O’zbekstan Respublikası joqarı ha’m orta arnawlı ta’lim uazirligi
Download 0.74 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 5.Bawırdın’ zat almasıwdag’ı a’hmiyeti.
- 6. Suw ha’m mineral duzlardın’ almasıwı.
- 8. Organizmde energiyanın’ payda bolıwı ha’m jumsalıwı.
- 9.Tiykarg’ı zat almasıw tu’sinigi.
- 10. Fizikalıq jumıs barısında energiyanın’ jumsalıwı.
- 11. Awqatlanıw, onın’ rejimi ha’m fiziologiyalıq a’hmiyeti.
- 12. Organizmde jıllılıqtın’ retleniw fiziologiyası.
- XIII – Bap: JOKARGI NERV İSKERLİGİ FİZİOLOGİYaSI
- 1. Jokarı nerv iskerligi xakkında tusinik.
- 2. İ.P.Pavlovtın’ reflektorlıq teoriya printsipi.
|
4. Uglevodlardın’ almasıwı. Uglevodlardın’ biologiyalıq a’hmiyeti ba’rinen burın olardın’ energiya payda etiw uqıplılıg’ı menen belgilenedi. 1g. uglevod okislengende organizmde 15,7 kDJ yamasa 3,75 kkal. energiya payda boladı. Eresek adamlardın’ uglevodlarg’a bolg’an sutkalıq talabı 0,5 kg. Olardın’ 70% okislenip suw ha’m SO 2 gaz payda etse 25-28% mayg’a aylanadı, tek g’ana 2-5% mug’darı glikogenge sintezlenip bawırda zapas uglevod jag’dayında saqlanadı ha’m og’an degen talap organizmde ku’sheygende energiya deregi bolıp xızmet etedi. Glikogen - glyukozag’a shekem ıdıraydı. Bul qubılıs glyukogenoliz dep ataladı. Glyukogenoliz qanda qanttın’ mug’darın salıstırmalı turaqlı saqlap turıwg’a qatnasadı. Quramında qantı az qan bawırg’a kelgende bawırdag’ı glyukogen glyukozag’a aylanadı ha’m qan aylanısına qosıladı. Eger
qannın’ quramında qant ju’da’ ko’p bolsa onda bawırda glyukogenez protsessi ju’rip qannın’ quramındag’ı qant mug’darı normag’a keledi. Bawırdın’ bul xızmeti g o m e o s t a t i k a l ı q mexanizmi dep ataladı. 49 uglevodlardın’ almasıwında bulshıq et tkanı u’lken a’hmiyetke iye. Bulshıq etler jumıs islegen waqtında qan quramınan ko’p mug’darda glyukozanı aladı. Bulshıq etlerde bawırdag’ı sıyaqlı glyukogen sintezlenedi. Bulshıq ettin’ qısqarıwında jumsalatug’ın energiya deregi bul glyukogennin’ ıdırawı esabınan payda boladı. Bulshıq ettin’ qısqarıwındag’ı glyukogennin’ ıdırawında aqırg’ı produkta pirovinograd ha’m su’t kislotası bolıp tabıladı. Bulshıq ettin’ jumısınan keyin dem alıw waqtında bulshıq et tkanındag’ı su’t kislotasınan qaytadan glyukogen sintezlenedi. Bunnan tısqarı su’t kislotasınan bawırda glyukogen sintezlenedi. Solay etip bawırdag’ı glyukogennen qang’a glyukoza bo’linip shıg’adı, yag’nıy qandı glyukoza menen bayıtadı. Adamnın’ bas miyi uglevodqa ju’da’ mu’ta’j boladı ha’m ha’mme waqıt onı talap etedi. Bawırdın’ payda etken glyukozasının’ 69% bas miyi talap etedi.
