O’zbekstan Respublikası joqarı ha’m orta arnawlı ta’lim uazirligi

6. O. N. S. nda qozıwdın’ o’tiwi ha’m onın’ mexanizmi; 

O.N.S. da neyronlardın’ baylanısqan ornın sinapslar dep atap olarda nerv jipshelerinin’ jıynalg’an orınlarında 

qozıwdı sinapslar arqalı o’tkeriwge qatnasıwshı arnawlı suyıqlıq bolg’an ximiyalıq birikpe payda bolıp, onı mediator 

suyıqlıg’ı dep ataydı. Usıg’an baylanıslı O.N.S. da qozıwshı ha’m irkiliwshi sinapslar bolıp, olar payda bolg’an qozıw 

ha’m irkiliw qubılısların neyronnan-neyrong’a o’tkerip otıradı. Qozıwshı neyronlarda mediator xızmetin-atsetilxolin, 

noradrenalin, glutamat ha’m serotonin atqaradı. Qozıwdı irkiwshi sinapsta-irkiliw qubılısın payda etiwshi mediator 

(GAMK-gamma-amminomaslyanaya kislota ha’m basqada mediatorlar) payda bolıp olar qozıwdın’ irkiliwine sebepshi 

boladı. Oraylıq nerv sistemasında qozıwdın’ o’tiwinde nerv oraylarının’ a’hmiyeti u’lken. Sebebi olarda ko’p sanlı 

neyronlar ha’m sinapslar bar. Sonlıqtan nerv organlarının’ tiykarg’ı xızmetlerine to’mendegiler. 

2.

 

Qozıwdı bir ta’repleme o’tkeriw, 2. Qozıwdı irkiw, 3. Qozıwdı ku’sheytiw, 4. Qozıw ritmin 

transformatsiyalaw (jıynaw), 5. Reflektorlıq tu’rde qozıw izin saqlaw, 6. Tez sharshaw qubılısın payda etiw. 

 

Solay etip O.N.S. da qozıwdın’ payda bolıwı ha’m onın’ o’tiwi yamasa tarqalıwı quramalı bioximiyalıq qubılıs 

bolıp, bul protsesstin’ iske asıwında nerv orayları, neyronlarg’a baylanısıp payda etiwshi sinapslar ha’m olarda payda 

bolatug’ın ximiyalıq birikpeler bolg’an sinapslar  mediatorlardın’ a’hmiyeti u’lken. 

7. Nerv iskerliginin’ sharshawı; 

Nerv iskerliginin’ sharshawı biologiyalıq paydalı protsess bolıp esaplanadı. Ha’r bir reflektorlıq iskerliktin’ o’zine 

ta’n bolg’an orayı bolıp, bunday orıng’a nerv orayı dep at berilgen. Nerv orayı degenimiz - yag’nıy qanday da bir 

titirkendirgish ta’sirin qabıllawg’a iykemlesken neyronlardın’ jıynalg’an ornı bolıp esaplanadı. Nerv orayı, usı orayg’a 

nerv impulsların jetkerip beriwshi nerv jipshelerine qarag’anda bir qansha tez sharshaw qa’siyetine iye. 

Nerv orayınıq sharshawı, og’an ta’sir etiwshi titirkendirgishke juwap reaktsiyasının’ kem - kemnen to’menlewi 

ha’m waqıttın’ o’tiwi menen pu’tkilley toqtawı menen ko’rinedi. Ha’zirgi waqıtta nerv iskerliginde ha’m nerv orayında 

sharshaw protsessinin’ payda bolıwın, qozıwdı bir neyronnan ekinshi bir neyrong’a o’tkergish neyronlar arasında 

jaylasqan sinapsler iskerliginin’ to’menlewine baylanıslı payda boladı dep tu’sindiredi. 

Sinapslerdin’ xızmetinin’ to’menlewi olarda qozıw protsessin o’tkeriwshi mediator suyıqlıg’ının’ azayıwına ha’m 

qozıw waqtında az sintezleniwine baylanıslı dep qaraydı. 

