O’zbekstan Respublikası joqarı ha’m orta arnawlı ta’lim uazirligi
Dem alıw ha’m shıg’arıw mexanizmi
Download 0.74 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 5. O’kpe ventilyatsiyası (shamallawshılıg’ı) Qannın’ O 2 tarqatıp beriwi.
- 7.Fizikalıq jumıs barısında dem alıw protsessinin’ retleniwi.
- X – Bap: AS SİN’İRİLİW FİZİOLOGİYaSI Reje
- . Awqatlıq zatlarg’a sıpatlama.
- 3. İ.P. Pavlovtın’ as pisiriw fiziologiyası boyınsha jumısları.
- 4. Awız boslıg’ında as sin’iriliw.
|
4. Dem alıw ha’m shıg’arıw mexanizmi. Dem alıw (inspiratsiya) qubılısı ko’kirek kletkasının’ u’sh ta’repke ken’eyiw ha’m ha’reket etiw na’tiyjesinde payda boladı. Bunday xa’reketler joqarı, qaptalg’a ha’m aldıg’a artqa qıymıldaw na’tiyjesinde iske asadı. Ko’kirek kletkasının’ ken’eyiwi qabırg’a aralıq bulshıq etlerdin’ qatnasında, olardın’ qısqarıwında iske asadı. Ko’kirek kletkası bulshıq etlerinin’ ha’m diafragma bulshıq etinin’ dem alıwg’a qatnasına baylanıslı dem alıw tipleri anıqlanıp olarg’a ko’kirek yamasa qabırg’a, qarın diafragmalıq dem alıw tipleri dep at berilgen. Er adamlarda qarındı qıymıldatıw tipindegi yag’nıy dem alg’anda qarın bulshıq etleri xa’reketke kelse, al nasharlarg’a ko’kirek bulshıq etleri xa’reketke kelip ko’kirek penen dem alıw tipi anıqlanadı. Biraq ayırım jag’daylarda, a’sirese fizikalıq jumıs waqtında dem alıw protsessine iyin ha’m moyın bulshıq etleri qatnasadı. Sonlıqtan bulardı ja’rdemshi bulshıq etler dep ataymız. Dem shıg’arıw (ekspiratsiya) qabırg’a aralıq bulshıq etlerdin’ bosasıwı ha’m diafragma bulshıq etinin’ joqarı ko’teriliwi na’tiyjesinde iske asadı. 5. O’kpe ventilyatsiyası (shamallawshılıg’ı) Qannın’ O 2 tarqatıp beriwi. Sırtqı dem alıw apparatı iskerligin u’yreniw ushın meditsinada, klinikalıq praktikada ha’m fiziologiyalıq laboratoriyada o’kpenin’ shamallaw ko’lemin yag’nıy o’kpede xawa aylanısının’ mug’darın anıqlaydı. Bunda tiykarınan n’ tu’rli ko’lem anıqlanadı. 1. Dem alıw ko’lemi - bunda adam tınısh jag’dayda normal dem aladı ha’m dem shıg’aradı (300-700 ml) 2. Qosımsha ko’lem - bunda adam tınısh dem alıp bolıp, ja’ne ko’kiregin kerip dem alsa onda belgili mug’dardag’ı hawa ja’ne ko’kirek kletkasına kiredi. Mine bul xawa ko’lemi qosımsha ko’lem dep ataladı (1500-2000 ml.) 3. Rezerv (zapas) ko’lem - bul erkin dem alıp ha’m erkin dem shıg’arıp bolg’annan keyin teren’ dem shıg’arg’anda ishten shıg’atug’ın hawa ko’lemi bolıp esaplanadı. Onın’ mug’darı (1500-2000 ml.) 4. Qaldıq hawa - bul o’kpeden teren’ dem shıg’arg’annan keyingi onda qalatug’ın hawa mug’darı bolıp, onın’ ko’lemi 1000-1500 ml. mug’darında boladı. Dem alıw ko’lemi ha’m rezerv hawa ko’lemi qosılıp o’kpenin’ tirishilik sıyımlılıg’ın payda etedi. O’kpenin’ tirishilik sıyımlıg’ı degenimiz - bul teren’ dem alg’annan keyin, teren’ dem shıg’arg’anda