O’zbekstan Respublikası joqarı ha’m orta arnawlı ta’lim uazirligi
Garmonlardın’ payda bolıwının’ retleniwi
Download 0.74 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 5. Gipofiz ham onın’ garmonları.
- 6. Qalqan sıyaqlı bez garmonları
- Bazedov keselligi
- 8. Buyrek usti bezleri garmonları.
- 9. Jınıs bezleri garmonları, a’xmiyeti.
- VII – Bap: QAN SİSTEMASI FİZİOLOGİYaSI.
- 1. Qan organizmnin’ ishki ortalıg’ı.
- 2. Qannın’ fiziologiyalıq xızmetleri.
|
4. Garmonlardın’ payda bolıwının’ retleniwi. Garmonlar vegetativ nerv sisteması, aralıq miy yamasa gipotalamus ha’m u’lken miy yarım sharlarının’ qabıq bo’liminin’ uchastkasında payda boladı, ha’m retlenedi. Oz gezeginde garmonlar aralıq nerv sistemasının’ iskerligine ku’shli tasir jasaydı. Solay etip ishki seekretsiya bezleri ha’m aralıq nerv sisteması arasında qarama-qarsı, bir-birin quwatlawshı baylanıs duziledi. Garmonlardın’ payda bolıwının’ retleniwinde avtoregulyatsiya iskerligi u’lken a’xmiyetke iye. Mısalı: gipofizdin’ aldıng’ı bo’liminde payda bolatug’ın troplıq garmonlar degenimiz basqa bo’limlerinde jaylasqan ishki sekretsiya bezlerdin’ garmonlarının’ mug’darı kobeyse, onda gipofizdin aldında bo’liminin’ garmon is payda etiw xızmetin tomenleydi. Garmonlardın’ retleniuwinin’ avtoregulyatsiya printsipi qan quramının’ ximiyalıq jagdayı ozgergende de iske aspaydı. Mısalı: insulin garmonı qanda kobeyse, ol qan quramında glyukozanın’ azayıwına alıp keledi. Bul oz gezeginde qang’a adrenalin garmonının’ kop bo’limin shıg’ıwına alıp keledi de qannın’ quramının’ salıstırmalı turaqlı jaqdayın ta’miyinleydi. Zat almasıw barısında garmonlar funktsionallıq ha’m strukturalıq jaqtan ozgerislerge ushıraydı. Bunnan tısqarı garmonlardın’ belgili bir bo’limi degenimiz kelip qaladı da ozgeriske ushıraydı ha’m belgili bir bo’limin sidik quramında organizmnin bolinip shıg’adı. 5. Gipofiz ham onın’ garmonları. İshki sekretsiya bezlerinin’ ishinde gipofiz en’ a’xmiyetli orındı tutadı. Sonlıqtan bul ishki sekretsiya bezlerinin’ en’ baslı oraylıq bezi retinde qaraymız. Sebebi gipofiz payda etken garmonlar basqa sekretsiya bezlerinin’ xızmetlerinin’ retleniwin baskaradı. Du’zilisi boyınsha gipofiz quramalı. Ol adenogipofiz bo’liminen turadı. Adenogipofizaldıng’ı ha’m ortang’ı bo’limlerge iye. Bunnan tısqarı nerogipofiz yamasa gipofizdin artqı bo’liminen turadı. Bul onı bo’limlerdi payda etetug’ın garmonları bar. Gipofiz bas suyeginin’ sına sıyaqlı suyeginin’ turi ershesinin’ gipofizalıq oyıqshalarında jaylasadı. Gipofizdin’ aldıng’ı bo’limi yag’nıy adenogipofiz boliminin’ payda etetug’ın garmonlardın’ eki gruppag’a bo’lip uyrenemiz. Birinshi gruppag’a - troplıq garmonlar kirip olarg’a: tirotropin, kortinotropin, gonadotropin garmonları kiredi. Osiw garmonı yamasa samototroptın’ organizmde osiw protsessin kuwatlaydı. Organizmde beloklardın’ payda bolıwın kusheytedi. Bul garmon suyeklerge ha’m shemirsheklerge kushli ta’sir jasaydı. Olardın’ osiwleri bular a’sirese qol ha’m ayaq suyeklerinin’ uzınlıqqa osiwin ta’miyinleydi. Organizmnin’ qanday jas da’wirinde gipofizdin salıstırmalılıq xızmetinin’ buzılıwına baylanıslı organizmde osiw ha’m rawajlanıw protsessinde ozgeris payda boladı. Eger gipofizdin’ aldıng’ı bo’liminin’ xızmeti jas organizmlerde ku’shli bolsa, yag’nıy kop garmon payda etse, onda denenin uzınlıqqa osiwi kushli otip gigantizm qubılısına alıp keledi. Eger garmon jetispese onda organizm ospey irgejeylilik qubılısı payda boladı. Gipofizdin’ aldıng’ı boliminin’ garmonı samototropik mug’darda qanda kop bolg’an jaqdayda u’lken adamnın’ du’zilisinde uzınlıqqa osiw payda bolmaydı. Sebebi u’lken adamlarda osiw qubılısı ulıwma toqtag’an boladı. Biraq ayırım bo’limlerde Mısalı: murın ha’m tomengi jaq suyeklerinde, til, kokirek ha’m qarın boslıg’ı organizmlerinde ozgerisler payda boladı. Bul kesellik akromegeliya keselligi dep ataladı.
