O’zbekstan Respublikası joqarı ha’m orta arnawlı ta’lim uazirligi

5. Awqatlıq zatlar sapasının’ silekey bo’liniwine ta’siri. 

İ. P. Pavlov ta’repinen silekey bezlerinin’ ju’da’ quramalı  xızmetleri anıqlang’an. awqatlıq zatlardın’ sapasının’ 

ha’m sıpatına baylanıslı silekey bo’liniw ha’r qıylı boladı. Eger awqatlıq zatlar quramı o’simlikten alıng’an zatlarg’a 

bay bolsa onda silekey ju’da’ suyıq bolıp, al awqatlıq zatlar ıg’allı bolsa, onda silekey quramında suw az mug’darda 

bo’linedi. 

6. Silekey bo’liniwinin’ retleniwi. 

Silekey bo’liniw  qubılısı awız boslıg’ındag’ı retseptorlardın’ titirkeniwine juwap reaktsiyası bolıp tabıladı. Ha’r 

bir silekey bezin nerv penen ta’miyinlewshi nerv jipshelerine parasimpatikalıq ha’m simpatikalıq nerv bo’limleri bolıp 

esaplanadı. Parasimpatikalıq nerv jipsheleri titirkengende suyıq ha’m ko’p silekey bo’liniw iske asadı. Simpatikalıq 

nerv jipsheleri titirkengende qoyıw ha’m az mug’dardag’ı silekey bo’linedi. Silekey bo’liniwdi retlewshi oray uzınsha 

miydin’ retikulyarlıq formatsiyasında jaylasqan. 

Silekey bo’liniw sha’rtsiz ha’m sha’rtli refleksler tiykarında iske asadı. Silekeydin’ sha’rtsiz refleksli bo’liniwi, 

awız boslıg’ına awqatlıq zat kelip tu’skende, al sha’rtli refleksli bo’liniwi awqatlıq zatlardın’ iyisi, tu’ri, awqat 

pisiriwshi adamdı ko’rgende, al haywanlarg’a awqat beriwshi adam ko’ringende iske asadı. 

7. Asqazanda as sin’iriliw, asqazannın’ xızmeti. 

Awqatlıq zatlar awız boslıg’ının’ asqazang’a kelip tu’sip ol ximiyalıq ha’m mexanikalıq jaqtan qayta islenedi. 

Asqazan awqatlıq zatlardı  jıynawshı rezervuar orın bolıp esaplanadı. Eresek adamlarda onın’ sıyımlılıg’ı q litrge 

shamalas boladı. Awqatlıq zatlardın’ ximiyalıq jaqtan qayta isleniwi, asqazan fermenti ha’m silekeyler ta’siri tiykarında 

iske asadı. Awqatlıq zatlardın’ mexanikalıq jaqtan qayta isleniwi asqazannın’ motorlıq xızmeti esabınan iske asadı. 

Na’tiyjede awız boslıg’ında shala maydalang’an awqatlıq zatlar asqazanda qayta islenip suyıq halg’a o’tedi. 

Asqazan tiykarınan to’mendegi xızmetlerdi atqaradı: 

1. Sekretorlıq - asqazan diywalı bezleri asqazan shiresin bo’lip shıg’aradı. 

2. Motorlıq - awqatlıq zatlardı aralastıradı ha’m oneki eli barmaq ishekligine asıradı. 

3. Sorıwshılıq - asqazannan organizmge suw, mineral duzlar, spirt, da’rilik birikpeler, beloktın’ ıdırawınan payda 

bolg’an birikpeler sorıladı. 

4. Ekskretorlıq - asqazan shiresi menen, beloklardın’ almasıwı waqtında payda bolatug’ın mochevina, 

uglevodlardın’ almasıwında payda bolatug’ın su’t kislotası ha’m basqada za’ha’rli birikpelerdin’ bo’linip 

shıg’ıwı iske asadı. 

5.  İnkretorlıq - asqazanda birneshe gormonlar payda boladı ha’m bo’linip shıg’adı. Bunday gormonlarg’a 

(anemiyag’a) qanı azlıqqa qarsı gormon esaplanadı. 