Bawır organizminin’ en’ a’hmiyetli bioximiyalıq laboratoriyası bolıp esaplanadı. Bawır kletkalarında ha’m tkanında ko’plegen beloklar ha’m fermentler ushırasadı, sonlıqtan bawır organizmde beloktın’, mochevinanın’, glyukogennin’ ha’m lipidlerdin’ sintezleniwinde qatnasadı. Bawırda zat almasıw protsessi ju’da’ ku’shli ju’retug’ın bolg’anlıqtan ol ju’da’ ko’p mug’darda kislorod talap etedi. Bawır arqalı 1 saatta 100 litr qan ag’ıp o’tedi. Bawırda zat almasıwdın’ ku’shli ju’retug’ınlıg’ın sonnan biliwge boladı sebebi bawır belokları ha’r bir jeti ku’nnen jan’alanıp otıradı. Basqa organlarda bul protsess 17 ha’m onnanda ko’p ku’n dawamında iske asadı. Bawırda plazma beloklarınan albumin 100% ke globulin 80% ke shekem sintezlenedi. Bunnan tısqarı bawır aminokislotalardın’ almasıwında u’lken a’hmiyetke iye. Bawır mochevinanı payda etiwshi organ bolıp tabıladı. Organizmge awqatlıq zatlar jetispegende bawır qang’a ko’p mug’darda belok bo’lip shıg’aradı. Bawır maylardın’ almasıwında qatnasadı, sebebi ol o’t suyıqlıg’ın payda etedi. Bunnan joqarıda aytılg’anday bawır uglevodlardın’ almasıwına da qatnasadı. Sebebi onda glyukogennin’ sintezi ha’m ıdırawı, glyukozanın’ okisleniwi glyukogenez protsessleri ju’redi. Organizmde bawır barerlik xızmet - yag’nıy qorg’anısh xızmetinde atqaradı. Organizmge kelip tu’sken zıyanlı zatlardı zıyansızlandıradı. Onda ammiaktın’ zıyansızlanıwı o’tip onnan mochevina payda boladı.
Organizmde o’tetug’ın barlıq ximiyalıq, fiziko-ximiyalıq reaktsiyalar suwlı ortalıqta o’tedi. Suw organizmde to’mendegi a’hmiyetli xızmetlerdi atqaradı. Olarg’a: 1. Eritkish yag’nıy azıqlıq zatlar suwdı ortalıqta eriydi. 2. Erigen birikpelerdi tiyisli orıng’a jetkerip beredi. 3. Organizmde su’ykelis orınlarındag’ı yamasa buwınlardag’ı qarsılıqlardı kemeytedi. 4. Organizmnin’ dene temperaturasının’ retleniwine qatnasadı. Eresek adamlar organizminde 60-65% (dene salmag’ının’) suw tutadı yamasa 40-45 litr suw boladı. Organizmde suw kletka ishi suwı yamasa intratsellyulyarlıq dep ekige bo’linedi. Kletka ishi suwı, organizmdegi barlıq suwdın’ 72% tutadı. Kletka sırtı suwı tiykarınan qan tamırlarında yag’nıy qan quramında, limfada, arqa miy julın suyıqlıg’ında ha’m kletkalar aralıq boslıqlarda jaylasadı. Onın’ mug’darı organizmdegi suwdın’ 28% in tutadı. Bul suwlar quramındag’ı elektrolitler quramı menen bir-birinen ajıraladı. Organizmde 100 g. may okislengende 107 g. suw, 100 g. uglevod okislengende 50 g., 100 g. belok okislengende 41 g. suw bo’linip shıg’adı. Eresek adamlarda sutka dawamında zat almasıw protsessinde 0,5 l., al balalarda bul waqıt birligi ishinde 12 l. suw ha’r bir 1 kg. salmag’ına payda boladı. Eger organizmde suw ko’p toplansa onda otravlenie, al suw jetispese zat almasıw buzıladı. Organizm suwının’ 10% joytılsa, onda degidratatsiya yag’nıy suwsızlanıw payda bolsa, al 20% suw joytılg’anda tirishilik toqtaydı. Organizmge suw zatları menen mineral duzlar kelip tu’sedi. Olarg’a natriy, kaliy, xlor, kaltsiy, fosfor kiredi. Olardın’ ba’ri organizmnin’ tirishilik iskerliginde u’lken a’hmiyetke iye boladı.