ishten shıqqan hawa mug’darı bolıp esaplanadı. Bul jas adamlarg’a 3,5-4,8 l., nasharlarda 3-3,5 l. mug’darında boladı. O’kpenin’ tirishilik sıyımlıg’ı ko’rsetkishi ju’da’ o’zgermeli, ol jasqa, jınısqa, adamnın’ boyına, dene salmag’ına denenin’ jaylasıw bag’darına, dem alıw bulshıq etlerinin’ jag’dayına, dem alıw orayının’ qozıwına ha’m basqada bir qatar faktorlarg’a baylanıslı o’zgeredi. O’kpenin’ tirishilik sıyımlılıg’ına baylanıslı sırtqı dem alıw apparatı jumısının’ jag’dayın anıqlawg’a boladı. O’kpenin’ ulıwma sıyımlılıg’ı - onın’ tirishilik sıyımlılıg’ı ko’leminen ha’m qaldıq hawa mug’darının’ qosındısınan turadı. Dem alıw sanı ha’m onın’ teren’shiligi o’kpelerde hawanın’ ha’reketine aytarlıqtay ta’sir etedi. 38 O’kpe ventilyatsiyası yamasa onın’ shamalawı degenimiz atmosfera hawası menen o’kpeler arasındag’ı baylanıs yag’nıy 1 minut dawamında o’kpelerden o’tken hawa mug’darı bolıp esaplanadı. O’kpe ventilyatsiyası tiykarında alveol hawası tazalanadı, onda kislorod ha’m uglekislıy gazdın’ partsiallıq basımı saqlanadı, na’tiyjede gaz almasıw protsessi normal iske asadı. O’kpe ventilyatsiyasın - dem alıw ko’lemin dem alıw sanına ko’beytip anıqlaydı. Mısalı: 1 minutta neshe ret dem alsa, sol san boyınsha ko’lem anıqlanadı. Eresek admlarda salıstırmalı fiziologiyalıq tınıshlıq jag’dayında o’kpe ventilyatsiyası minutına 6-8 litr boladı. O’kpe ventilyatsiyası ko’lemi arnawlı pribor spirometr ha’m spirograflar ja’rdeminde anıqlanadı. Gazlardın’ qan arqalı jetkerilip beriliwi. Joqarıda aytılg’anlardın’ ba’ri dem alıw protsessinin’ tek g’ana bir ta’repi yag’nıy sırtqı dem alıs protsessi bolıp esaplanadı, yamasa gazlardın’ organizm ha’m sırtqı ortalıq arasındag’ı almasıwın bildiredi. Organizmnin’ kislorodtı qabıllawı, uglekislıy gazdı payda etiwi kletkalarda ju’redi, yag’nıy bul jerde tkan aralıq dem alıw yamasa ishki dem alıs protsessi ju’redi. Dem alıw protsessin aytqanımızda onın’ qalay iske asatug’ınlıg’ın eske tu’siriwimiz kerek ha’m bul protsesste qannın’ kletkalar menen ortalıq arasındag’ı baylanıstırıwshı xızmetin esapqa alıwımız kerek. Sebebi qan tkanlarg’a kislorodtı jetkerip berip, uglekislıy gazdı bo’lip alıp ketedi. Kislorodtın’ qang’a uglekislıy gazdın’ qannan bo’linip shıg’ıwı arnawlı fizikalıq zanlılıq boyınsha iske asadı. Bul olardın’ suyıqlıqtag’ı partsiallıq basımına baylanıslı boladı. Gazlardın’ partsiallıq basımı. Bunda gazlar aralaspasında belgili bir ga’zge tiyisli bolg’an basım tu’siniledi. Gazlardın’ ortalıqtan qang’a ha’m qannan ortalıqqa bo’linip shıg’ıwında olardın’ partsiallıq basım ayırmashılıg’ı a’hmiyetli orındı tutadı. Gazlar ha’mme waqıt joqarı basım bar ta’repten to’men basım bar ta’repke qarap ha’reket etedi. Bul jag’day olarda basım mug’darı ten’leskenshe dawam etedi. Mısalı: Kislorodtın’ ortalıqtan alveolg’a, onnan kapillyarlarg’a o’tiwin qarap shıg’ayıq. Kislorodtın’ en’ joqarg’ı partsiallıq basımı atmosfera hawasında 21,1 kPa (158 mm. sn. bag’.) g’a ten’, alveollarda 14,4-14,7 kPa (108-110 mm. sn. bag’.) g’a ten’ bolsa, al venozlıq qanda yag’nıy o’kpelerge keliwshi qanda 5,33 vPa (40-mm. sn. bag’.) na ten’ boladı. U’lken
