O’zbekstan Respublikası joqarı ha’m orta arnawlı ta’lim uazirligi
Download 0.74 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2. Bu’yreklerdin’ fiziologiyası.
- 4. Bu’yreklerdin’ iskerliginin’ retleniwi.
- 5. Sidik mug’darı, quramı, ka’siyeti.
- A’debiyatlar
- Tayanısh tu’sinikleri
- 2.Beloklardın’ almasıwı.
- 3. Maylardın’ almasıwı.
|
Reje
1. Bo’lip shıg’arıw sisteması fiziologiyası. 2. Bu’yreklerdin’ fiziologiyası. 3. Sidik payda bolıw mexanizmi. 45 4. Bu’yreklerdin’ iskerliginin’ retleniwi. 5. Sidiktin’ mug’darı, ka’siyeti. 6. Ter bezleri, ter bo’lip shıg’arıw fiziologiyası. Tayanısh tu’sinikler: bo’lip shıg’arıw tu’sinigi, bu’yrekler, sidik, bo’lip shıg’arıw mexanizmi, nefronlar, kapsula, sidiktin’ quramı-qa’siyeti, ter bezleri, may bezleri, bo’lip shıgarıwdın’ basqarılıwı, o’kpeler.
Organizmnin’ tirishilik iskerliginde zat almasıw protsessi barısında organiqalıq zatlardın’ ıdırawı na’tiyjesinde organizmnen bo’linip shıg’ıwı tiyis bolg’an ha’m og’an zıyanlı birikpeler payda boladı. Bunday birikpeler organizmnen bo’linip shıg’ıwı tiyis. Bunday zatlar ekskretler dep at berilgen. Olardı bo’lip shıg’arıwshı organlarg’a ekskretorlıq yamasa bo’lip shıg’arıwshı organlar dep at berilgen. Bunday organlarg’a okpeler, asqazan-ishek jolları, teri ha’m bwyrekler kiredi. Bul sistemanın’ tiykarg’ı organı retiinde bu’yrekler esaplanadı. Adam organizminen qattı, suyık ha’m gaz xalındag’ı zatlar bo’linip shıg’adı. Okpeler - CO 2 gazdı ha’m suw parların bo’lip shıg’aradı. Asqazan-ishek jolları - az mug’darda suw ha’m organizmge sinbegen qattı xalındag’ı awkat qaldıqları bo’lip shıg’arıladı. Teri - ter ha’m may bezleri xızmeti ja’rdeminde ter ha’m may bezlerinen bo’lip shıg’arıladı. Bul zatlardın’ quramında organizmge zıyanlı koplegen birikpeler boladı. Tiyqarg’ı bo’lip shıg’arıw organları - bu’yrek bolıp, olar ja’rdeminde zat almasıwdın ko’plegen akırg’a organizmge zıyanlı birikpeleri bo’linip shıg’adı, ha’m tazalanadı. Organizmde sidiktin’ payda bolıwı ha’m bo’linip shıg’ıw diwrez dep ataladı. Sidikler buyreklerde filtrlenilip payda boladı, ha’m suyıqlık jıynaladı. 2. Bu’yreklerdin’ fiziologiyası. Organizmnin’ tirishiliginde bu’yreklerdin’ xızmeti juda’ kushli. Bu’yrekler tek g’ana bo’lip shıg’arıw xızmetin atkarıwdı organizmlerdi zıyanlı zatlardan tazalap qoymastan al, osmoslıq retlewge katnasadı. Bu’yrekler kannın’ reaktsiyasının’ turaqlı saqlanıwına da qatnasadı. Bunda fosfor kislotasının’ siltilik ha’m kislotalıq duzların sidik arqalı bo’lip shıg’aradı. Beloklar minerallıq uglevodlardın’ ha’m beloklardın’ almasıwında qatnasadı. Ulıwma alg’anda bu’yrekler organizmde en a’xmiyetli xızmetler bolg’an osmoslıq basım, qan quramının’ salıstırmalı turaqlılıg’ın ha’m reaktsiyasın ayırım organiqalıq kislotalardın’ sintezin ha’m bo’linip shıg’ıwın sidik payda etiw ha’m bo’lip shıg’arıw ha’m organizmnin’ ishki ortalıg’ının’ simpatikalıq turaqlıq jag’dayın saqlawg’a qatnasadı. Bu’yreklerdin’ jumısın jaksı tusiniw ushın