Bular ximiyalıq ta’biyatı boyınsha ju’da’ quramalı organikalıq birikpeler bolıp organizm tirishiligi ushın beloklar, uglevodlar ha’m maylar sıyaqlı za’ru’rli birikpeler bolıp tabıladı. Tek g’ana vitaminlerdin’ qatnasında organizmnin’ tirishilik iskerligi fiziologiyalıq norma jag’dayında iske asadı. Vitaminlerdin’ bunday qa’siyeti birinshi ret orıs ilimpazı N. İ. Lunin ta’repinen 1880-jılı anıqlang’an. Ol ta’jiriybe tiykarında eger xaywanlardı jasalma awqatlıq zatlar menen awqatlandırg’anda olar o’lmeydi. Na’tiyjede Lunin ta’biiy awqatlıq zatlar quramında organizm ushın za’ru’rli qandayda bir birikpelerdin’ bar ekenligin anıqlag’an. Ha’zirgi waqıtta vitaminlerdi izertlewshi ilim meditsinanın’ o’z aldına bir tarawı bolıp vitaminologiya ilimi dep ataladı. Vitaminler tirishilikti quwatlawshı ta’biiy birikpeler bolıp olardın’ az mug’dardag’ı birikpesi organizmge u’lken o’zgerislerdi payda etedi. Olar zat almasıwg’a, okisleniw protsesslerinin’ tezleniwine jaqsı ta’sir jasaydı. Eger organizmge vitamin jetispese gipovitaminoz yamasa avitaminoz dep ataladı. Eger organizm vitaminlerdi artıqmash qabıllasa olar organizmnen bu’yreklerdin’ bo’lip shıg’arıw xızmeti tiykarında organizmnen sırtqa bo’linip shıg’adı. Eger organizmde vitaminler artıqmash toplansa, bul jag’dayda gipervitaminoz dep at beriledi. Organizmde artıqmash vitaminlerdi jıynawshı depo xızmetin atqarıwshı organ joq. Sonlıqtan artıqmash vitamin sidik quramında organizmnen bo’linip shıg’adı. Biraq V 12 ha’m A
vitaminleri bawırda jıynalıw uqıplılıg’ına iye. İsheklerdin’ mikroflorası ko’pshilik vitaminlerdi sintezlew uqıplılıg’ına iye. Ma’selen: tiamin, riboflavin, nikotin kislotasın, piridoksin, biotin, foliev kislotası ha’m K vitaminlerin sintezleydi ha’m qang’a sorıladı. Organizm kesellengende ko’pshilik antibiotikler inektsiya tu’rinde paydalanıladı, bul o’z gezeginde organizmde vitaminlerdin’ sintezleniwin toqtatadı. Sonlıqtan antibiotikler qabıllaw barısında organizmge vitaminlerdi de qosımsha paydalanıw ha’zirgi waqıtta meditsinada ken’nen qollanıladı. Vitaminler to’mendegishe klassifikatsiyalanadı - eki gruppag’a yag’nıy mayda ha’m suwda eriwshi vitaminler bolıp bo’linedi. Vitamin A - retinel organizmde o’siw protsessin quwatlaydı, ha’m qo’riw protsessin ku’sheytedi. Eger A vitamini jetispese onda tawıq ko’zlik keselligi kelip shıg’adı. Vitamin D - kaltseforal - degenimizde fosforkaltsiydin’ almasıwın retleydi. Su’yegimizdin’ o’siwin formalanıwın quwatlaydı. Jetispese raxit keselligi payda boladı, su’yekler formalanbaydı. 50 Vitamin E - tonoferal - nerv sisteması iskerligine qatnasadı. Meliator xızmetin atqarıwshı atsetilxolinnin’ sintezin retleydi. Vitamin K - naftoxinon - bulshıq etlerdin’ qısqarıw mu’mkinshilliklerin ku’sheytedi. Vitamin F - organizmde maylardın’ almasıwına qatnasadı. Vitaminlerdin’ V gruppasına awqatlıq zatlar menen organizmge kelip tu’siwshi vitaminler bolıp esaplanadı. Olarg’a V 1 ,