qan aylanıs shen’berinin’ kapillyar qan tamırlarında kislorodtın’ partsiallıq basımı 13,6-13,9 kPa (102- 104 mm. sn. bag’. ten’), tkan aralıq suyıqlıg’ında 5,33 kPA (40 mm. sn. bag’. na) ten’, tkanlarda 2,67 kPa (20 mm. sn. bag’. g’a ten’) ha’m bunnanda kem boladı. Biraq bul jag’day kletkalardın’ funktsionallıq jag’dayına baylanıslı boladı. Bug’an qarama-qarsı uglekislıy gazdın’ partsiallıq basımının’ en’ joqarı bolatug’ın ornı tkanlar bolıp esaplanadı. Sebebi olar tkanlarda toplanıp onnan kapillyarlarg’a ha’m vena tamırlarına kelip tu’sedi.
Kislorod qanda eki xalatta ju’redi: 1)erigen xalında, 2) gemoglobin menen ximiyalıq birikken xalında. Gemoglobin kislorod penen turaqsız baylanıs du’zip - oksigemoglo payda etedi. 1 g gemoglobin 1,34 ml. kislorodtı o’zine biriktiredi. Onın’ qandag’ı mug’darı fiziologiyalıq norma jag’dayında 140 g/l/14 g quraydı. Gemoglobinnin’ kislorodtı o’zine sin’iriw uqıplılıg’ı onın’ kislorodtın’ qabıllaw mu’mkinshiligi dep ataladı ha’m 100 ml. qannın’ kislorodtı sin’iriw mu’mkinshiligi menen anıqlanadı.
Gemoglobinnin’ kislorod penen toyınıw mu’mkinshiligi 96-98% mug’darında boladı. Kislorodtın’ gemoglobin menen baylanıslı qan reaqtsiyasın qıshqıl ta’repke o’zgeriw barısında bir qansha to’menleydi. Qan reaktsiyasının’ qıshqıl ta’repke o’zgeriwi qan quramındag’ı SO 2 gazdın’ mug’darına baylanıslı ha’m onın’ ko’beyiwine baylanıslı boladı. Gemoglobin bul qa’siyeti organizm tirishiliginde u’lken a’hmiyetke iye. Tkan kapillyarlarında yag’nıy qanda SO 2 gaz mug’darı ko’beyse, gemoglobinnin’ kislorodtı uslap turıw uqıplılıg’ı to’menleydi, na’tiyjede kislorodtı kletkalarg’a beriw uqıplıg’ı artadı. O’kpe alveollarında gemoglobinnin’ kislorodtı o’zine sin’iriw yag’nıy onın’ menen baylanıs du’zıw uqıplıg’ı artadı ha’m bul protsess joqarı boladı. Gemoglobinnin’ kislorod penen toyınıwı birinshiden kislorodtın’ xawadag’ı ha’m alveol quwıslıg’ındag’ı partsiallıq basımına baylanıslı boladı. Dem
alıw protsessinin’ en’ baslı maqseti kletkalardı, tkanlardı ha’m organlardı kislorod penen ta’miyinlew ha’m SO
2 gazden tazalaw bolıp tabıladı. Bul protsess iske asıw ushın to’mendegi jag’daylar orınlanıwı kerek: 1. Sırtqı dem alıs apparatı ha’m o’kpe ventilyatsiyası durıs islew kerek. 2. Gazlardın’ qan arqalı o’tkeriliwi. 3. Qannın’ qan tamırlar sistemasında jaqsı xa’reket etiwi. 4. Tkanlardın’ o’zlerinen ag’ıp o’tip atırg’an qannın’ O 2 alıp, og’an SO 2 bo’lip shıg’arıw jag’dayları tolıq islewi kerek.