onın’ duzilisin biliwimiz kerek. Olar omırtqa bag’anasının’ bel bo’liminin’ isi jaylasqan. Bu’yrekler tutastırıwshı tkan kapsulası menen sırttan korshalg’an. Eresek adamlardı onın’ kolemi 5 sm. Shamasında, salmag’ı 200-250 gramm. Kese kesiminde eki qabat korinip onı qabıq ha’m ishki miyshe kabatlar dep ataydı. Mikroskopiyalıq korinislerde bu’yrekler juda’ kuramalı duziliske iye bolıp, onı nefronlar dep ataydı. Sonlıqtan bua’reklerdin funktsionallıq birligine nedronlar esaplanadı. Nerfonlardın’ sanı xızmetinin’ turine baylanıslı boladı. Adamlarda nefronlar sanı bir milliong’a shamalas boladı. Nefronlar uzınına kamal formag’a iye bolıp, onın’ baslang’ısh bo’limi eni diywallı keseshe formasına iye ol diyualshanın’ kanallardan tamırlarına iye bu’yrek quwıqshalardın’ qorshar turadı. Nefronlardın’ keyingi bo’limi jıynıwshı trubnaga qosıladı. Nefronlardın’ duzilisinde to’rt bo’lim bolıp, olardın’ birinshisi maltigi denesi bolıp, bul dene shupilxi quwqshalarınan turadı onı sırtınan bawmen kapsulası qorshap turadı. Ekinshisi pronsimallıq segment - bul pronsemanlıq iyretilgen ha’m tuwrı sozılg’an kanalshalardan turadı. Ushinshisi Tonkiy segment (juka buwın) bul joqarı hym tomen isteytug’ın genle iykemliliginen turadı. To’rtinshisi distallıq segment - bul joqarı ketiushi juwan genle iykemliliginen turadı. Buyreklerdin’ ha’r qıylı buwınları olardın ha’r qıylı bo’limlerinde jaylasadı. Jıynawshı trubkalar bir-biri menen kosılıp ulıwma shıgarıwshı protonlardı payda etedi. Olar bu’yrek loxankalarına ashıladı, loxankalar sidik jollarına qosılıp olar en’ aqırında quwıkshalarg’a ashıladı. Organizmdegi 5-6 litr qan mug’darı bu’yrekler arqalı 5 minut dawamında ag’ıp otedi. Sutkasına bu’yrekler arqalı 1000-1500 ge shamalas qan ag’ıp otedi. Bu’yreklerdin bunday qan menen jaqsı ta’miynleniwi olardın’ qan quramı tazalawg’a katnasatug’ınlıg’ınan derek beredi. Bu’yrekler iskerligi simpatiqalıq nerv jipsheleri tiykarında retlenedi. Bu’yreklerdi qorshap turg’an sırtqı kapsulalarda ko’plegen retseptorlar ha’m nerv jipsheleri jaylasqan.
Sidik bu’yrekler arqalı og’an otiwshi qan plazmasınan payda boladı, bunda tiykarınan bu’yrek nefroları qatnasadı. Sidik payda bolıw juda’ quramalı protsess eki etaptan turadı. 1. Birinshisi - filtratsiya (ultrafiltratsiya) 2. Ekinshisi - qayta sorıw (reobsorbtsiya) Malpigi quwıqshalarının’ kanallarında qan plazmasınan suwdı filtrlew qubılısı otedi, bul suwdın’ quramında barlıq organikalıq ha’m mineral birikpeler boladı. Bul suyqlıq bawmen kapsulasına kelip tusedi. Bunnan bu’yrek kanalshshalarına otedi. Suyıqlıq ximiyalıq quramı boyınsha qan plazmasına juda’ jaqın, biraq onın’ quramında xesh qanday belok bolmaydı. Sonlıqtan bul suyıqlıqqa birinshi sidik dep ataydı. Filtratsiya protsessi Malpigi quwıqshalarının’ kapillyar qan tamırlarındag’ı joqarg’ı qan boslıg’ı tiyqarında iske asadı. Bul jerde baslı 20/30 mm sınan bag’anasına ten boladı. Malpigi kuwıkshaları kapillyarlarındag’ı bunday joqarg’ı basın bolıwının’ sebebi bu’yrek arteriyası, joqarı qan basımına iye ju’rekke jaqın jaylasqan aorta qan tamırınan baslanadı. Usıng’ı baylanıslı malpigi quwıqshaları kapillyarlarında organizmnin’ basqa bo’limlerindegi kapillyar qan tamırlarına qarag’anda qan