Nerv orayın anatomiyalıq ha’m fiziologiyalıq jaqtan qarag’anımızda nerv orayı bul birdey xızmetti atqarıwg’a 

iykemlesken ha’m belgili bir titirkendirgish ta’sir qabıllawg’a iykemlesken nerv kletkalarının’ O. N. S. nın’ belgili bir 

orında toplang’an jerine aytıladı. Mısalı: dize refleksi, bul refleksti payda etiwi neyronlar arqa miyinin’ bel bo’liminde 

jaylasqan bolıp, dize refleksinin’ nerv orayın payda etiwshi orın dep esaplaymız. Ol arqa miyinin’ II-IV - buwınları 

aralıg’ında jaylasqan. 

Fiziologiyalıq jaqtan bul bir neshe ha’r qıylı anatomiyalıq du’zilislerge iye bolg’an ha’m ha’r tu’rli funktsionallıq 

xızmetlerdi atqarıwg’a iykemlesken, O. N. S. nın’ ha’r qıylı bo’limlerinde jaylasqan nerv orayları bolıp, quramalı 

reflektorlıq iskerlikti atqarıwshı nerv oraylarına aytıladı. Mısalı: organizmnin’ awqatlıq zatlarg’a bolg’an reaktsiyasının’ 

payda bolıwında bir neshe organlar qatnasadı, olarg’a as sin’iriw bezleri, bulshıq etler, qan ha’m limfa tamırları 

xızmetlerin atqaradı. Bul organlardın’ iskerligi O. N. S. nın’ ha’r qıylı bo’limlerinde jaylasqan nerv oraylarınan kelip 

tu’sken nerv impulsları tiykarında retlenedi. Organizmnin’ awqatlıq zatqa bolg’an reaktsiyasının’ iske asıwında ha’r 

qıylı anatomiyalıq du’ziliske iye bolg’an nerv orayları fuktsionallıq jaqtan birigedi ha’m organizmge paydalı bolg’an 

juwap reaktsiyasının’ qa’liplesiwine alıp keledi. Sonlıqtan bul protsessti A. A. Uxtomskiy nerv oraylarının’ dizbekli 

baylanısı dep atag’an. Bul ju’da’ anıq aytılg’an tu’sinik bolıp esaplanadı. Sebebi qa’legen organizmge paydalı bolg’an 

reflektorlıq iskerliktin’ qa’liplesiwinde tek bir nerv orayı qatnasıp qoymastan bir neshe nerv orayları birlesken 

jag’dayda qatnasadı. Eger nerv oraylarına kelip tu’siwshi nerv impulsleri u’zliksiz ha’m bir tekli tu’rde ta’sir etse, onda 

nerv orayı tez sharshaydı ha’m onın’ iskerligi to’menleydi yag’nıy sharshaydı. 

Nerv orayları o’zine ta’n bolg’an fiziologiyalıq qa’siyetlerge iye: 

1. Qozıwdı bir ta’repleme o’tkeriwshiligi. 

2. Qozıwdı irkiw yamasa o’tkermew-toqtatıw. 

3. Qozıwdı birlestiriw ha’m ku’sheytiw (summatsiya) 

4. Qozıw ritmin transformatsiyalaw (basqa orınlarg’a jetkerip beriw) 

5. Reflektorlı tu’rde juwap beriw. 

6. Tez sharshaw protsessin payda etiw. 

 

 

17

8. İrkiliw protsessi ha’m onın’ a’hmiyeti (O. N. S.) 

İrkiliw protsessi qozıw protsessi sıyaqlı aktiv protsess bolıp esaplanadı. İrkiliw protsessi quramalı fiziko-ximiyalıq 

o’zgerislerdin’ na’tiyjesinde payda bolıp ol bılayınsha qarag’anda nerv iskerliginin’ to’menlewi ha’m qanday da bir 

organ jumısının’ to’menlewi yamasa pu’tkilley irkiliwi menen ko’rinedi. 

