyronlı reflektorlıq shen’ber tek g’ana eki neyron emes, al bir neshe neyronlardan turıp, olarda retseptorlıq, effektorlıq ha’m bir yamasa bir neshe aralıq neyronlar bolıwı mu’mkin. Sonlıqtan bunday reflektorlıq shen’berdi ko’p neyronlı ha’m polisinanslı reflektorlıq shen’ber dep ataydı. Denemizdin’ yamasa teri qatlamının’ belgili bir bo’limi qanday da bir refleksti payda etetug’ın, refleksogen zonası yamasa reflekstin’ payda bolıw ornı dep ataladı. 4. Reflekstin’ klassifikatsiyası Refleksler yamasa reflektorlıq iskerlik o’zinin’ ko’p tu’rliligi menen bir-birinen ajıraladı. Sonlıqtan olardı ko’plegen belgilerine baylanıslı klassifikatsiyalaw mu’mkinshiligine iyemiz. Biologiyalıq xarakterine baylanıslı refleksler: a) awqatlanıw yamasa organizmnin’ awqatlıq zatqa bolg’an talabın qanaatlandırıw rejesi; b) qorg’anısh refleksi; v) jınısıy refleks; g) bag’darlaw refleksi; e) denenin’ ten’ salmaqlılıg’ın saqlaw (lokomotorlıq) refleksler bolıp bo’linedi. Bunnan tısqarı qa’legen reflektorlıq iskerlikti payda etiwshi retseptorlardın’ qanday orında jaylasıwına baylanıslı olardı: a) Ekstreretseptivnıe - sırtqı retseptorlıq. Sırttan bolg’an ta’sirdi sezedi ha’m juwap reaktsiyasına iye boladı. b) Bistsero ili interoretseptivnıe - ishki retseptorlıq. yag’nıy organizmnin’ ishki ortalıg’ınan o’zinen bolg’an ta’sirlerdi sezedi ha’m og’an juwap reaktsiyasına iye boladı. v) Proprioretseptivnıe - proprioretseptorlıq yag’nıy skelet bulshıq etlerinen, buwınlarınan ha’m sin’irlerden kelip tu’sken titirkeniwge juwap qaytarıwshı ha’m denenin’ ten’ salmaqlıg’ın saqlawg’a qatnasıwshı retseptorlardan kelip tu’sken nerv impulsi tiykarında payda bolatug’ın refleksler bolıp tabıladı. Ja’ne refleksler: olardın’ payda bolıwında bas miyinin’ qaysı bo’liminin’ qatnasıwı kerekli boyınsha to’mendegishe klassifikatsiyalanadı: a) Spinalnıe - spinallıq, bul reflekstin’ payda bolıwı ushın arqa miyinde jaylasqan neyronlardın’ qatnasıwı sha’rt. b) Bulbarnıe - bulbarlıq, bul reflekstin’ payda bolıwında uzınsha miyde jaylasqan neyronlardın’ qatnası sha’rt. v) Mezentsefalnıe yamasa mezentsefallıq, bul reflekstin’ payda bolıwında ortan’g’ı miy neyronlarının’ qatnası sha’rt.