46 basımı juda’ joqarı boladı. Birak malpigi quwıqshalarında plazma tek g’ana usı basımlar astında filtirlenip qoymaydı. Sebebi plazma quramındag’ı beloklar sidiktin’ filtirleniw qubılısına tosqınlıq jasaydı. Plazma beloklarının’ qatnasında payda bolatug’ın basım 25-30 mm. sınan bag’anasına ten’ boladı. Bunnan tısqarı sidiktin’ filtirleniw kushi bawmen kapsulası boslıg’ında jaylasıwshı, filtirleniwshi suyıq basımının’ mug’darında baylanısına baylanıslı bir qansha tomenleydi. Bul basım 10-15 mm. sına bag’anasına ten. Solay etip birinshi sidik filtleniwdegi basım, birinshi Malpigi quwıqshılarının’ basımına, ekinshi ta’repinen qan plazması quramındag’ı beloklardın’ basımına ha’m bawmen kapsulası boslıg’ındagı filtrleniwshi suyıqlıqtın’ basımındag’ı filtrleniwshi suyıqlıqtın’ basımının’ qosındısına ayırmashılıg’ına ten’ boladı. Mine usı basımlar na’tiyjesinde tusinemiz. 1. Malpigi quwıqshaları basımı 70 mm Si bag. 2. Plazma belokları basımı – 25 mm Si bag. 3. Bawmen plazmalarındag’ı filtrleniwshi suyıqlıq basımı – 15 mm. Sonda 70-(25+15)=30 mm sp baganası basımına ten’. 25+15=40 70-40=30 mm sp baganası ten’. Ekinshi jagday reabefetsiya kubılısı - sidik payda bolıwda bu’yrekler kanalshalarında qayta sorılıw protsessi juredi. Bunda birinshi sidik quramındag’ı suw, glyukoza, ayırım duzlar ha’m az mug’darda mochevina qang’a qayta sorıladı. Usının na’tiyjesinde aqırg’ı sidik payda boladı. Aqırg’ı sidik quramı boyınsha birinshi sidikten juda’ ajıraladı. Bunın’ quramında glyukoza, aminokislotalar, ayrım duzlar, beloklarda biraq mochevina juda’ kobeyedi ha’m ol organizmnen bo’linip shıg’adı. Sutka dawamında bu’yregimizde 150-180 litrge shamalas birinshi sidik payda boladı, biraq qayta sorılıw na’tiyjesinde sutka dawamında 1,0-1,5 litr aqırg’ı sidik payda boladı ha’m bo’linip shıg’adı.
Bu’yreklerdin’ iskerligi neyrogumorallıq jol menen retlenedi. Onın’ retleniwi vegetativlik nerv iskerligine baylanıslı yag’nıy bu’yreklerdin’ filtrleniwindegi qayta sorılıw qubılısı dep nervlerdin tamırların jin’ishkertedi taraytadı. Olar ta’sirinde bu’yreklerdin’ suyıqlıq bo’lip shıgarıw uqıplılıg’ı tomenleydi. Parasimpatikalıq nerv jipsheleri eki usılda ta’sir jasap, birinshisinde ju’rek jumısın ozgertip jurektin’ qısqarıw kushi ha’m jiyililigin tomenletedi, na’tiyjede diywalının’ basımı tomenleydi ha’m sidiktin’ bo’liniw tezligi azayadı. Ekinshisinde bu’yrekshelerdin’ tu’tikshelerinin’ ishki ken’isligin ozgertedi. Bu’yreklerdin’ iskerligi gumorallıq jol menen de retlenedi. Bunda tikarında vozopressin ha’m aldesterin garmonları katnasadı. Vozopressin garmonı qanda kobeyse buyreklerdin sidik payda etiw iskerligi juda’ tomenleydi xa’tteki toktaydı. Payda etiw mug’darı, quramı, ka’siyeti.