Dem alıw orayı, dem alıwdın’, dem shıg’arıwdın’ izbe-izligin organizmnin’ jag’dayına yag’nıy (jumıs islew tınıshlıq, emotsionallıq jag’daylarına baylanıslı dem alıwdı retlep otıradı. Dem alıw orayı uzınsha miyde jaylasıp, bul dem alıw apparatı organlarının’ jumısın retlewshi neyronlardın’ jıyındısı bolıp esaplanadı. Dem alıw orayın ha’m onın’ a’hmiyetin birinshi ret rus fiziologi N. A. Mislavskiy a’hho’ jılı anıqladı ha’m onın’ su’t emiziwshi xaywanlarda uzınsha miyde jaylasqanlıg’ın ko’rsetedi. Dem alıw orayında onın’ eki bo’liminde eki gruppa neyronlar bolıp olardın’ birinshisi inspiratorlıq (dem alıwdı), ekinshisi ekspiratorlıq (dem shıgarıwdı) basqarıwshı neyronlar bolıp tabıladı. Dem
alıw orayının’ xızmeti gumorallıq tu’rde retlenedi. Bul oraydın’ iskerligi qannın’ ximiyalıq quramına ha’m reflektorlıq retlewshilik jag’daylarına baylanıslı boladı. Dem alıwdın’ gumorallıq retleniwinde qan quramındag’ı SO 2 mug’darı baslı roldi tutadı. Uzınsha miydin’ retikulyarlıq formatsiyasında dem alıw orayına jaqın jerde xemoretseptorlar jaylasıp, olar SO 2 gaz mug’darın ju’da’ tez sezedi. Eger qan quramında SO 2 gaz ko’beyse, xemoretseptorlar titirkenedi ha’m o’zlerinde payda bolg’an qozıwdı inspiratorlıq yag’nıy dem alıwdı alıp barıwshı, basqarıwshı neyronlarg’a o’tkeredi. 39 Qan quramının’ gazlıq sostavı, onın’ dem alıw neyronlarına ta’siri Frederik ta’jiriybesi dep atalatug’ın ayqaspalı qan aylanısı ta’jiriybesinde ko’riwge boladı. Bul ushın eki iyt alıp olarg’a narkoz berip olardın’ uyqı arteriyasın ha’m yarımlıq venasın ayqaspalı tu’rde baylanıstıramız. Bunda 1-shi iyttin’ bası 2-shi iyttin’ gewdesinen, 2- shi iyttin’ bası 1-shi iyttin’ gewdesinen qan aladı. Ayqaspalı qan aylanısın baylanıstırıp bolg’annan keyin 1-shi iyttin’ traxeyasın qısamız, yag’nıy og’an sırttan kislorod jetkermeymiz. Na’tiyjede, bul iytte dem alıw toxtaydı, al 2-shi iytte kerisinshe ku’shli dem alıw payda boladı. Bunın’ ma’nisi mınadan ibarat: traxeyası qısılg’annan keyin a’-shi iyttin’ denesine sırttan O 2 kelmeydi, na’tiyjede onın’ denesinde ko’p mug’darda SO 2 gaz jıynaladı ha’m bul gaz qan arqalı 2- shi iyttin’ basına barıp dem alıw orayı neyronların qozdıradı, na’tiyjede onda ku’shli dem alıs protsessi payda boladı. Ekinshi iyttegi ku’shli dem alıs protsessi na’tiyjesinde onın’ qanında O 2 ko’p mug’darda toplanadı, biraq SO 2 gaz ju’da’ az boladı. O 2 ko’p SO 2 az bolg’an 2-shi iyttin’ qanı 1-shi iyttin’ basına kelip dem alıw orayı neyronlarının’ aktivligin irkedi, na’tiyjede 1-shi iytte dem alıw toxtaydı. Ta’jiriybe tiykarında biz mınaday mag’lıwmatqa iye bolamız. Qan mug’darındag’ı SO 2 gazdın’ jag’dayına baylanıslı dem alıw orayı neyronları aktivlemedi, dem alıwdı ku’sheytedi, O 2