İrkiliw protsessi qalay payda boladı ha’m ol qalay o’tedi, bul jo’ninde belgili fiziolog İ. M. Sechenov ta’repinen 

1862 jılı izertlew jumısı ju’rgizilip, bul jumıs juwmag’ında O. N. S. nda irkiliw protsessinin’ qalay iske asatug’ının 

anıqlandı ha’m onı oraylıq irkiliw dep atadı. Bul ta’jiriybeni İ. M. Sechenov baqada o’tkerip, baqanın’ u’lken miy yarım 

sharları bo’liminen ajıratılg’an ko’riw du’mpekshesine as duzın qoyıw menen ju’rgizip bunda arqa miy reflekslerinin’ 

irkiliwi anıqlang’an. Bunda eger titirkendirgishti alıp taslag’anda yamasa onın’ ta’sir etiwshiligin toqtatqanda, arqa 

miydin’ reflektorlıq iskerligin qaytadan qa’lpine kelgenligin anıqlag’an. Bul iskerliktin’ juwmag’ında Sechenov sonday 

juwmaqqa kelgen, nerv sistemasında qozıw protsessinin’ o’tiwi belgili waqıttan keyin irkiliw protsessinin’ payda bolıwı 

menen ju’redi. Usıg’an baylanıslı ha’m keyingi izertlewler juwmag’ına tiykarlana otırıp O. N. S. nda payda bolatug’ın 

irkiliw protsessi eki formada o’tedi degen na’tiyjege kelgen. Bular birinshi ha’m ekinshi irkiliw formaları bolıp 

esaplanadı. 

Birinshi irkiliw formasına sinaps aldı ha’m sinaps artı irkiliwleri mısal boladı. Ol neyronlardın’ sinaps aldı 

ushlarında jıynalg’an akso-aksonnın’ sinapsları o’tedi. 

Ekinshi irkiliw yamasa sinaps artı irkiliwi sinaps artı membranasının’ xa’dden tıs polyarizatsiyalınıwı tiykarında 

iske asadı, og’an irkiliw protsessin payda etiwshi neyronlarda sintezlenetug’ın mediator suyıqlıg’ının’ ta’siri ku’shli 

boladı. Qozıwdı irkiwshi metodlarg’a Gamma - aminomay kislotası ha’m glitserin kiredi. 

Nerv sistemasında bul eki irkiliw protsessi de onın’ iskerligi ushın’ u’lken a’hmiyetke iye. Sebebi irkiliw protsessi 

nerv sistemasının’ joqarg’ı bo’liminen rabochiy organg’a jetkerilip beriliwi tiyis bolg’an nerv impulsin effektivlik nerv 

jolına kelip tu’siwden saqlaydı. Bul o’z gezeginde nerv sistemasının’ retlesiwshilik koordinatsiyasın joqarılatadı. 

İrkiliw protsessinin’ nerv iskerliginde a’hmiyeti qandayW Bul protsesstin’ a’hmiyeti sonnan ibarat, ol 

organizmnin’ sırtqı ortalıqqa iykemlesiwine ha’m sog’an baylanıslı bolg’an en’ za’rurli sha’rtli reflekslerdin’ payda 

bolıwında u’lken a’hmiyetke iye. İrkiliw protsessi sonın’ menen birge nerv sistemasın sharshawdan qorg’aydı ha’m 

onın’ iskerliginin’ retlesiwine ja’rdem etedi. 

9. Organizm xızmetlerinin’ retlesiwi. 

Organizm xızmetlerinin’ retleniwi, onın’ jumıs iskerliginin’ artıwına ha’m onın’ energiyasının’ u’nemli jumsawına 

ja’rdem etedi. Bul qubılıs birinshiden nerv sistemasının’ retlesiwshilik xızmetine baylanıslı iske asadı. Sonlıqtan biz 

nerv sistemasın organizmde bolatug’ın barlıq qubılıslardı retlewshi ha’m organizmdi sırtqı ortalıq penen 

baylanıstırıwshı  xızmetti atqaradı dep esaplaymız. Nerv sistemasının’ retlesiwshilik xızmeti retseptorlıq shen’berdin’ 

jumıs islew printsipine baylanıslı iske asadı. Sonlıqtan retlesiwshiliktin’ bul tu’rin nervlik retlesiw dep ataymız. Bunda 