g) Dientsefalnıe yamasa dientsefallıq, bul reflekstin’ payda bolıwında aralıq miy neyronlarının’ qatnasıwı sha’rt. d) Kortikalnıe yamasa kortinalıq, bul reflekstin’ payda bolıwında bas miyi u’lken yarım sharlarının’ qabıq bo’liminin’ neyronlarının’ qatnasıwı sha’rt. Biraq qa’legen bir reflekstin’ payda bolıwı ushın joqarıda atalg’an bo’limlerdin’ g’ana qatnası jetkiliksiz, og’an belgili da’rejede barlıq bo’limlerge qatnasadı. Sebebi biz bas miyinin’ bo’limlerin bir-birinen ajırata almaymız, onın’ qa’legen bo’liminin’ xızmeti olardın’ bir-biri menen tıg’ız baylanısında g’ana iske asadı. Biraq belgili da’rejede qanday da bir reflekstin’ iske asıwında bas miyinin’ belgili bir bo’liminin’ a’hmiyeti ku’shlirek boladı. Bunnan tısqarı reflekslerdi klassifikatsiyalag’anda olardın’ juwap qaytarıw o’zgesheligi ja’ne og’an qaysı organnın’ qatnısıwı boyınsha da bir-biri nen ayıradı. Mısalı: a) Motornıe ili dvigatelnıe yamasa motorlıq, dvigatellik yagnıy bul refleks juwap qaytarıwg’a skelet bulshıq etleri qatnasadı, sonlıqtan onın’ tiykarg’ı organı retinde bulshıq etler esaplanadı, olar qısqaradı, ha’reketke keledi. b) Sekretornıe yamasa sekretorlıq, bul refleks iske asıwda suyıqlıq bo’lip shıg’arıwshı bezler qatnasadı, yag’nıy ishki ha’m sırtqı sekretsiya bezleri tiykarg’ı jumıs islewshi organ xızmetin atqaradı. v) Sosudodvigatelnıe yamasa sosudlardı ha’reketke keltiriwshi, olardı taratıwshı ha’m ken’eytiwshi refleks bolıp esaplanadı. Bir pu’tin organizmnin’ barlıq reflektorlıq iskerligi tiykarınan sha’rtsiz yamasa tuwma ha’m sha’rtli yamasa organizmnin’ jeke tirishilik iskerliginde payda bolatug’ın jasalma refleksler tiykarında iske asadı.
Sinapsler ha’m olar arqalı qozıwdın’ o’tiw mexanizmi joqarı da’rejeli omırtqalı haywanlardın’ barlıq nerv kletkaları bir-biri menen sinapsler ja’rdeminde baylanısadı. Sinapsler bular nerv kletkaların baylanıstırıwshı kishkene tu’yinsheler bolıp esaplanadı. Ha’r bir nerv kletkasının’ aksonı basqa nerv kletkaları menen baylanısıw ushın bir neshe o’sindilerdi payda etedi ha’m bul o’sindilerdin’ en’ keyingi bo’limi nerv jipshesinin’ o’zi 10000 g’a jaqın sinapstı payda etedi. Neyron denesinde jaylasqan sinapstı aksosomatikalıq, al dendrit denesinde jaylasqan sinapstı aksodendritlik sinaps dep atag’an.
16 Oraylıq nerv sinapsleri ha’m qaptal nerv sinapsleri o’zlerinin’ nerv tarmaqlarınan ha’m tu’yinlerinen turıp, olarda sinaps qutıshası ha’m sinaps artı membranası boladı. Ha’r bir sinaps denesi sırtınan membrana qabatı menen jabılıp, og’an sinaps aldı membranası dep at berilgen. Sinapslerdin’ ishki qozıw impulsin o’tkeriwshi yamasa irkiwshi biologiyalıq aktiv suyıqlıq mediator menen ta’miyinlengen. Nerv jipsheden ushlarında payda bolatug’ın mediator suyıqlıg’ı qozıw waqtındag’ı nerv impulsi ta’siri tiykarında sinaps quwıqshasına qarap ag’adı. Bul quwıqshanın’ eni 200 A angetrem shamasında bolg’anlıqtan, mediator suyıqlıg’ı tez arada sinaps artı membranasına o’tkeriledi ha’m ondag’ı lipidten beloklı birikpeler menen aralasadı. Na’tiyjede sinaps artı membranasının’ neyron ha’m kaliy ionların o’tkeriwshiligi bir qansha joqarılaydı. Bul o’z gezeginde sinaps artı membranasının’ depolyarizatsiyalanıwına alıp kelip sinaps artı qozıw potentsiallıq payda bolıwına alıp keledi. Sinaps artı potentsial o’zinin’ en’ joqarg’ı basqıshına o’tkende, nerv kletkasında ha’reketke keltiriwshi potentsial payda boladı ha’m ol nerv kletkası denesi boylap ha’m onın’ akson o’sindisi boylap tarqalıp, basqa qon’sılas kletkalarg’a jetkerilip beriledi. Na’tiyjede qozıw protsessi bir neyronnan qon’sılas jatqan ekinshi neyrong’a sinaps ja’rdeminde jetkerilip beriledi.
Download 0.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|