mug’darı dem alıw orayı neyronlarının’ qozıwın to’menletedi yag’nıy dem alıwdı irkedi eken. 7.Fizikalıq jumıs barısında dem alıw protsessinin’ retleniwi. Fizikalıq jumıs organizm organlarının’ ha’m sistemalarının’ fiziologiyalıq jag’daylarının’ o’zgeriwi menen alıp barıladı. Fizikalıq jumıs waqtında organizm ko’p mug’darda O 2 talap etedi ha’m onı jumsaydı, na’tiyjede organizmnin’ qan quramında, kletka, tkanlarında SO 2 gaz mug’darı ko’beyedi. Organizmnin’ ishki ortalıg’ı bolg’an qan quramının’ ximiyalıq sostavının’ o’zgeriwi dem alıw sisteması organlarının’ funktsionallıq aktivliligin ku’sheytedi. Mısalı, jaqsı shınıqqan adamlarda fizikalıq jumıs barısında o’kpe ventilyatsiyası bir neshe ese artadı. Fizikalıq jumıs waqtında dem alıwdın’ minutlıq ko’leminin’ artıwı, dem alıw teren’liliginin’ joqarılawı ha’m dem alıw sanının’ artıwına baylanıslı. Fizikalıq jumıs waqtında shınıqqan sportsmenlerde dem alıwdın’ teren’ligi artadı, shınıqpag’an adamlarda dem alıs sanı artadı. Fizikalıq jumıs waqtında dem alıs sistemaları organlarının’ jumısı nervlik ha’m gumorallıq jol menen retlenedi. Fizikalıq jumıs isleniw barısında organizmde zat almasıw protsessi ku’sheyedi, sebebi organizm artıqmash energiya jumsaydı, bul o’z gezeginde organizmde okisleniw protsessin arttıradı, na’tiyjede qan quramında SO 2 mug’darı ko’beyip, dem alıwdı basqarıwshı dem alıw orayı neyronların titirkendiredi. Bunnan tısqarı dem alıw bulshıq etlerinen kelip tu’sken nerv impulslarında dem alıw orayına ta’sir etip, onı ku’sheytedi. Na’tiyjede dem alıw protsessi nervlik ha’m gumorallıq jollar menen retleniw mu’mkinshiligine iye boladı.
1. Dem alıwdın’ a’hmiyeti nede? 2. Dem alıw protsessinin’ barlıq bo’limlerinde gazlardın’ diffuziyalıq jol menen qang’a o’tiwinde qanday fizikalıq nızamlar bar? 3. O’kpenin’ qanday ko’lemlerin bilesiz? 4. Kislorodtın’ qan arqalı jetkeriliw mexanizmi qanday? 5. Uglekislıy gazdın’ qan arqalı bo’lip shıg’arılıw mexanizmi qanday ha’m nege tiykarlang’an? 6. Dem alıw o’rayı qanday jerde jaylasqan ha’m onın’ qanday neyronları bar? 7. Dem alıw orayının’ iskerliginin’ gumorallıq retleniwin qalay tu’sindire alasız? 8. Jan’a tuwılg’an balanın’ birinshi dem alıwının’ mexanizmi qanday? 9. Dem alıw protsessinin’ o’z - o’zinen retleniw qubılısın tu’sindirin’? 10. Dem alıw protsessinin’ retleniwinde miy qabıg’ının’ xızmeti qanday? 11. Fizikalıq jumıs barısında dem alıw qalay o’zgeredi ha’m onın’ sebebi qanday?