Sutka dawamında eresek adamlar 1,5 litrge shamasında sidik bo’lip shıg’aradı. Biraq bul korsetkish turaqlı emes, eger suyıq awqat, suw kop paydalansa, yamasa awqat quramında belok kop bolsa organizmde sidik kop payda boladı ha’m bolinip shıg’adı. Sidiktin’ payda bolıwı az suw ishkende ha’m kop terlegende bir qansha azayadı. Sidiktin’ payda bolıwı sutka dawamında organ izmde ushıraydı kundiz xa’rekette bolsa, tunde xa’reket azayadı, na’tiyjede arteriyalıq basım tomenleydi ha’m bu’yreklerde qannın’ xa’reketi azaydı, na’tiyjede onın’ sidikti filtrlew uqıplılıg’ı tomenleydi. Fiziqalıq jumısta sidik payda etiw tomenleydi sebebi, bunday jag’dayda qannın’ kopshilik bolegi jumıs islewshi bulshıq iskerligin atqarıwg’a qatnasadı ha’m bu’yreklerde qan aylanısı tomenleydi. Usı sebepli olardın’ filtrlew uqıplılıg’ı azayadı. Bunnan tısqarı fiziqalıq jumıs barısında organizm ko’p mug’darda ter bo’lip shıg’aradı, bul sidiktin’ az boliniwine alıp keledi. Sidiktin’ quramında - mochevina, mocheviya kislotaammiak, nurin tiykarları ha’m basqa da birikpeler boladı. Mochevina beloklardın’ ıdırawınnan payda boladı. Sidik quramının’ 30% azotı mochevinanın’ esabınan payda boladı. Sidik quramında fiziologiyalıq norma jag’dayında 0,03% belok boladı. Sidikte beloktın’ kobeyiwi, bu’yreklerdin’ kesellengenliginen de rek beredi. Biraq ku’shli fizikalıq jumıs jag’dayında sidikte belok mug’darı normadan kobeyiwi mumkin.
Ter bezleri, teri astı kletchatkalarında ha’m demde ha’r qıylı bo’limlerde tu’rlishe ushırasadı. Olar alaqanda, tabanda, qoltıq astı oyıqshalarında ju’da’ ko’p ushırasadı. Forması boyınsha trubkag’a uqsas bezler bolıp tabıladı.
Teri bezleri - bo’lip shıg’arıw, jıllılıqtı retlew ha’m osmoslıq basımdı saqlaw xızmetlerine qatnasadı. Ter 98 % suw ha’m 2 % qattı zatlardan turadı. Sutka dawamında 500-600 ml. ter payda boladı ha’m bo’linedi, biraq bunı adam sezbeydi sebebi bo’lingen ter tez-tez kewip ketedi. Ter payda bolıw temperaturag’a ha’m jumıs tu’rine baylanıslı o’zgeredi. Terdin’ payda bolıwı ha’m bo’liniwin retlenedi. Ter qattı ashıwlang’anda qattı awırıw waqtında ko’p payda boladı. Eger bu’yrekler awırsa ter bezlerinin’ ter payda etiw iskerligi 2-3 ese azayadı ha’m bo’lip shıg’aradı. Simpatikalıq nerv jipsheleri ter payda etiwin ha’m bo’liniwin retleydi.
1.
Bo’lip shıg’arıw sistemasına qanday organlar kiredi ? 2.
Bu’yreklerdin’ tiykarg’ı xızmetleri qanday? 3.
Bu’yrektin’ funktsionallıq birligi degenimiz ne ? 4.
Bu’yrektin’ qan menen ta’miynleniw o’zgesheligi qanday ? 5.
Sidiktin’ payda bolıw etapları qanday ? 6.
Filtratsiya ha’m reobtsorbtsiya xızmetlerinin’ a’hmiyti nede ? 7.
Birinshi ha’m ekinshi sidik ne menen parqlanadı ? 8.
Qanday mexanizm tiykarında bu’yrektin’ iskerligi retlenedi ? 9.
Sidik payda bolıwda qanday garmonlar qatnasadı ? 47 10. Sidik bo’lip shıg’arıw mexanizmi qanday ?