6. Bakteriatsidlik - asqazan shiresi quramındag’ı duz kislotasının’ esabınan iske asadı. 

8. Asqazan shiresinin’ a’hmiyeti, quramı, qa’siyeti. 

Eresek adamlarda sutkasına 2-2,5 litr asqazan shiresi bo’linedi. Onın’ reaktsiyası qıshqıl, ren’siz, iyissiz suyıqlıq. 

Quramında 99,4 % suw bolıp qalg’an bo’limin qurg’aq zatlar tutadı. Olarg’a organikalıq ha’m neorganikalıq birikpeler 

kiredi. Neorganikalıq birikpelerge duz kislotası, xloridler, amiak, fosfatlar, bikarbonatlar, natriy, kaliy, kaltsiy, magniy 

kiredi. Olarg’a azot, mochevina, ammiak, su’t kislotası, aminokislotalar ha’m polipeptidler kiredi. Organikalıq 

birikpelerden beloklı birikpe bolg’an mutsin en’ a’hmiyetli roldi atqaradı. 

Asqazan shiresi fermentlerine pepsin, gastriksin, pepsin V, ha’m renin kiredi. Pepsin duz kislotası qatnasında aktiv 

ta’sir etiwshi mu’mkinshiligine iye bolıp ol tek qıshqıl ortalıqta ta’sir etedi ha’m beloklardı albumoz ha’m peptonlarg’a 

ıdıratadı. Renin fermenti sıchug fermenti bolıp yamasa onı ximozin depte ataydı. Ol kazeynogendi kazeyinge ıdıratadı. 

Asqazan shiresinde beloklı emes ta’biyatqa iye bolg’an fermentlerde ushırasıp olarg’a lizotsim kiredi, ol 

bakterotsidlik qa’siyetke iye. 

 

 

42

9. Asqazannın’ motorlıq xızmetleri, onın’ retleniwi. 

Ha’zirgi waqıtta rentgen ha’m kinematografiyalıq ja’ne vizuallıq usıllarda anıqlaw na’tiyjesinde asqazannın’ u’sh 

tu’rli xızmetin qıymılın belgiledi. Asqazannın’ qıymılı onın’ bulshıq etlerinin’ qısqarıwı tiykarında iske asadı. Bul 

awqatlıq zatlardın’ aralastırılıwına, maydalanıwına ha’m ha’reket etiwine yag’nıy onekieli barmaq ishegine qarap 

jılısıwına ja’rdem etedi. 

1. Peristaltikalıq qıymılı - bul qıymıl asqazannın’ kardial bo’liminen pilorik bo’limine qaray ha’reket etedi. 

2. Sistolalıq qıymılı - bul qıymılda asqazan ishindegi zatlar onekieli barmaq ishekligine o’tiw mu’mkinshiligin 

aladı. 

3. Tonikalıq ha’reketi - bul bulshıq et tonusının’ o’zgeriwi na’tiyjesinde payda boladı. Tonikalıq qıymıl asqazanda 

awqatlıq zattın’ azayg’anın bildiredi. Adamlarda asqazan qıymılı 20-50 minut aralıg’ında boladı. 

Bul da’wir asqazannın’  jumıs islew da’wiri bolıp esaplanadı. Asqazannın’ dem alıw yamasa qıymılsız waqtı 45-

90 minut aralıg’ında boladı. Asqazannın’ qıymılı awqatlanıw ha’m awqat sin’iriliw waqtında toqtaydı. Asqazannın’ 

motorlıq yamasa ha’reket qıymılı neyrogumorallıq tu’rde retlenedi. Adasıwshı nervler asqazan qıymılın ku’sheytse, 

simpatikalıq nervler onı pa’seytedi. Bunnan tısqarı asqazan-ishek jollarında payda bolatug’ın gormonlar gastrin, 

enterogastron, xoletsistokinin, pankeozimin gormonları gumorallıq retlew uqıplılıg’ına iye. Bunnan tısqarı asqazannın’ 

qıymıl ha’reketin ishki sekretsiya bezleri gormonları insulin, noradrenalin, adrenalin, gistamin ha’m kaliy ionları ta’sir 