2 , V
3 , V
5 -rr
, V 6 , V 12 , V
15 , V
s , vitaminleri kiredi. Bulardın’ ba’ri organizmde en’ a’hmiyetli protsesslerge qatnasadı. Ma’selen, zat almasıw, okisleniw, qan payda etiw ha’r qıylı (vospalenie) keselliklerdin’ kelip shıg’ıwın toqtatadı, ha’m ayırım vitaminlerdin’ organizmge ta’sirin ku’sheytedi. Vitamin S - askorbin kislotası - fermentlerdin’ aktivligin ku’sheytedi, organizmde okisleniw ha’m qa’lpine keliw protsessin basqaradı. S vitamin jetispese organizmde beloklardın’, maylardın’, uglevodlardın’ almasıwı buzıladı. Organizmde S vitamin ko’p toplansa suwıqqa shıdamlı boladı. Vitamin R - organizmde S vitamininin’ toplanıwın ku’sheytedi. R vitamin limonda ko’p ushırasadı. 8. Organizmde energiyanın’ payda bolıwı ha’m jumsalıwı. Organizmde energiyanın’ almasıwında en’ a’hmiyetli orında ATF tutadı. ATF organizmde ushırasatug’ın makroenergiyalıq birikpelerden du’ziledi, ha’m onın’ o’zinde usı birikpelerdin’ sintezleniwine qatnasadı. Organizmge kelip tu’sken organikalıq zatlardın’ okisleniwi na’tiyjesinde payda bolg’an energiya ATF formasında toplanadı. Sonlıqtan ATF organizmnin’ ha’r bir kletkasında ushırasadı. Onın’ en’ ko’p toplanatug’ın ornı skelet bulshıq etleri bolıp esaplanadı. Kletka menerligi ATF energiyasının’ ıdırawı menen ju’redi. Qısqa aralıq 100 metrge juwırg’anda bulshıq etler tek g’ana ATF energiyasınan paydalanadı. Jumsalg’an energiya qaytadan uglevodlar qaytadan ha’m basqada organikalıq birikpelerdin’ ıdırawınan payda bolg’an energiya esabınan qayta tolıqtırıladı. Sonlıqtan ATF organizmdegi barlıq kletkalardın’ ha’m pu’tkil organizmnin’ tirishilik iskerliginde tiykarg’ı energiya deregi bolıp esaplanadı. 9.Tiykarg’ı zat almasıw tu’sinigi. Tiykarg’ı zat almasıw degenimiz, bul organizmnin’ tınısh jag’dayında tirishilik iskerligin ta’miyinlewshi, ishki ha’m sırtqı tısqarı bolmag’an jag’dayında organizmde energiya payda bolıw mug’darına aytamız. Tiykarg’ı zat almasıw adamda, awqat jemeytug’ın yag’nıy awqatlang’annan keyin 12-14 saattan sonshalqasına jatqan xalında anıqlanadı. Bul waqıtta organizmnin’ barlıq bulshıq etleri bosasqan denege tu’setug’ın nezudqa bolıwı kerek. Ortalıq temperaturası 18-20ºS a’tirapında bolıwı kerek. Sebebi tiykarg’ı zat almasıwg’a temperatura, bulshıq et iskerligi ha’m basqa da faktorlar ta’sir etedi. Tiykarg’ı zat almasıw jasqa, organizmnin’ o’siwine, dene massasına ha’m jınısına baylanıslı ayırmashılıqqa iye. En’ ku’shli zat almasıw protsessi jas balalarda bolıp ha’r bir 1 kg salmag’ına mısalı, jan’a tuwılg’an balada 209-222 kDJ/kg yamasa (40-43 knm/kg sutka dawamında, 1 jasqa shekemgi balalarda sutkasına 176 kDj/kg (n’g’ knm/kg) Dene salmag’ının’ artıwı menen tiykarg’ı zat almasıw ku’sheyip baradı. Deni saw adamlardı tiykarg’ı zat almastırıw ortasha ko’rsetkishi 4,2 kDj yamasa 1 kkal (saat) 1 kg salmag’ına. Nashar adamlarda tiykarg’ı zat almasıw, er adamlarg’a qarag’anda bir qansha to’men boladı. Sebebi nashar adamlarda dene massası az ha’m onın’ bet ko’lemi kishi boladı. 