1. M. A. Ajibekov, T. B. Eshanov “Adam ha’m haywanlar fiziologiyası” I-II tom “Bilim” No’kis 1998. 2. S. A. Georgieva i dr. “Fiziologiya” Moskva, “Meditsina” 1981. 3. A. B. Kogan “Fiziologiya cheloveka i jivotnıx” I-II chast Moskva, “Vısshaya shkola” 1984. 4. İ.S. Brislav redaktolıg’ında (Uest Dj) Fiziologiya dıxaniya. L. 1991 5. M.V.Sergievskiy, N.A.Merkulova. Dıxatelnıy tsentr. M.1975 6. A.T.Matchanov i dr. Fiziologiya krovoobrasheniya (fiziologiya sosudistoy sistemı). UzMU im. M.Ulugbeka. Tashkent 2004.
1. As sin’iriwdin’ a’hmiyeti. 2. Awqatlıq zatlarg’a sıpatlama. 3. İ. P. Pavlovtın’ as sin’iriw fiziologiyası boyınsha jumısları. 4. Awız boslıg’ında as sin’iriliw. Silekey bezleri, quramı, qa’siyeti ha’m a’hmiyeti. 5. Awqatlıq zatlar sapasının’ silekey bo’liniwine ta’siri. 6. Silekey bo’liniwinen retleniwi. 7. As qazanda as sin’iriliw, as qazannın’ xızmeti. 8. As qazan shiresinin’ a’hmiyeti, quramı, qa’siyeti. 9. Asqazannın’ motorlıq xızmetleri, onın’ retleniwi. 10. As qazan astı bezi xızmetleri onın’ shiresinin’ qa’siyeti, quramı ha’m a’hmiyeti.
40 11. Ot suyıqlıg’ının’ quramı, qa’siyeti ha’m as sin’iriwdegi a’hmiyeti. 12. Ot suyıqlıg’ının’ bo’liniwinin’ ha’m payda bolıwının’ retleniwi. 13. Jin’ishke isheklerde as sin’iriliw. 14. Juwan isheklerde as sin’iriliw. 15. Defekatsiya akti. 16. Sorılıw fiziologiyası. 17. As sin’iriw orayı, onın’ jaylasıwı haqqında ha’zirgi zaman ilimiy ko’z qarasları.
asqazan astı bezi, o’t suyıqlıg’ı, jin’ishke, jıwan ishekler, defikatsiya aktı, as sin’iriw orayı, as sin’iriw organları dizimi, as sin’iriwdin’ retleniwi.
1. As sin’iriwdin’ a’hmiyeti. As sin’iriw fiziologiyası tu’siniginde biz organizmge kelip tu’sken awqatlıq zatlardın’ fizikalıq, ximiyalıq ha’m fiziologiyalıq jaqtan qayta islenip organizmnin’ qabıl etiw yaqnıy kletkalarg’a erkin sin’iriliw mu’mkinshiligine iye bolatug’ın jag’dayg’a keliw protsessine aytıladı. Awqatlıq zatlardın’ fizikalıq jaqtan qayta isleniwine olardın’ mexanikalıq jaqtan maydalanıwı, aralastırılıwı ha’m ıdırawı bolıp tabıladı, al ximiyalıq jaqtan qayta isleniwi olardın’ fermentler ha’m as sin’iriw shireleri ja’rdeminde qayta isleniwi bolıp tabıladı. Fermentler beloklardın’, uglevodlardı, maylardı a’piwayı ximiyalıq birikpeler tu’rine shekem ıdıratadı. Mısalı, beloklardı aminokislotalarg’a, maylardı - glitseringe, may kislotalarına ha’m uglevodlardı - monosaxaridlerge ıdıratadı. Awqatlıq zalar quramındag’ı suw ha’m mineral duzlar, vitaminler qang’a o’zgermegen halında sorıladı. Awqatlıq zatlar esabınan organizm o’zine yag’nıy kletkalarg’a qurılıs materialın toplaydı yag’nıy o’siw ha’m kletkalardın’ jan’alanıwına plastikalıq material du’zedi. Bunnan tısqarı awqatlıq zatlar organizm tirishiligi ushın jumsalatug’ın energiya deregi bolıp tabıladı. 