1. M.A.Ajibekov, T.B.Eshanov “Adam ha’m xaywanlar fiziologisı” I-II tom “Bilim” Nokis, 1998. 2. E.B.Babskiy i dr. “Fiziologiya cheloveka” izd-vo “Meditsina” Moskva, 1996. 3. S.A.Georgieva i dr. “Fiziologiya” izd-vo “Meditsina” Moskva, 1981. 4. E.V.Berxin. Sekretsiya organicheskix veshestv v pochke. L. 1979. 5. B.V. Natochin. Osnovı fiziologii pochki. L.1982. 6. R.K.Xaitov. Hayvonlar fiziologiyasi. Toshkent. 1984
1. Zat almasıw haqqında ulıwma tusinik. 2. Beloklardın’ almasıwı. 3. Maylardın’ almasıwı. 4. Uglevodlardın’ almasıwı. 5. Bawırdın’ zat almasıwdag’ı a’hmiyeti. 6. Suw ha’m mineral duzlardın’ almasıwı. 7. Vitaminler. 8. Organizmde energiyanın’ payda bolıwı ha’m jumsalıwı. 9. Tiykarg’ı zat almasıw tu’sinigi. 10. Fizikalıq jumıs waqtında energiyanın’ jumsalıwı. 11. Awqatlanıw onın’ rejimi ha’m fiziologiyalıq a’hmiyeti. 12. Organizmde jıllılıqtın’ retleniwinin’ fiziologiyası.
vitaminler, energiya, tiykarg’ı zat almasıw, fizikalıq jumıs, awqatlanıw rejimi, jıllılıqtın’ payda bolıwı, zat almasıwdın’ retleniwi. 1. Zat almasıw xaqqında ulıwma tu’sinik. Zat almasıw bul organizmnin’ tirishilik iskerligin ta’miyinlewshi ximiyalıq ha’m fizikalıq reaktsiyalar jıyındısı bolıp esaplanadı. Zat almasıw yamasa metabolizm tirshiliktin’ tiykarg’ı belgisi bolıp esaplanadı. Metabolizm barısında payda bolatug’ın ha’m bo’linip shıg’atug’ın energiya organizmnin’ o’siwine, rawajlanıwına, kletkalardın’ tirishilik iskerligine jumsaladı. Organizmde zat almasıw ha’m energiyanın’ payda bolıwı bir-biri menen baylanıslı bir pu’tin protsess bolıp esaplanadı ha’m bul ta’biyatta zat ha’m energiyanın’ aylanıw ha’m bir tu’rden ekinshi tu’rge o’tiw zanlılıg’ına bag’ınadı. Metabolizm protsessi - organizmnin’ tirishilik iskerliginde jumsaytug’ın ha’m jog’altatug’ın zatlardı mısalı: suw, mineral birikpelerdi qa’lpine keltiredi. Zat almasıw bir-biri menen baylanıslı eki protsess yag’nıy assimilyatsiya ha’m dissimilyatsiya protsesslerinen turadı. Organizmde belgili energiya jumsap og’an kerekli birikpelerdi sintezlewi assimilyatsiya yamasa anabolizm, al payda bolg’an birikpelerdin’ ıdırap energiya payda etiwi dissimilyatsiya yamasa katabolizm dep ataladı. Adam ha’m haywan organizminin’ tirishiligine jumsalatug’ın energiyanın’ deregi organikalıq birikpelerdin’ okisleniwi bolıp esaplanadı. Bunday birikpeler organizmge awqatlıq zatlar menen kelip tu’sedi. Awqatlıq zatlar ıdırawı na’tiyjesinde SO 2
bir bo’limi organizmnin’ tirishiligindegi ha’reket qozg’alısına jumsaladı yag’nıy mexanikalıq jumısqa aylanadı, bulshıq etlerdi ha’reketke keltiredi, bir bo’limi organizmge quramalı birikpelerdi sintezlewge jumsaladı yamasa zapasqa toplanadı, bir bo’limi organizmnen jıllılıq formasında sırtqı ortalıqqa bo’linip shıg’adı. Zapasqa toplang’an energiya adam ha’m haywan organizminde makroenergiyalıq birikpeler tu’rinde boladı. Bul ATF formasında du’ziledi, ha’m onın’ molekulaları ıdırag’anda energiya bo’linip ol ATF qa aylanadı ha’m bo’lingen energiya organizmnin’ tirishilik iskerligi ushın jumsaladı. Organizmnin’ o’siw da’wirinde assimilyatsiya protsessi ku’shli ju’redi. Orta jastag’ı adamlar organizminde assimilyatsiya ha’m dissimilyatsiya protsessi teppe - ten’liq jag’dayında boladı. U’lken jastag’ı adamlarda dissimilyatsiya protsessi ku’shlirek ju’redi. Bul eki protsesstin’ bir-birine baylanısının’ buzılıwı ayrım patologiyalıq jag’daylarda bayqaladı.