10. Fizikalıq jumıs barısında energiyanın’ jumsalıwı. Organizmde energiyanın’ jumsalıwı onın’ fiziologiyalıq jag’dayına baylanıslı boladı. Eger organizm fizikalıq jumıs islese onın’ energiya jumsawı qansha joqarı bolsa energiya sonsha ko’p boladı. Qısqa waqıt aralıg’ında organizmge tu’setug’ın nagruzka waqtında energiya uglevodlardın’ o’zgeriwi esabınan jumsaladı, uzın waqıt aralıg’ında islenetug’ın jumısta tiykarınan energiya organizmdegi maylardın’ okisleniwi tiykarında payda boladı ha’m jumsaladı. Jaqsı isleniwden sportsmenler energiya tiykarınan maylardın’ okisleniwi esabınan payda boladı. Uzın dawam etken fizikalıq jumıs waqtında maylarda organizm jumsalatug’ın jumısının’ 80% payda etedi. Fizikalıq jumıs tu’rleri organizmnin’ jumsaytug’ın energiya mug’darına bir neshe tu’rlerge bo’linedi, ha’m ha’r bir jumıs tu’ri sutkalıq energiya jumsaw o’lshemi menen bir-birinen ajıratıladı.
Jumsalg’an energiya ornı organizmge ken’nen awqatlanıw esabınan tolıqtırıladı. Sonlıqtan awqatlıq zatlar quramında, beloklar, maylar ha’m uglevodlar, mineral duzlar ha’m kerekli mug’darda ja’ne qatnasıp vitaminler bolıwı kerek. Organizmge kelip tu’sken awqatlıq zatlardın’ ba’ri og’an sin’diriliw yamasa qayta islengen sorılıw uqıplılıqlarına iye emes. Sin’iriliw ha’m sorılıw, bul organizmnin’ jeke o’zgesheliklerine ha’m jag’dayına baylanıslı boladı. Bunnan tısqarı awqatlıq zatlardın’ mug’darı, sapası, quramı ha’m tayarlanıw o’zgesheligide onın’ sin’iriliw jag’dayına ta’sir etedi. O’simlikten alınatug’ın awqatlıq zatlar, haywanlardan alınatug’ın awqatlıq zatlarg’a qarag’anda bir qansha u’lken o’zlestiriledi. Bunın’ sebebi o’simliklerdin’ almasatug’ın awqatlıq zatlar quramında kletchatka ko’p boladı. Awqatlıq zatlar quramında uglevodlar ko’p bolsa beloklar ha’m maylardın’ o’zlestiriliwi qıyın o’tedi. O’simlikten alınatug’ın awqatlıq zatlar, xaywanlardan alınatug’ın awqatlıq zatlar menen almastırg’anda organizmge zat almasıw protsessin ku’sheytedi, sebebi bulardın’ quramında kletchatka bolmaydı. Adamlar organizminde kletchatkanı islewshi mikropları jaqsı rawajlanbag’an, bug’an da’lil retinde adamlarda asqazan ha’m isheklerdin’ duzilisi bolıp tabıladı. Awqatlıq ratsion - bul adam organizmine bir sutka dawamında kerekli bolatug’ın awqatlıq zattın’ mug’darı ha’m quramı bolıp esaplanadı. Ratsion o’zgesheliginin’ sutkalıq jumsag’an energiyasın tolıqtıratug’ın bolıwı kerek, ha’m barlıq kerekli zatlardı qamtıwı kerek. Ratsion dizimde beloklar, maylar, uglevodlardın’ mug’darın ha’m olardın’ jumısının’ bahalılıg’ın biliw za’ru’r. Awqatlanıw ha’mme waqıt belgili bir waqıtta o’tiw kerek. Azanda awqattın’ 80% ti, tu’slik 40-50%, keshte 20- 25% mug’darına iye bahalı awqatlanıw kerek. Keshki awqat wyqıg’a jatıw aldınan q saat burın jeliniwi kerek.