2. Awqatlıq zatlarg’a sıpatlama. Awqatlıq zatlar tiykarınan – beloklar, uglevodlar, maylar bolıp esaplanadı. Olardın’ awqatlıq zatlar quramındag’ı mug’darı ha’r qıylı. Mısalı: beloklar ko’birek go’shte, ulıwma haywan organizminen tayarlanatug’ın awqatlıq zatlarda ushırassa, al uglevodlar o’simliklerden alınatug’ın awqatlıq zatlarda ushırasadı. Qa’legen awqatlıq zattın’ quramında suw ha’m onda erigen neorganikalıq duzlar ushırasadı. Bularda organizmnin’ tirishilik iskerliginde u’lken a’hmiyetke iye. Bunnan tısqarı awqatlıq zatlar quramında lipoidlar ha’m vitaminler bolıwı sha’rt. Lipoidlar, vitaminler, neorganikalıq duzlar ha’m suw organizmde energiya payda etiwge tikkeley qatnaspaydı, biraq olar organizmnin’ tirishilik iskerliginle u’lken a’wmiyetke iye bolıp esaplanadı. As
pisiriw kanalı tiykarınan 6 en’ a’hmiyetli xızmetlerdi atqaradı. Olarg’a: 1. Motorlıq yamasa ha’reketke keltiriwshi. 2. Sekretorlıq 3. İnkretorlıq 4. Ekskretorlıq 5. Sorıwshılıq 6. Bakteriallıq Bul xızmetlerdin’ organizmnin’ tirishiliginde a’hmiyeti u’lken bolıp esaplanadı.
XIX-a’sirdin’ aqırı XX a’sirdin’ bası as sin’iriw fiziologiyası tarawı boyınsha en’ u’lken ha’m a’hmiyetli jan’alıqlarg’a iye boldı. İ. P. Pavlov ha’m onın’ sha’kirtleri labaratoriyalıq ta’jiriybe tiykarında asqazang’a fistula qoyıw usılın islep shıg’ıp bul usıl ja’rdeminde asqazan xızmetin ha’m as sin’iriliw fiziologiyasının’ mexanizmin uzaq waqıt dawamında u’zliksiz izertlew mu’mkinshiligin payda etti. İ. P. Pavlovtın’ bul izertlewlerinin’ na’tiyjesi 1897-jılı “As sin’iriwge qatnasıwshı en’ baslı ha’m a’hmiyetli bezler” degen atamadag’ı miynetinde jarıqqa shıqtı. Na’tiyjede İ. P. Pavlov usı jumıslarına baylanıslı, yag’nıy as sin’iriw fiziologiyası tarawı boyınsha ashqan jan’alıqları ushın 1904-jılı Novel sıylıg’ın alıwg’a miyasar boldı. As sin’iriw protsessi tiykarınan: awız boslıg’ında, asqazanda, on ekili barmaq ishekliginde, jin’ishke ha’m juwan isheklerde o’tedi. Bul bo’limlerdin’ ha’r birinin’ atqaratug’ın xızmetleri bar, biraq barlıq bo’limlerdin’ tiykarg’ı xızmeti bir maqsetke bag’darlang’an, yag’nıy awqatlıq zatlardın’ qayta islenip organizmge sin’iriliwine. 4. Awız boslıg’ında as sin’iriliw. Awız boslıg’ıasqazan-ishek jollarının’ baslang’ısh bo’limi. Awız boslıg’ının’ slizli qabatında ko’plegen nerv jipshelerinin’ retseptorları jaylasqan. Bunday retseptorlarg’a tilde, erinde, jaqta jaylasqan ko’p sanlı retseptorlar kiredi. Bul retseptorlar taktilılıq, temperaturalıq, zaqımlanıwdı seziwshi ha’m dem seziwshi retseptorlar kiredi. Sonlıqtan awız boslıg’ı ko’p sanlı retseptorlarına baylanıslı olarda payda bolg’an qozıwdı orayg’a jetkeriwshi afferentlik ha’m oraydan qaytıwshı