etedi ha’m retleydi. Asqazannın’ qıymıl ha’reketin toqtatatug’ın gormonlarg’a enterogastron, xoletsistokinin, 

pankeozimin, adrenalin ha’m noradrenalin esaplanadı. Bug’an qarama-qarsı onı ku’sheytetug’ın gormonlarg’a insulin, 

gastrin, gistamin ha’m kaliy ionları bolıp esaplanadı. Bul aytılg’anlardın’ ba’ri asqazan jumısına gumorallıq ta’sir 

etiwshi yag’nıy ku’sheytip yamasa pa’seytiwshi retlewshilik uqıplılıg’ına iye zatlar bolıp esaplandı. 

10. Asqazan astı bezi xızmetleri onın’ shiresinin’ qa’siyeti, quramı ha’m a’hmiyeti. 

Asqazan astı bezi shiresi ren’siz mo’ldir siltililik (qa’siyetke) reaktsiyag’a iye suyıqlıq. U’lken adamlarda 

sutkasına 1500-2000 ml. shire bo’linedi. Onın’ quramına organikalıq ha’m neorganikalıq biripeler kiredi. Neorganikalıq 

birikpelerine natriy, kaliy kationları, xlor anionları kiredi. Organikalıq birikpelerine tiykarınan fermentler kirip olarg’a 

proteolitikalıq, amilolitikalıq ha’m lipolitikalıq fermentler kiredi. Olar beloklardı, uglevodlardı ha’m maylardı 

ıdıratıwg’a qatnasadı. 

11. O’t suyıqlıg’ının’ quramı, qa’siyeti ha’m as sin’iriwdegi a’hmiyeti. 

O’t suyıqlıg’ı bawır kletkalarında payda bolıp, ren’i altın tu’sli sarg’ısh bolıp keledi. Onın’ quramında 97,5 % suw, 

2.5% qurg’aq zatlar bar. Qurg’aq zatları tiykarınan o’t kislotası, pigmentler ha’m xolesterinnen turadı. O’t 

pigmentlerinen tiykarg’ısı bilirubin ha’m biliverdin bolıp tabıladı. O’t suyıqlıg’ı pigmentleri tiykarınan alg’anda 

gemoglobinnen payda boladı. Bunnan tısqarı o’t suyıqlıg’ı quramında mutsin, may kislotaları, neorganikalıq zatlar 

(duzlar) fermentler ha’m vitaminler boladı. Eresek adamlarda sutkasına 500-1200 ml. o’t suyıqlıg’ı bo’linip shıg’adı. 

O’t suyıqlıg’ı bawırda u’zliksiz tu’rde payda bolıp, ol o’t qaltashasına jıynaladı, biraq on eki eli barmaq ishekligine 

bo’liniwi tek g’ana as sin’iriw waqtında iske asadı. 

O’t suyıqlıg’ı organizmde ko’plegen xızmetlerdi atqaradı, bul xızmetleri asqazan-ishek traktinin’ xızmetine 

baylanıslı bolıp esaplanadı. Sonlıqtan ol as sin’iriw shiresi bolıpta esaplanadı. Biraq o’t suyıqlıg’ı bo’lip shıg’arıwshı 

xızmetti de atqaradı, onın’ bul xızmeti qannın’ quramınan ekzo ha’m endogenlik zatlardı bo’lip shıg’arıw bolıp tabıladı. 

O’t suyıqlıg’ı asqazan shiresinin’ avtivlik jag’dayın ku’sheytedi, a’sirese bul lipaza fermentine ku’shli ta’sir etedi. O’t 

suyıqlıg’ının’ beloklar, maylar ha’m uglevodlardı ıdıratıwshı fermentlerdin’ avtivligin ku’sheytiwi, bul protsesske o’t 

suyıqlıg’ının’ o’zinin’ fermentleri bolg’an amilaza ha’m proteaza fermentleri esabınanda iske asadı. O’t suyıqlıg’ı 

maylardın’ sin’iriliwinde u’lken a’hmiyetke iye. Ol may kislotalarının’ sin’iriliwin ku’sheytiw menen birge, mayda 

eriwshi vitaminler bolg’an A, D, E ha’m K vitaminlerinin’ sorılıwın aktivlestiredi. 