I-ret nerv jetistiriwshilik xızmeti ko’zge tu’sedi. Retleniwdin’ ekinshi en’ ken’ tarqalg’an ha’m ko’pshilik jag’dayda 

u’lken a’hmiyetke iye tu’ri gumorallıq retleniw yag’nıy suyıqlıq ja’rdeminde retleniw bolıp esaplanadı. Bul protsess 

ishki sekretsiya garmonallıq payda etken garmonlarının’ anaw yaki mınaw organ xızmetin yamasa sistema xızmetin 

ku’sheytiw yaki pa’seytiw xızmetine tiykarlang’an. Sonlıqtan retleniwdin’ bul tu’rine izmorallıq retleniw dep berilgen. 

Bunnan tısqarı organizm xızmetleri yaki iskerligi reflektorlı tu’rde retleniw mu’mkinshiligine iye. Bunda tikkeley 

qanday da bir ta’sir tiykarında o’tetug’ın o’zgeris, Mısalı: ko’zge jaqtılıq adekvatlı o’tetug’ın o’zgeris, Mısalı: ko’zge 

jaqtılıq adekvatlı titirkendirgish bolg’anlıqtan onın’ ta’siri na’tiyjesinde payda bolg’an organizmdegi o’zgeris reflektorlı 

tu’rde payda bolatug’ın o’zgeris bolıp tabıladı. Ulıwma aytqanda organizm iskerliginin’ retlesiwshiligi: 

1. Nervlik. 2. Gumorallıq. 3. Reflektorlıq tu’rde retlesiw mu’mkinshiligine iye boladı. 

10. A. A. Uxtomskiy dominant qozıw protsessi ta’liymatı. 

Bul ta’liymat A. A. Uxtomskiy ta’repinen eksperimental jol menen belgilengen bolıp, onın’ tiykarg’ı ma’nisi 

to’mendegishe anıqlanadı. Bul printsip nerv sisitemasının’ u’ylesimli iskerliginde u’lken a’hmiyetke iye. Dominant 

printsipinin’ tiykarg’ı ma’nisi to’mendegishe anıqlanadı: 

Bul O.N.S. nın’ belgili bir orında ta’sir etiwshi titirkendirgish xarakterine baylanıslı payda bolatug’ın ku’shli 

qozıw protsessi bolıp tabıladı. Bunı İ. P. Pavlovtın’ sha’rtli refleks payda etiw ta’jiriybesinde ko’riwge boladı. 

Qozıwdın’ dominant printsipi to’mendegi belgiler menen ajıratıladı: 

1. Ku’shli qozıwshılıg’ı. 

2. Qozıwdın’ turaqlılıg’ı. 

3. Qozıwdın’ suwmatsiyalanıwı jıynalıwı. 

4. Titirkendirgish ta’siri toqtag’annan keyin de qozıwdın’  izi saqlanıwı. 

Dominat qozıw orayı nerv sistemasında basqa oraylarda da qozıw mu’mkinshiligin o’zine tartıp, olardı waqıtsha 

irkiw mu’mkinshiligine iye ekenliginde. Sonlıqtan dominant qozıw orayındag’ı qozıw bir qansha joqarılaw 

mu’mkinshiligine iye boladı. 

 11. İrradiatsiya ha’m iduktsiya tu’sinikleri. 

İrradiatsiya tu’sinigi yamasa O.N.S.nın’ irradiatsiya printsipnin’ ma’nisi tomendegishe tu’sindiriledi: 

Bul O.N.S.na kushli uzaq waqıt ta’sir etiwshi titirkendirgishten kelip tu’setug’ın nerv impulsinin’ tek sol ozine 

ten’ bolg’an nerv orayın qozdırıp qoymastan basqa nerv oraylarında qozıw protsesin payda etiw bolıp tabıladı. 

O.N.S.ndag’ı qozıwdın’ bunday tarqalıw mumkinshiligi irradiatsiya printsipi dep atalg’an. Bul printsip O.N.S.nın’ bir 

neshe tarmaqlarının’ bir-biri menen oz-ara neyronlar, aksonları xa’m dendritleri olar arasındag’ı xa’m olarda payda 

bolatug’ın qozıwdı bir oraydan ekinshi orayg’a jetkerip beredi. Na’tiyjede bir orayda payda bolg’an kushli xa’m turaqlı 

tu’rdegi kozıw protsesi qon’sılas jatqan ekinshi nerv orayına jetkerilip beriliw mu’mkinshiligine iye boladı. 