Adam ha’m xaywanlar organizminin’ tirishilik iskerligi ha’m waqıt energiya jumsaw menen iske asadı, bul energiya onın’ organizmine kelip tu’sken awqatlıq zatlar esabınan payda boladı. Organizmde o’tetug’ın barlıq ximiyalıq usıllardın’ energiya payda bolıwı menen ju’rgizedi. 51 Organizmde payda bolg’an energiyanın’ bir bo’limi onnan sırtqı ortalıqqa bo’linip shıg’adı. Organizmde jıllılıqtın’ payda ha’m bo’linip shıg’ıwı, organizmnin’ jıllılıq almasıwı dep ataladı. Jıllılıq almasıwdın’ baslı ko’rsetkishi dene temperaturası bolıp esaplanadı. Ko’pshilik organizmlerdin’ dene temperaturası ortalıq temperaturasına g’a’rezli bolıp, olarg’a poykelotermik organizmler dep at berilse, al ko’pshilik organizmlerdin’ dene temperaturası ortalıq temperaturasına g’a’rezsiz o’z-o’zinen retlenedi, bularg’a gomototerlik organizmler dep at berilgen. Jıllılıqtın’ xaywanlardı yag’nıy gomotetlerdin’ haywanlarda dene temperaturasının’ alıwının’ turaqlılıg’ı organizmde ten’liktin’ payda bolıwı ha’m onın’ bo’linip shıg’ıwı menen anıqlanadı. Dene temperaturası qoltıq astınan o’lshep anıqlanadı, bul orında ol 36-37ºS shamasında bolıp, bul fiziologiyalıq norma bolıp qabıllanadı. Denenin’ sırtqı betinde xa’r qıylı bo’limlerinde temperatura ha’r qıylı ko’rsetkishke iye. İshki organizmde temperatura bir qansha joqarı bolıp, og’an “yadro” temperaturası dep at berilgen, denenin’ sırtqı bo’limi bug’an qarama-qarsı “obolochka” dep ataladı. Obolochkanın’ temperaturası bir qansha to’men boladı. Organizmde jıllılıqtın’ payda bolıwın teplograditsiya dep ataymız. Bul protsession jıllılıqtın’ ximiyalıq jol menen retleniwi depte ataymız. Bul jag’dayda organizmge kelip tu’sken awqatlıq zatlardın’ esabınan energiya payda boladı. Energiya ATF tu’rinde du’ziledi. Payda bolg’an energiyanın’ bir bo’limi organizmnin’ tirishilik iskerligine, bir bo’limi sırtqı bo’limnen shıg’adı, bir bo’limi zapas halında toplanadı. Payda energiyanın’ jıllılıq tu’rinde sırtqa bo’liniwine, jıllılıqtın’ fizikalıq jol menen retleniwi dep ataladı. Bul konventsiya, teploizlejenie, ha’m isparenie jolları menen bo’linedi.