O’t suyıqlıg’ı asqazan astı bezinin’ shire bo’lip shıg’arıw mu’mkinshiligin ku’sheytiw menen birge ishekliklerdin’ 

(on eki eli barmaq isheginin’) tonusın ha’m qısqarıwın, ha’reketin ku’sheytedi. İsheklerde shiritiwshi bakteriyalardın’ 

ko’beyip ketiwin toqtatadı. 

12. O’t payda bolıwının’ retleniwi ha’m bawırdın’ o’t suyıqlıg’ın bo’lip shıg’arıw xızmeti. 

 

O’t payda bolıw quramalı xızmet bolıp ol u’sh komponentten turadı ha’m bular bir-biri menen ju’da’ baylanıslı 

bolıp keledi. Onın’ birinshi komponenti filtratsiya bolıp, onın’ sebebin o’t suyıqlıg’ına qannan suw, glyukoza, natriy, 

kaltsiy, xlor ionları o’tedi. Ekinshi komponenti bawır kletkalarının’ o’t kislotasın bo’lip shıg’arıw bolıp tabıladı. 

U’shinshi komponent - o’t suyıqlıg’ı kapillyarlarınan, o’t qaltashasınan, o’t jolları kanalshalarınan, o’t suyıqlıg’ının’ 

qayta sorılıwı bolıp tabıladı. O’t payda bolıw ko’plegen faktorlardın’ ta’siri na’tiyjesinde iske asadı. O’ttin’ bo’liniwin 

tezletiwshi faktorlarg’a qan quramındag’ı o’t suyıqlıg’ının’ tiykarg’ı komponentleri bolg’an duz kislotası ha’m basqada 

kislotalar bolıp esaplanadı. Bulardın’ ta’sirinde onekieli barmaq isheginde sekretin gormonı payda bolıp, bul gormon 

tek g’ana asqazan astı bezinin’ shire bo’lip shıg’arıw mu’mkinshiligin ku’sheytirip qoymastan, al gumorallıq jol menen 

bawır kletkalarına ta’sir etip, bawırda o’t suyıqlıg’ının’ bo’liniw xızmetinde ku’sheytedi. 

 O’t 

payda 

bolıwda ha’m bawırdın’ bul xızmetin retlewde nerv sistemasının’ retlewshilik xızmeti u’lken 

a’hmiyetke iye. Adasıwshı ha’m on’ jaq diafragmalıq nerv qozıwı na’tiyjesinde bawırda o’t suyıqlıg’ının’ payda bolıwı 

ku’sheyedi, bug’an qarama-qarsı simpatikalıq nerv jipsheleri qozg’anda o’t suyıqlıg’ının’ payda bolıwı irkiledi. Bunnan 

tısqarı ishki sekretsiya bezlerinin’ ayırım gormonları ma’selen, gipofiz gormonları adrenokortikotropin ha’m 

vazopressin, asqazan astı bezi gormonı - insulin o’t suyıqlıg’ının’ payda bolıwın ku’sheytse, al qalqan sıyaqlı bezi 

gormonı tiroksin onı irkedi. 

 O’t 

suyıqlıg’ının’ ko’p bo’linip shıg’ıwına awqatlıq zatlardın’ sapasıda ta’sir jasaydı. Ma’selen su’t, go’sh, nan 

zatları ko’p mug’darda o’t bo’linip shıg’arıwg’a ta’sir jasaydı. 

 

43

13. Jin’ishke isheklikte as sin’iriliw.  

İsheklikte asssin’iriliw yamasa pisiriliw awqatlıq zatlardın’ mexanikalıq ha’m ximiyalıq jaqtan qayta isleniwin 

juwmaqlaydı. Jin’ishke isheklikte as sin’iriliw o’nekieli barmaq ishekliginde as pisiriliwdi juwmaqlaydı ha’m onın’ menen 

tıg’ız baylanısta boladı. 