Beloklar yamasa proteyinler - bular aminokislotalardan du’zilgen joqarı quramalı molekulalı birikpeler bolıp esaplanadı. Beloklar organizmde bir qansha xızmetlerdi atqaradı. Olarg’a: 1. Strukturalıq - yamasa qurılıs, du’zilis materialı. 2. Katalizlik yamasa fermentativlik. 3. Qorg’anısh. 4. Jetkerip beriwshilik (transportlıq) 5. Na’sillik. 6. Retlewshilik. 48 7. Energetikalıq. Strukturalıq degenimiz - bizin’ denemizdi du’ziwshi barlıq kletkalar ha’m kletka aralıq du’zilislerdin’ ba’ri beloklardan turadı.
Katalizlik yamasa fermentativlik - degenimiz bul organizmde ju’retug’ın barlıq bioximiyalıq reaktsiyalardı tezletedi. Sebebi reaktsiyalardı tezletiwshi barlıq fermentler beloklardan turadı. Qorg’anısh xızmeti. Bul organizmde dene (antitela) payda etiw bolıp tabıladı. Payda bolg’an antitela organizmge kelip tu’sken jat denelerdi joq etedi. Jetkerip beriwshilik xızmeti - bul kletkalarg’a azıqlıq zatlardı ha’m O 2 jetkerip berip, olarda zat almasıw protsessinde payda bolg’an organizmge zıyanlı bo’linip shıg’ıwı tiyis bolg’an zatlardı ha’m SO 2 gazdı bo’lip shıg’arıw organlarına jetkerip beriw menen ko’rinedi. Na’sillik belgilerdi atadan balag’a o’tkeriw, bul nukleotidlerdin’ na’sillik belgilerdi atadan balag’a o’tkeriw xızmeti tiykarında iske asadı. Nukleoprotedler quramına nuklein kislotaları kiredi. Organizmde eki tu’rli tiykarg’ı nuklein kislotaları bar, olarg’a: ribonuklein (RNK), RNK-da adenin, tsitozin, urotsil, riboza ha’m fosfor kislotası bar. Ekinshi nuklein kislotası dezoksiribonuklein (DNK) kirip onın’ quramında dezoksiriboza ha’m timin bar. RNK ha’m DNK beloktın’ biosintezinde qatnasadı. Nuklein kislotaları yag’nıy RNK, DNK lar ha’r bir jeke organizm ha’m organg’a xarakterli bolg’an beloktı sintezleydi. Retlewshilik xızmeti - beloklı ta’biyatqa iye bolg’an gormonlardın’ retlewshilik xızmet atqarıp organizmde biologiyalıq teppe-ten’likti saqlawı menen belgilenedi. Energetikalıq xızmeti - organizmnin’ barlıq tirishilik iskerligine energiya payda etiw menen belgilenedi. Mısalı, 1 g. belok okislengende 16,7 qtj yamasa (4,0 kkal) energiya bo’lip shıg’aradı. Beloklar ha’r jeke organizm ushın o’zine ta’n o’zgeshelikke iye. Bul ma’selen ayırım organlardı ko’shirip ornalastırg’anda immun denelerin payda etiwde bayqaladı. Eger ko’shirip ornalastırg’an organ u’ylespese onda onın’ xızmeti iske aspaydı, na’tiyjede o’lim menen tamamlanadı yamasa ol organdı alıp taslaw kerek boladı. Beloklardın’ jeke o’zgesheligi na’silden na’silge beriledi. Beloklarg’a bolg’an organizmnin’ talabı. Organizmde ha’mme waqıt beloklardın’ ıdırawı ha’m sintezi ju’rip otıradı. Sintezi awqatlıq zatlardın’ esabınan iske asadı. Fermentlerdin’ beloklar aminokislotalarg’a shekem ıdırap jin’ishke isheklikte sorılıw protsessi o’tedi. Aminokislotalardan ha’m a’piwayı peptidlerden kletkalar sol organizmnin’ o’zine ta’n bolg’an belokların sintezleydi. Beloklardın’ biologiyalıq bahalılıg’ı. Ta’biyatta yag’nıy o’simlik ha’m xaywanatlar denesinde