1. Ne ushın zat almasıw ha’m energiyanın’ payda bolıwı bir-birine baylanıslı kublıs bolıp esaplanadı? 2. Assimilitsiya ha’m dissimlyatsiya degenimiz ne? 3. Beloklar organizmde qanday xızmetler atqaradı? 4. Uglevodar organizmde qanday xızmetler atqaradı? 5. Maylardın’ organizmdegi biologiyalıq a’xmiyetli nede? 6. Glyukoneogenez qublısı degenimiz ne? 7. Suw ha’m mineral duzlardın’ organizmdegi roli qanday? 8. Vitaminlerdin’ a’xmiyetli qanday? 9. Organizmde energiya qalay payda boladı? 10. Tiyqarg’ı zat almasıw degenimiz ne? 11. Organizmde jıllılıqtın’ retleniwi degenimiz ne? 12. Poykilotermlıq ha’m gomoyotermlıq organizmlerge qaysıları kiredi? 13. Jıllılıqtın’ ximiyalıq jol menen retleniw ha’m onın’ mexanizmi qanday? 14. Jıllılıqtın’ fiziqalıq jol menen retleniwi ha’m onın’ mexanizmi qanday? 15. Jıllılıqtı retlew orayı qay jerde jaylasqan? 16. Jıllılıqtın’ nervlik retleniw qalay iske asadı? 17. Organizmde zat almasıw xam energiya payda bolıw qublısı qalay retlenedi? A’debiyatlar 1. M.A.Ajibekov, T.B.Eshanov “Adam ha’m xaywanlar fiziologiyası” I-II tom “Bilim” Nokis, 1998. 2. A.D.Nozdrachev “Obshiy kurs fiziologii cheloveka i jivotnıx” v dvux chastyax “Vısshaya shkola” Moskva, 1991. 3. M.D. Qudayberdiev. Termoregulyatsiya organizma v jarkom klimate. Ashxabad. 1990 4. M.A.Ajibekov, B.J.Jienbaev. Qara mallarda dene jıllılıg’ının’ retleniwinin’ ha’m su’t payda bolıw qubılısının’ fiziologiyalıq tiykarları. “Qaraqalpaqstan”. No’kis 1992 5. A.D. Slonim. Evolyutsiya termoregulyatsiy. L. “Nauka” 1986. 6. F.F.Sultanov. Gipertemiya. Ashxabad. “İlim” 1987. 7. A.P.Kostin. Adaptatsiya jivotnıx k ekstremalnım faktoram sredı. Rukovstvo po fiziologii. Fiziologiya selskoxozyaystvennıx jivotnıx. L. “Nauka” 1978. str.587-600/
1. Jokargı nerv iskerligi xıqkında tusinik. 2. İ.P.Pavlovtın’ reflektorlıq teoriya tusinigi printsipleri. 3. Reflekslerdin’ klassifikatsiyası. Shartli reflekslerdin’ shartsiz reflekslerden ayırmashılıg’ı. 4. Shartli reflekslerdin’ payda bolıu ozgesheligi. 5. Shartli reflekslerdin’ payda bolıu mexanizmi. 6. Shartli reflekslerdin’ turleri. 7. Shartli reflekslerdin’ irkiliui ha’m soniui. 8. Shartli reflekslerdin’ irkiliuinin’ axmiyeti. 9. Adamlarda jokarı nerv iskerliginin’ ozgesheligi. 10. Birinshi ha’m ekinshi signal sistemaları. 11. Jokargı nerv iskerliginin’ tipleri. 12. Uykı ha’m onın’ fiziologiyası. 13. Esitiw ha’m este saklaw, onın’ axmiyeti ha’m fiziologiyalıq mexanizmi. 52
mexanizm, irkiliu, so’niw, 1-2-signal sistemaları, uyqı, esleu, este saqlaw, ko’z aldına keltiriu