İsheklik shiresin lyuberkyun bezleri islep shıg’adı, bul bezler ishekliktin’ slizli qabatında jaylasqan bolıp olar 

ishekliktin’ barlıq bo’limlerinde ushırasadı. Eresek adamlarda sutkasına 2-3 litr isheklik shiresi bo’linip shıg’adı. Onın’ 

quramında neorganikalıq birikpelerden Na

+

, K

+

, Ca

++

, C3

-

, HCO

3

-

 ionları, kationları ushırasadı. Organikalıq birikpelerine 

tiykarınan: fermentler, nuklein kislotaları, mukoprotenler, su’t kislotası, mochevina kiredi. 

İsheklik shiresinde fermentlerden katepsin ushırasıp ol tiykarınan beloklı birikpelerdi ıdıratadı. Bunnan tısqarı fosfataza 

ha’m lipaza fermentleride ushırasadı ha’m olar fosfolifidler ha’m neytral maylardı ıdıratıwg’a qatnasadı. İsheklik shiresinin’ 

o’zine ta’n bolg’an fermenti enterokinaza bolıp esaplanadı. Bul ferment İ. P. Pavlov laboratoriyasında N. P. Shapovalnikov 

ta’repinen 1899-jılı ashılg’an. Bul ferment onekieli barmaq ishekliginde islenip shıg’adı. 

İsheklikte as pisiriliw tiykarınan ekige bo’linedi: 

1. Polostnoe (ishekliktin’ ishki ortalıg’ında, ken’isliginde) 

2. Pristenochnoe (ishekliktin’ diywalında) 

İshekliktin’ ishki ken’isliginde bolg’anda isheklik ken’isliginde payda bolg’an fermentler isheklik shiresi quramında, 

ishekliktin’ ishine bo’linip shıg’adı ha’m awqatlıq zatlarg’a ta’sir etedi. 

İsheklik diywalında bolg’anda as pisiriliw kletka diywalı membranasında payda bolg’an fermentler ja’rdeminde 

pisiriledi. Sonlıqtan as pisiriliwdin’ bunday tu’ri membranalıq yamasa kontaktlıq as pisiriliw depte ataladı. 

Jin’ishke ishektin’ as pisiriw barısında ishekliktin’ xa’reketi ha’m onın’ retleniwi iske asadı. As pisiriw xa’m onı qayta 

islewde ishekliktin’ ha’reketi tiykarında iske asadı. İsheklik ha’reketi tiykarınan eki tu’rge iye boladı. 

1. Peristaltikalık, 2. Neperistaltikalıq 

Peristaltikalıq - ha’reket isheklikti payda etiwshi do’n’gelek bulshıq etlerdin’ qısqarıwında payda boladı ha’m isheklik 

ishindegi awqatlıq zatlardı tuwrı ishekke qaray xa’reketke keltiredi. 

Neperistaltikalıq ha’reket bolg’anda jin’ishke ishekte segment - buwınlı qısqarıw bolıp, bunda-do’n’gelek bulshıq etler 

qısqaradı, bul qısqarıw bir orınnan ekinshi orıng’a qarap jılısadı ha’m mayatnik sıyaqlı yag’nıy terbelmeli qozg’alıs payda 

etedi. Bul ha’reket do’n’gelek ha’m uzınsha bulshıq etlerdin’ qısqarıwı na’tiyjesinde payda boladı. 

İsheklik ha’reketi nervlik, gumorallıq ha’m reflektorlı tu’rde retlenedi. Nervlik retleniw intramurallıq ha’m 

ekstramurallıq nerv sistemasının’ qatnasında iske asadı. İntramurallıq nerv sistemasına isheklik diywalı bulshıq etlerinin’ en’ 

teren’ to’mengi qatlamında ha’m slizli qabatında  jaylasqan nerv tu’yinleri yamasa awerbax tu’yinleri kiredi. Ekstramurallıq 

nerv sisteması adasıwshı ha’m chrevlıq nervler kiredi. Adasıwshı nerv qozsa isheklik ha’reketi ku’sheyedi, chrevlıq nerv 

qozsa pa’seyedi yamasa irkiledi. 

İsheklik ha’reketinin’ reflektorlı retleniwi ishekliktin’ ishki xa’m askazannın’ ishki mexano- ha’m xemoretseptorlarına 

ta’sir etiw tiykarında payda boladı. 