ta’biyıy jag’dayda 80 artıq aminokislotalar ushırasadı. Biraq solardın’ 20 sın adamlar awqatlıq zatlar quramınan alıp paydalanadı. Ayırım aminokislotalar adam organizminde awqatlıq zatlardan sintezlenbeydi, sonlıqtan olardı almastırıp bolmaytug’ın yamasa tirishilik ushın za’ru’rli aminokislotalar dep ataladı. Olarg’a: valin, metionin treonin, leytsin, izoleytsin, fenilalanin, triftofan ha’m lizin kiredi. Balalarda yag’nıy jas organizmde bulardan tısqarı arginin ha’m gistadin ushırasadı. Almastırıp bolmaytug’ın aminokislotalar organizmge jetispese onda organizmde azotlıq balans buzıladı. Azotlıq balans - degenimiz organizmnen bo’linip shıqqan ha’m og’an awqatlıq zatlar menen kelip tu’sken azot arasındag’ı teppe - ten’lik tu’siniledi. Eger organizmnen bo’linip shıqqan azot og’an kelip tu’sken azottan ko’p bolsa, onda azotlıq balans buzıladı, yag’nıy organizmnin’ azotqa bolg’an talabı ku’sheyedi. Azotlıq balans unamlı ha’m unamsız bolıp ekige bo’linedi. Unamlı azotlıq balans bul ko’binshe jas balalarda ushırasadı, sebebi olarda o’siw protsessi ku’shli ju’retug’ın bolg’anlıqtan olarda azotqa bolg’an talap joqarı boladı, yag’nıy organizmnen bo’linip shıg’atug’ın azot mug’darınan onda irkiletug’ın azot mug’darı ko’p boladı. Unamsız azotlıq balans bolg’anda organizmnen ko’p mug’darda azot bo’linip shıg’adı, na’tiyjede organizmnin’ belokqa bolg’an talabı ku’sheyedi.
Maylarg’a ximiyalıq quramı jag’ınan ha’r tu’rli birikpeler kiredi. Olardı a’piwayı lipidler-neytral maylar, voskler ha’m quramalı lipidler yamasa fosfolipidler, glikolipidler ha’m sulfolipidler ha’m steroidlar - yag’nıy xolesterinler kiredi. Adam organizminde maylar tiykarınan neytral maylar bolıp esaplanadı. Organizmde 1 g. may okislengende 38,3 kDj yamasa 9,3 kkal energiya bo’linip shıg’adı. Adamlardın’ may zatlarına bolg’an talabı (sutkalıq) 70-80 g. Balalarda bul ko’rsetkish mısalı, 3-10 jasar aralıg’ında 26-30 g. mug’darına ten’. Neytral maylar uglevodlar menen almasıwı mu’mkin yag’nıy uglevodlardan payda bolıwı mumkin. Biraq toyınbag’an may kislotaları dep atalıwshı birikpeler bolıp olarg’a linolevaya, linolenovaya ha’m araxidonovaya dep atalıwshı may kislotaları kiredi. Bular organizmge tek g’ana awqatlıq zatlar quramında kelip tu’sedi. O’zgertiwge bolmaytug’ın yag’nıy joqarıda aytılg’an may kislotalarının’ organizmge jetispewi organizmnin’ o’siwin toqtatıp, al eresek yamasa u’lken jastag’ı organizmlerde ko’beyiw uqıplılıg’ın toqtatadı. Organizmnin’ bul may kislotalarına sutkalıq talabı 10-12 gramm mug’darında boladı. Adam organizminde maylar uglevodlardan sintezlenedi yag’nıy organizmge kelip tu’sken uglevodlardın’ 25-30% mayg’a aylanadı. Organizmde maylar beloklardan du’ziledi, yag’nıy sintezlenedi, biraq da’slep beloklardan uglevodlar sintezlenedi, son’ olar may kislotalarına aylanadı yamasa beloklardan payda bolg’an uglevodlardan son’g’ı produkta retinde may kislotaları sintezlenedi. Download 0.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|