Bas miyi ulken yarım sharları kabıg’ı ha’m kabıq astı bo’limleri kanlı xaywanlarda ha’m adamlarda O.N.S.nın’ en jokargı bo’limi bolıp esaplanadı. Bul bo’limlerdin’ xızmeti tiykarında organizmdegi barlıq reflektorlıq reaktsiyalar iske asadı. Jokargı nerv iskerligi xaywanlardın’ ha’m adamlardın’ minez-kulkin, olardın’ ortalıq penen qatnasın belgileydi ha’m onı retleydi. Bul xızmet ulken miy yarım sharlarının’ kabıq ha’m kabıq astı bo’limlerinin’ retleushilik xızmeti tiykarında iske asadı. Jokargı nerv iskerligi tiykarınan eki jag’dayda iske asadı: 1. İnstinkt; 2. Shartli refleksler İnstinkt - bul xaywanlarga tam bolgan shartli turdegi reflektorlı reaktsiya esaplanadı. İnstinkttin’ iske asıwında aralıq miydin’ axmiyeti ulken. Bunı iske asırıwda aralıq miyde jaylaskan koriu dumpekshesi ha’m gipotalamus xızmetleri ayrıqsha orın tutadı. Xaywanlarga ten bolgan tiykargı shartli reflekslerge asirese awkatlanıu, korganıu ha’m kobeyiu instinktleri bolıp tabıladı. Shartli refleksler - bul xar bir organizmnin’ jeke tirishilik iskerliginde tek gana ozine ten bolgan reflektorlı reaktsiyası bolıp tabıladı. Olar xamme waqıt tek shartsiz refleksler tiykarında payda boladı. 2. İ.P.Pavlovtın’ reflektorlıq teoriya printsipi. Bas miyi iskerliginin’ reflektorlı xarakterge iye ekenligin en 1-ret İ.M.Sechenov 1883 jıl ozinin’ “Bas miyi refleksleri” degen miynetinde en jokargı tajriybe tiykarında dalliledi. Sechenovtın’ bul ideyasın onın’ shakirti İ.P.Pavlov dawam etti ha’m rawajlandırdı. Na’tiyje Pavlov tarepinen shartli reflekslerdi payda etiu metodı ha’m onın’ payda bolıu mexanizmi xakkında koplegen tajriybelerde islenip onın’ juwmag’ında Pavlov tarepinen reflektorlıq teoriya printsipi kaliplesti. Bul teoriyanın’ tiykargı rejeleri tomendegilerden ibarat bolıp: Onda birinshiden reflektorlıq akt payda bolıuda. 1. Strukturalıq printsipi korsetilgen. Bunda xar bir morfologiyalıq strukturag’a iye bolgan bo’lim ushın belgili atkaratugın xızmettin’ bolatugınlıg’ı anıqlangan. Mısalı: ulken miy yarım sharlarının’ kabıq bo’limi ushın shartli reflekslerdin’ payda bolıwında waqıtsha nervlik baylanıstı duziu bolıp tabıladı. 2. Determinizm printsipi - bul printsip boyınsha xar bir uakıyanın’ juz beriuinde og’an sebepshi bolatugınlıg’ın belgileydi. Sonlıqtan kalegen reflekstin payda bolıwı ushın og’an sebepshi jag’day onın’ kozgawshı kushi bolıwı kerek. Bunday jag’day organizmge sırtqı ishki ortalıg’ınan yamasa sırtqı tasirler tiykarında bolıwı mumkin. 3. Anlaiz ha’m sintez printsipi - bunda O.N.S.nın’ analitikalıq ha’m sintetikalıq iskerligi kozde tutılgan. Kalegen tasirge juwap reaktsiyası payda bolarda en daslep tasir yamasa titirkendirgish daslep O.N.S.nın’ arnawlı bo’liminde analizlenedi ha’m sintez jolı menen og’an ten bolgan juwap reaktsiyası payda boladı degen soz. Sonlıqtan bas miyi yarım sharlarının’ kabıq bo’liminin’ sintetikalıq iskerligi xar bir jag’dayga baylanıslı bolgan juwap reaktsiyasın payda etiu bolıp tabıladı. Usı reaktsiya tiykarında organizm jeke tirishilik iskerliginde zarurli bolgan shartli refleks duziledi. Download 0.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|