Gumorallıq retleniwde gormonlar ta’sir etip, olarg’a askazan ishek jolı gormonları bolg’an-gastrin, peristaltin, 

enterokinler isheklik ha’reketin ku’sheytedi. Asqazan astı bezi gormonı - insulin isheklik ha’reketin ku’sheytse, bu’yrek u’sti 

bezinin’ miy bo’limi gormonları adrenalin ha’m noradrenalin onın’ xa’reketin irkedi. Organizmnin’ emotsionallıq jag’dayları 

bolg’an qorqıw, ashıwlanıw ha’m basqada jaydaylarda isheklik ha’reketi toqtaydı. Sebebi bunday jag’dayda isheklikke ko’p 

mug’darda adrenalin bo’linip shıg’adı. 

14. Juwan isheklikte as pisiriliw.  

Juwan ishektin’ proksimallıq bo’liminin’ tiykarg’ı  xızmeti suwdı sorıw bolıp tabıladı. Onın’ distallıq bo’liminin’ 

organizmnen bo’linip shıg’ıwı tiyis bolg’an qal massasın payda etiw ha’m onı organizmnen bo’lip shıg’arıw. Juwan ishekte 

awqatlıq zatlar sorılmaydı. Juwan ishektin’ ha’reketi onda jıynalg’an qal massasına baylanıslı iske asadı. Bunın’ ha’reketi 

peristaltikalıq antiperistaltikalıq ha’m mayatnik ta’rizli qozg’alıs payda etedi. Juwan isheklikte o’tetug’ın barlıq protsessler 

onın’ mikroflorasına baylanıslı boladı. İsheklikte - isheklik tayaqshası ha’m su’t kislotasının’ ashıwın o’tkeriwshi bakteriyalar 

bar. Bakteriyalar o’zlerinin’ tirishilik iskerliginde organizmge paydalı xızmetlerdi atqaradı. Su’t kislotası bakteriyaları - su’t 

kislotasın payda etedi. Bul kislota antiseptikalıq xızmet atqarıp, qorg’awshılıq qa’siyetke iye. Bakteriyalar isheklerde V, K 

vitaminlerin sintezleydi. İshekliktegi mikroorganizmler olarda patogen bakteriyalardın’ ko’beyiwin irkedi. 

Mikroorganizmlerdin’ zıyanlı jag’ıda bolıp, olar isheklikte endotoksin payda etip, ishekte shiriw ha’m ashıw 

protsesslerin payda etedi ha’m za’ha’rli birikpeler keltirip shıg’aradı. Bunday za’ha’rli birikpelerge indol, skotol, fenol kirip 

olar ayırım jag’daylarda kesellik keltirip shıg’aradı. 

15. Defekatsiya akti.  

Juwan ishektin’ ha’reketi joqarıda aytılg’anday ondag’ı jıynalg’an kal massasın organizmnen sırtqa shıg’arıw tiykarında 

iske asadı. Bunnan tısqarı bul jerde ishektin’ ha’reketi tiykarında organizmge suw sorıladı. 

Defraktsiya akti - bul juwan ishektin’ distal bo’limine jıynalg’an organizmnen sırtqa shıg’ıp ketiwi tiyis bolg’an 

zatlardın’ sırtqa shıg’arılıwı bolıp tabıladı. İshek ishi kal menen tolg’anda reflektorlı tu’rde juwan ishektin’ ishki ha’m sırtqı 

sfinkterleri bosasadı ha’m kal massası  sırtqa shıg’arıladı. Defekatsiya refleksininn’ payda bolıwında baslı roldi denenin’ 

janbas bo’liminin’ nervleri qatnasadı. Bularg’a simpatikalıq ha’m parasimpatikalıq nervler kiredi. 

16. Sorılıw fiziologiyası. 

 Sorılıw bul universal fiziologiyalıq qubılıs bolıp esaplanadı. Na’tiyjede organizmnin’ tirishilik iskerligi ushın za’rurli 

bolg’an zatlar kletka diywalları arqalı organizmnin’ ishki ortalıg’ına yag’nıy qang’a o’tip kletka tirishiligi ushın jumsaladı. 