 

18

İnduktsiya tusinigi: 

12. Bas miyinin’ xa’r kıylı bo’limlerinin’ atqaratug’ın xızmetleri. 

Uzınsha miy: Barlıq omırtqalı xaywanlarda arqa miydin’ dawamı bolıp uzınsha miy esaplanadı. Uzınsha miy xa’m 

Varoliev ko’pirshesi (most mozga) bas miyinin’ bo’limin payda etedi. O’z gezeginde artqı miy, ortang’ı ha’m aralıq 

miy bo’limleri menen qosılıp bas miy bag’anası payda etedi. Bas miy bag’anasına denenin’ joqarg’ı xa’m to’mengi 

bo’limlerine nerv impulsların jetkerip beriwshi nerv jollarının’ bir neshe yadroları kiredi. Nerv sistemasının’ 

iskerliginde en’ a’xmiyetli kaptal bo’limin bas miyi menen tutastıratug’ın 12 jup bas miyi nervinin’ 8 jubı uzınsha miyi 

baslang’ıshın uzınsha miyden aladı. 

Uzınsha miy to’mendegi eki xızmetti atqaradı: 

1. Reflektorlıq xızmet 

2. Otkeriwshilik xızmet 

Uzınsha miydin’ reflektorlıq xızmeti tomendegi refleksler tiykarında iske asadı. Uzınsha miyde a’piwayı xa’m 

ayırım quramalı reflekslerdin’ orayı jaylasqan bolg’anlıqtan onın’ xızmeti tiykarındı tomendegi refleksler iske asadı. 

1. Qorg’anısh refleksi (kirpik qag’ıw, silekey bo’lip shıg’arıw, tu’shkiriw, qosıw h.t.b refleksler) 

2. Tirek qozg’alıs refleksi 

3. Labirintlik refleks (bulshıq etlerdin’ jumısın retlewshi  

    denenin’ anaw yaki mınaw jag’dayın saqlap turıw) 

4. Dem alıw, kan aylanıw, as sin’iriw sistemaları 

    jumıslarına tiyisli bolg’an refleksler. 

O’tkeriwshilik xızmeti. Uzınsha miy arqa miyinin’ ayırım nerv jolların bas miyi menen baylanıstıradı yag’nıy arqa 

miyi nervlerinin’ joqarg’ı otkeriwshi jolları otedi xa’m tomenge otiwshi jollarının’ nerv jipshelerin bas miyin ulken 

yarım sharları menen baylanıstıradı. 

Joqargı otkeriwshi nerv jolları ha’m bas miyi nerv jardeminde uzınsha miy bet bolıp bulshıq etlerinin’, moyınnın’, 

kol geude, bet bo’limi terisinen, kozdin’ slizli kabatınan, murın, awızdın’ slizli kabatınan, esitiw retseptorlarınan, 

vistibulyarlıq apparat retseptorlarınan, gortan, traxeya, okpeler ha’m kan tamırları ha’m as sin’iriw organlarının’ ishki 

retseptorlarınan nerv impulsların aladı ha’m olarga tiyisli juwap reaktsiyaların reflektorlı turde kaytarıw 

mumkinshiligine iye boladı. Sonın’ menen birge uzınsha miy, arka miydin’ iskerligin kontrollaydı. 

Ortangı miy: Tiykarınan bulshıq et tonusın retlestiriushi xızmeti atkarıp, denenin’ xızmet koordinatsiyasın 

baskarıw xızmetin atkaradı. Bunnan tıskarı ortangı miy xar kıylı vegetativlik xızmetlerdi retlesiushilik xızmetine iye. 

Mısalı: shaynaw, jutıu, kan basımı ha’m dem alıs xızmetlerin retleuge qatnasadı. Ortangı miy xızmeti tiykarında 

bag’darlaw refleksi Mısalı: seske ha’m refleksleri iske asadı. 