efferentlik nerv jollarına iye bolıp, bul jollar ja’rdeminde oraylıq nerv sisteması menen baylanısadı. İ. P. Pavlov so’zi menen aytqanda awız boslıg’ı as sin’iriw kanalının’ baslang’ısh ha’m analizlewshi yag’nıy anıqlawshı ornı bolıp tabıladı. Bul demek, og’an kelip tu’sken zattı anıqlawshı yag’nıy jutılıwı tiyis bolg’an zattı asqazang’a, al kerek emes zattı sırtqa shıg’arıwshı orın bolıp tabıladı. Awız boslıg’ında as sin’iriliw - bul quramalı protsess bolg’an as sin’iriw qublısının’ jag’dayı bolıp tabıladı. Silekey bezleri - Silekey bezleri mayda ha’m iri bolıp ekige bo’linedi. Olar erinde, shekede jumsaq tan’layda, tilde ha’m jutqınshaqlarda jaylasadı. Bul orınlarda ko’p sanlı mayda silekey bezleri jaylasadı. İri silekey bezleri awız boslıg’ında jaylaspaydı, olar awız boslıg’ı menen arnawlı tu’tiksheler ja’rdemi menen baylanısadı. Bunday bezlerge adamlarda n’ulaq qası bezi kiredi. Bunnan basqa iri silekey bezlerine jaq astı ha’m til astı silekey bezleri kiredi. 41 Funktsionallıq belgileri boyınsha silekey bezleri u’sh gruppag’a bo’linedi: 1. Sliz-jabısqaq suyıqlıq bo’liwshi - bunın’ quramında mutsin zatı ko’p boladı. 2. Beloklı suyıqlıq bo’liwshi zatlar - bug’an qulaq astı bezi kiredi. 3. Aralas bezler - bunın’ silekeyinde duzlar, beloklar ha’m mutsin zatları ko’p ushırasadı. Bularg’a jaq astı ha’m til astı silekey bezleri kiredi. Awız boslıg’ındag’ı silekey quramı boyınsha ju’da’ quramalı bolıp esaplanadı. Sebebi ol ha’r qıylı silekey bezlerinin’ bo’lip shıg’arg’an silekeylerinin’ aralaspasınan turadı. Silekey bul en’ da’slepki as sin’iriw shiresi bolıp esaplanadı. Eresek adamlarda sutkasına 0,5-2 litr silekey bo’linip shıg’adı. Onın’ quramında 99,4-99,5 % suw ha’m organikalıq ja’ne neorganikalıq zatlar ushırasadı. Silekeydin’ neorganikalıq birikpelerine natriy, kaliy, kaltsiy, migniy, temir, xlor, ftor, kukurt, al organikalıq birikpelerine - beloklar ha’m beloklı emes birikpeler kiredi ha’m ha’lsizsiltili ortalıqta ta’sir etiwshi fermentler kiredi. Silekeydin’ tiykarg’ı fermentlerine amilaza (ptialin) ha’m maltaza kiredi. Amilaza kraxmalg’a ta’sir etip onı maltozag’a ha’m saxarozag’a ta’sir etip olardı glyukozag’a shekem ıdıratadı. Silekeyde bunnan tısqarı proteaza, peptidaza, lipaza, fosfataza, kallikreyn, lizotsim ushırasadı. Silekey ko’plegen xızmetlerdi atqaradı. Olarg’a: 1. As sin’iriwshilik - bul xızmeti onın’ quramında amilaza ha’m maltaza fermentlerinin’ bolıwına baylanıslı iske asadı. Silekey awqatlıq zatlardı ıdıratıp olardı ha’m seziwshi retseptorlarg’a ta’sirin ku’sheytedi. 2. Asqazan shiresinin’ bo’liniwin ku’sheytedi. 3. Ekskretorlıq xızmet atqaradı. 4. Qorg’awshılıq xızmet atqaradı.
Download 0.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|