Sorılıw qubılısı asqazan ishek jollarının’ barlıq bo’limlerinde iske asadı, biraq bul protsesstin’ tiykarg’ı o’tetug’ın ornı 

jin’ishke isheklik bolıp esaplanadı. 

Awqatlıq zatlardın’ sorılıwı bul as pisiriw kanalının’ ha’r qıylı bo’limlerinde tu’rlishe o’tedi. Ma’selen, awız boslıg’ında 

ha’r qıylı da’rilik zatlar. On’eshte sorılıw qubılısı ju’rmeydi. Asqazanda - suw, mineral duzlar, monosaxaridler, alkogol, 

 

44

da’rilik zatlar, gormonlar, albumozlar ha’m peptonlar sorıladı. Onekieli barmaq ishekliginde - suw, mineral duzlar, gormonlar, 

beloklardın’ ıdırawında payda bolg’an ha’r qıylı birikpeler sorıladı. 

Uglevodlar qang’a glyukoza tu’rinde sorıladı, biraq ayırım jag’daylarda monosaxaridler tu’rinde sorılıp, yag’nıy 

galaktoza ha’m fruktoza tu’rinde sorıladı. Beloklar qang’a aminokislotalar ha’m a’piwayı peptidler tu’rinde sorıladı. Haywan 

belokları ma’selen, go’sh, ma’yek, su’t 95-99% sorıladı, o’simlikten alınatug’ın beloklar ma’selen, nan, ovoshlar ha’m 

kletchatkalar 60-80% sorıladı. 

Neytral maylar. Fermentler ta’sirinde glitseringe ha’m may kislotalarına shekem ıdıraydı. May kislotaları qang’a tek 

g’ana o’t kislotası ta’siri na’tiyjesinde sorıladı. Maylar tiykarınan limfa suyıqlıg’ına qosıladı, biraq azg’ana mug’darı 30% ti 

qang’a sorıladı. Suw, mineral duzlar, vitaminler jin’ishke ishektin’ barlıq bo’limlerinde qang’a sorıladı. Juwan ishekte suw 

ha’m onda erigen mineral duzlar qang’a sorıladı. Juwan ishekte azıqlıq zatlardın’ sorılıw eger olar ju’da’ ko’p toplang’an 

jag’dayda o’tedi. 

17. As sin’iriw orayı onın’ xızmeti, jaylasıw ornı ha’m ol haqqında ha’zirgi zaman ilmiy ko’z qaraslar. 

 As sin’iriliwdin’ barlıq quramalı qubılısları as sin’iriw orayının’ neyronlarının’ retlewshilik xızmeti tiykarında iske 

asadı. As sin’iriw orayı xaqqında da’slepki mag’lıwmat 1911-jılı  İ. P. Pavlov ta’repinen aytıldı.  İ. P. Pavlovtın’ ko’rsetiwi 

boyınsha as sin’iriw orayı, bul organizmge kerekli bolg’an suyıq ha’m qattı awqatlıq zatlardın’ qabıllanıwın retlewshi orın 

bolıp tabıladı. Bul oray organizmnin’ ximiyalıq teppe - ten’ligin retlewshi oray bolıp esaplanadı. As sin’iriw orayının’ uzınsha 

miyde komponentleri jaylasadı, bunday komponentleri gipotalamusta ha’m bas miy qabıg’ında da jaylasqan. Uzınsha miyde 

as sin’iriw orayının’ bulbarlıq baylanısı, zvenosı jaylasqan, og’an V-VII-IX ha’m X bas miy nervlerinin’ yadroları kiredi. 

Gipotalamustın’ - ventromediallıq yadrosı - toyınıw orayı, al lateriyallıq yadrosı - awqatlanıw yamasa ash bolıwdı bildiriw 

orayı degen atamag’a iye bolg’an. 