Aralıq miy: bag’anasının’ aldıngı tarepinin’ bir bo’limi bolıp esaplamadı. Aralıq miydin’ tiykarı bolıp koriu 

dumpekshesi yamasa talamus ha’m dumpekshe astı boshimi yamasa gipotalamus esaplanadı. Korie dumpekshesi barlıq 

afferentlik impulslardın’ orayı bolıp esaplanadı. Koriu dumpekshesi arkalı organizmnin’ barlıq retseptorlarınan (iyis 

seziu retseptorlarınan tıskarı) nerv impulsi ulken miy yarım sharları kabıg’ına jetkerilip beriledi. 

Ko’riw dumpekshesinin’ zıyanlanıwı na’tiyjesinde adamda seziu kabiletliligi tomenleydi, uykı protsesi buzıladı, 

koriu ha’m esitiw tomenleydi. 

Dumpekshe astı bo’limi yamasa gipotalamus organizmde juretugın barlıq zat almasıu protsesin retleydi. Esirese 

gipotalamus organizmde beloklardın: maylardın’ uglevodlardın, duz ha’m suwdın’ almasatugın retlestiredi. Sonın’ 

menen birge gipotalamus organizmde jıllılıqtın’ payda bolıwı ha’m onın’ bo’linip shıg’ıwın retleydi. Gipotalamus 

yadrosında bir neshe turli garmosintezlenip olar onın’ artkı bo’liminde toplanadı. Gipotalamustın’ aldıngı bo’limi 

parasimpatiyalıq nerv bo’liminin’, al artkı bo’limi simpatikalıq nerv bo’liminin’ orayı xızmetin atkaradı. Sonın’ menen 

birge gipotalamus organizmde kopshilik vegetativlik xızmetlerdi retleydi. Gipotalamus ha’m talamus aralıq miydin’ 

tiykarı bolıp esaplanadı. 

Miyshe yamasa kishi miy. Kishi miydin’ atkaratugın xızmetleri 1-ret xaywanlarda uyretiledi. Kishi miydin’ ayrım 

bo’limlerin kesip onın’ xızmetin waqıtsha toktatkan jag’dayda iyttin’ ayrım bulshıq etlerinin’ qısqarıw kushinin’ 

jokarılawı, asirese bulshıq etlerde baykalgan waqıttın’ otiui menen bul ozgerisler azlap kalpine kelgeni menen onın’ 

xareket kozgalısı fiziologiyalıq normadan bir kansha toman bolgan. Eger kishi miydi tolıg’ı menen alıp taslag’anda 

organizmnin’ xaraketi bir kansha buzılıp ten salmaklıqtı saklaw mumkinshiliginen ayrıladı. Bugan waqıttın’ otiui 

menen xaywannın’ xareket iskerligi bir kansha kaliplesedi degen menen onın’ xızmetinde shiykilik baykaladı. 

Xareket iskerliginin’ bunday buzılıu jag’dayların fiziologiya tilinde atoniya, asteniya ha’m astaziya degen 

tusinikler menen belgiley. 

Atoniya - bul jag’dayda bulshıq ettin’ qısqarıw kushi tomenleydi. 

Asteniya - bul jag’dayda bulshıq ettin’ qısqarıw kushi tomenleydi. 

Astaziya - bul ettin’ mexanikalıq qısqarıw jog’aladı. 

Solay etip kishi miydin’ tiykargı xızmeti organizmnin’ xareket birligin ha’m xızmet iskerligin retleu xızmeti bolıp 

esaplanadı. Kishi miy xızmet tiykarında bulshıq etlerdin’ xareket koordinatsiyası ha’m tonusı saklanadı. Kishi miydin’ 

xızmeti bas miy yarım sharının’ qabıq astı ha’m redikulyatsiya bo’limi menen baylanıslı juredi. 

13. Bas miyi ulken yarım sharları qabıq bo’liminin’ xızmeti. 

Bas miyi ulken yarım sharları bo’limi filogenetikalıq jaktan en jokargı darejeli jetilisken ha’m en jas yagnıy songı 

rawajlangan bo’lim bolıp, ol O.N.S.nın’ en axmiyetli bo’limi bolıp tabıladı. Eresek adamlarda qabıq bo’liminin’ 

kalınlıg’ı qmm ge jakın boladı. Onın’ bet kolemi ozindegi kop sanlı  jıyrıqlardın’ esabınan 2500 sm

2

 mugdarına ten 

 

19

boladı. Qabıq bo’liminin’ kopshilik orınlarında neyronlar altı kabattan jaylaskan. Bas miyi kabıq katlamı 14-17 mld 

kletkadan turadı. 

Bas miyi kabıq bo’liminin’ xızmetin uyreniw ushın tomendegi metodlar kollanıladı. 

1. Bas miyi ulken yarım sharlarının’ kabatı bo’liminin’ ayrım bo’limlerin kesip alıu. 

2. Tirkendirgish metodı. 

3. Biopotentsiallardı jazıp alıu metodı. 

4. Shartli refleksler metodı. 

5. Klinikalıq metod. 

Bas miyi kabıq bo’limi tomendegi xızmetlerdi atkaradı: 

1. Ol organizmnin’ sırtqı ortalıq penen baylanısın retleydi. Bul shartsiz ha’m shartli refleksler tiykarında juredi. 

2. Bas miyi ulken yarım sharları bo’limi ha’m onın’ kabıq katlamı organizmnin’ jokarı nerv iskerliginin’ tiykarı 

bolıp ol organizmnin’ minez-kulkın anıqlaydı. 

3. Bas miyi kabıq katlamanın’ iskerligine baylanıslı en jokarı psixikalıq xızmet oylaw ha’m sana protsesi iske 

asadı. 

4. Bas miyi kabıq bo’limi ishki organlardın’ jumısın biriktireli ha’m retleydi, organizmdi zat almasıu protsesinin’ 

normal otiuin tamiyinleydi. 

14. Vegetativlik nerv sisteması ha’m onın’ xızmeti. 

Nerv sisteması somatikalıq ha’m regetativlik bolıp ekige bo’linedi. 

Somatikalıq nerv sisteması: kese jolak yamasa bulshıq etlerin nerv jipsheleri menen tamiyinlep, olarga tasir etiushi 

titirkendirgishler tasirin kabıllaw ha’m onı orayga jetkerip beriu xızmetin atkardı. Sonlıqtan somatikalıq nerv sistemasın 

denesin (telesnıy) nerv sisteması dep te ataydı. 

Vegetativlik nerv sisteması barlıq ishki organlardı nerv jipsheleri menen tamiyinlenip, olardag’ı ozgerislerdi 

orayga jetkerip beriu xızmetlerin atkaradı ha’m olardın’ jumısların retleydi. 

Vegetativlik nerv sisteması anatomiyalıq jaktan eki bo’limnen turadı ha’m olardı oraylıq jane kaptal bo’limleri dep 

ataydı. Onın’ oraylıq bo’liminin’ toplangan neyronları yadrolara duzip, olar arka miyinde, uzınsha ha’m ortangı miyde 

jaylasadı. 

Vegetativlik nerv sisteması eki bo’limnen turıp, olardı parasimpatikalıq ha’m simpatikalıq bo’limler dep ataydı. 

Vegetativlik nerv sistemasının’ parasimpatikalıq bo’liminin’n tiykargı yadroları uzınsha miyde III jup bas miyi 

nervi, bas miyi nervlerinin’ VII-IX-X-jubı segiz koz bo’liminde jaylasıp, olar parasimpatikalıq nerv sistemasının’ orayı 

bolıp tabıladı. 

Arka miyinin’ jiplerin ha’m bel bo’limlerinin’ kaptal muyieshlerinde jaylaskan arka miyi yadroları (I-kopirshe 

bo’liminen II-IV-bel bo’limine tegisi) simpatikalıq nerv sistmasının’ orayları bolıp esaplanadı. O.N.S.ida jaylaskan 

vegetativlik nerv sistemasının’ neyronlarınan denenin’ kaptal bo’limlerine nerv jipsheleri shıg’ıp denenin’ barlıq ishki 

organların nerv jipsheleri menen tamiyinleydi. Vegetativlik nerv sistemasının’ nerv jipsheleri somatikalıq nerv 

jipshelerine karag’andı 2-5 ese jinishke boladı. Sonlıqtan bularda nerv impulslarının’ otiu tezligi bir kansha tomen. 