As sin’iriw orayının’ komponentleri oraylıq nerv sistemasının’ ha’r qıylı bo’limlerinde jaylasqanı menen olar 

funktsionallıq jaqtan bir-biri menen tıg’ız baylanıslı. As sin’iriw orayının’ xızmeti ju’da’ quramalı ha’m ko’p tu’rli. Bul 

oraydın’ xızmeti tiykarında awqatlıq zatlardı izlew, olardı qayta islew, tayarlaw protsessleri iske asadı. Bul oray ja’rdeminde 

adam ash bolg’anın, toyıng’anın, sho’llegenin, appetit payda bolg’anın sezedi. 

Ha’zirgi waqıtta adamnın’ ash bolg’anın sezdiriwshi jag’day haqqında eki tu’rli teoriya ha’m ko’z qaras bar. 

1. Golodnoy krovi - qannın’ quramında awqatlıq zatlardın’ bolmawı, yamasa azayıwı. 

2. Periferiyalıq - yamasa qaptal qan tamırlarındag’ı qanda azıqlıq zatlardın’ jetispewi. 

Birinshi qo’z qaras boyınsha quramında awqatlıq zatları az bolg’an qan gipotalamustın’ lateriallıq yadro kletkalarına 

kelip olardı qozıw payda etedi. 

Ekinshi ko’z qaras boyınsha adam ash bolg’anın bos asqazannın’ qısqarıw na’tiyjesinde sezedi, bunda quramında azıqlıq 

zatlar az bolg’an qan uzınsha miyde jaylasqan adasıwshı nerv yadroların qozdıradı. Payda bolg’an nerv impulsları asqazang’a 

jetip onı ku’shli qısqartadı. Asqazan retseptorları qozıp, payda bolg’an impulslar uzınsha miyge jetkeriledi, onnan 

gipotalamustın’ laterial yadrosına o’tip adamda ash bolg’an sezimdi payda etedi. 

Sınaw sorawları 

1. As sin’iriw fiziologiyası boyınsha İ. P. Pavlovtın’ miynetlerinin’ a’hmiyeti qanday? 

2. As sin’iriwdin’ a’hmiyeti qanday? 

3. Silekeyde qanday fermentler bar? 

4. Silekey bo’liniwinin’ mexanizmi qanday? 

5. Asqazan astı bezi shiresinde qanday fermentler bar? 

6. O’t suyıqlıg’ının’ as sin’iriwdegi a’hmiyeti qanday? 

7. İsheklik shiresinde qanday fermentler bar? 

8. Sorılıw protsessinin’ a’hmiyeti qanday? 

9. Beloklar, uglevodlar ha’m maylar asqazan ishek jollarının’ qaysı bo’limlerinde sorıladı? 

     10. As sin’iriw orayı qanday bo’limlerden turadı? 

     11. Ash bolıwdı qalay bilemiz ha’m onın’ mexanizmi qanday? 

     12. İshtey (appetit) qalay payda boladı, onın’ mexanizmi nede? 

     13. Toyınıwdı qalay sezemiz onın’ mexanizmin tu’sindirin’? 

A’debiyatlar 

1. M. A. Ajibekov, T. B. Eshanov “Adam ha’m xaywanlar fiziologiyası” I-II tom “Bilim” No’kis, 1998. 

2. S. A. Georgieva i dr. “Fiziologiya” Moskva Meditsina 1981. 

3. E. B. Babskiy i dr. “Fiziologiya cheloveka” İzd-vo “Meditsina” Moskva 1996. 

4. K. R.Raximov. Fiziologiya pishevarenie v jarkom klimate. Tashkent 1978. 

5.  M.V.Sergievskiy, N.A.Merkulova. Dıxatelnıy tsentr. M.1975 

6. A.T.Matchanov i dr. Fiziologiya krovoobrasheniya (fiziologiya sosudistoy sistemı). UzMU im. M.Ulugbeka. 

Tashkent 2004. 

       7. A. B. Kogan “Fiziologiya cheloveka i jivotnıx” I-II chast, Moskva  “Vısshaya shkola” 1984. 

       8. A. D. Nozdrachev “Obshiy kurs fiziologii cheloveka i jivotnıx” v dvux chastyax, Moskva “Vısshaya shkola” 1991. 

 

XI – Bap: 

BO’LİP ShIG’ARIW SİSTEMASI FİZİOLOGİYaSI