Mısalı: somatikalıq nerv jipshelerinen nerv impulsi 120-140 m/sek ta otetugın bolsa, al parasimpatikalıq nerv 

jipshesinen 10-20 m/sek, simpatikalıq nerv jipshesinen 0,4-0,5 m/sek tezlikte otedi. 

Vegetativlik nerv sisteması ozinin’ barlıq nerv tarmakları menen tek organizmnin’ ishki organların tamiyinleydi 

ha’m olardın’ jumısın retleydi. Onın’ retleushilik xızmeti adamnın’ koleuine bag’ınbaydı. Sonlıqtan vegetativlik nerv 

sistemasın ayırım jag’dayda avtonom nerv sisteması dep ataymız. Vegetativlik nerv sistemasının’ eki bo’limi bolgan 

simpatikalıq ha’m parasimpatikalıq nerv sistemaları bir-birine karama-karsı  xızmet atkarıwshı nerv jipsheleri bolıp 

esaplanadı. Olardın’ biri kanday da bir organnın’ xızmetin jokarılatsa, ekinshisi onın’ fiziologiyalıq jumag’a keltiredi 

yamasa paseytedi. 

Sınaw sorawları 

1. Oraylıq nerv sistemasının’ axmiyetli kanday? 

2. Neyronnın’ duzilisi kanday ha’m onın’ bo’limlerinin’  

    xızmetleri kanday? 

3. Nerv iskerliginin’ tiykargı forması kanday? 

4. Reflektorlıq shenberdin’ bo’limleri kanday? 

5. Shartsiz refleklerdin’ turleri kanday? 

6. Nerv orayı degenimiz ne ha’m onın’ fiziologiyalıq xızmeti kanday? 

7. Arka miyi kanday xızmetler atkaradı? 

8. Uzınsha miy kanday xızmetler atkaradı? 

9. Vegetativ nerv sistemasının’ bo’limleri kanday? 

    10. Bas miyi kabıq bo’limi kanday xızmetler atkaradı? 

    11. Bas miyi kabıq bo’liminin’ biotogin kalay jızıp aladı? 

A’debiyatlar 

1. M.A.Ajibekov, T.B.Eshanov “Adam ha’m xaywanlar fiziologiyası”  

    I-II tom “Bilim” Nokis, 1998. 

2. A.B.Kogan “Fiziologiya cheloveka i jivotnıx” I-II chast  

   “Vısshaya shkola” Moskva, 1984. 

3. A.D.Nozdrachev “Obshiy kurs fiziologii cheloveka i jivotnıx”  

    v dvux chastyax, “Vısshaya shkola” Moskva, 1991. 

 

20

4. R.Shmid, J.Tevs. Fiziologiya cheloveka. N.1985, Tom 1 

5. M.A.Ajibekov. Ekologiyalıq fiziologiya. No’kis “Bilim” 1995 

 

 

V – Bap: SEZİM ORGANLARI SİSTEMASI FİZİOLOGİYaSI. 

 

Reje 

1. Sırtqı informatsiyanı kabıllaw sisteması organlarının’ xızmeti. 

2. Organizmnin’ sensorlıq sistemaları. 

3. Koriu analizatorının’ duzilisi ha’m xızmeti. 

4. Akkomodatsiya kublısı. 

5. Koriu terenliligi. 

6. Alıstan ha’m jıqınnan koriushilik. 

7. Jaktılıqtı ha’m renlerdi ajırata biliu. 

8. Esitiw analizatorı. 

9. İshki kulaktın’ duzilisi ha’m xızmeti. 

10. Koriu ha’m esitiw analizatorının’ jas dawirlerine baylanıslı xızmetlerinin’ ozgeriui ha’m olarda ushırasatug’ın 

ha’r-qıylı keselliklerdin’ aldın alıw. 

.