25 Prolaktin - su’t bezinde su’t payda etiwdi retlestiriwde qatnasadı. Tirlotropin-qalkan ta’rizli bezdin’ xızmetin retleydi. Gonodotroplıq garmonlarg’a - u’sh turli garmonlar kiredi, olarg’a folleyntropin, lyutropin ha’m dyutetroplıq garmonlar dep ataladı. Gonodotroplıq garmonlar tiyqarınan jınıs garmonlarına ha’m jınıs sisteması iskerligine ta’sir etiwshi garmonlar bolıp esaplanadı. Gipofizdin’ sırtqı bo’limi. Vozopressin ha’m anditotsin garmonların payda etedi. Vozopressin organizmde eki turli xızmet atqaradı. Birinshi ditdiollar tonusın kusheytedi, ha’m dittiolin basımdı joqarılatadı. Ekinshi xızmeti antiduritennin’ xızmeti bolıp, buyrek kanalshalarınan suwdın’ qang’a qayta sorılıwın retleydi. Rozopressin garmonının’ kusheyiwi qantsız diabet keselliginin’ payda bolıwına alıp keledi. Bunday kesellikte adam kop siyedi, xa’tteki sutkasına 10 litrge jaqın sdik payda etedi ha’m bo’lip shıg’aradı. Oksitotsin - su’ttin bo’linip shıg’ıwın retlewge qatnasadı. Emiw antinirogipofizden yamasa gipofizdin’ artqı bo’liminen eksitotsinnin bo’linip shıqıwın kusheytedi. 6. Qalqan sıyaqlı bez garmonları. Bul bezde quramında yodı bar garmonlar tiroksin ha’m triodttsionin garmonlarda payda boladı. Triodttsioninnin’ aktivligi tironsinge qarag’anda 10 ese kushli, biraq onın’ yodtag’ı mug’darı juda’ az boladı. Xa’zirgi waqıtta ha’m adamlar organizminde tirokaltsitonin’ garmonının’ bar ekenligi anıqlang’an. Bul garmon organizmde kaltsiy duzlarının’ almasıwın retleydi. Ol suyegimizde kaltsiydin’ ta’miyinleydi. Suyek tkanının’ ka’liplesiwin ku’sheytedi. Qalqan sıyaqlı bezi garmonlarının’ fiziologiyalıq a’xmiyeti olar aralıq nerv sisteması ha’m joqarg’ı nerv iskerligin ja’nede organizmnin’ osiw, rawajlanıw ha’m zat almasıwdın’ barlıq turlerine ta’sir etedi, olardı retleydi. Qalqan sıyaqlı bezi durıs jumıs islemese yag’nıy onın’ garmonları jetispese a’sirese jas balalarda denen proportsiyası buzıladı gretinizi keselligi kelip shıg’adı. Bunnan tısqarı meksidemiya keselligi de usı bezdin’ funktsiyasının’ buzılıwınan kelip shıg’adı. Eger bul bezdin’ funktsiyası kusheyse, yag’nıy onın’ garmonları kobeyse, organizmde Bazedov keselligi kelip shıg’adı. 7. Asqazan astı bezi garmonları, a’xmiyeti. Bul bez aralas bezler toparlarına kiredi, onın’ atsinoelık tkanı asqazan astı bezi shiresin payda etip onı on eki eli ishegine bo’lip shıg’aradı, ha’m bez sırtqı sekretorlıq xızmetin atqaradı. Onın’ ishki sekretorlıq xızmeti ondıg’ı Langergans atawlarında insulin garmonlarının’ payda bolıwı ha’m onın’ tikkeley qang’a bo’linip shıg’ıwı menen baylanıslı. Bul bezdin garmonına insulin garmonı kiredi. İnsulin organizmde uglevodlardın’ almasıwın retleydi. İnsulin garmonının’ ta’sirinde qan quramındag’ı kaliy azayadı – na’tiyjede gipoklikenin jag’dayı payda boladı. Sebebi bul garmon qan quramındag’ı glyukozanı bawırda ha’m bulshıq etlerde glyukogenge aylandırıw uqıplılıg’ına iye. İnsulin garmonının’ payda bolıwının’ retleniwi tomendegishe juredi. Bunda tiykarınan qan quramında glyukoza mug’darının’ jagdayı a’xmiyetli roldi atqaradı. Eger qan quramında qant mug’darı kobeyse yag’nıy giperglikemiya jagdayı payda bolsa, onda qang’a kop mug’darda insulin garmonı bolinip shıg’adı. Bug’an qarama-qarsı gipoglikeniya yag’nıy nan quramında glyukozanın’ azayıwı bul garmonnın’ payda bolıwın ha’m onın’ qang’a bolinip shıg’ıwın ta’miynleydi. İnsulin garmonının’ az bolinip shıgıwı yag’nıy onın’ qan quramındag’ı mug’darının’ azayıwı organizmde qantlı diabet keselligin alıp keledi. Bul kesellikte organizmde tek g’ana uglevodtın’ almasıwı buzılıp qoymastan beloklar ha’m maylardın’ almasıwı da buzıladı. 8. Buyrek usti bezleri garmonları. Buyrek usti bezleri ju’p organ. Olar buyreklerdin’ ustinde jaylasqan. Bul bezlerdin’ denesi eki bo’limnen turadı. Birinshi qabıq, ekinshi mishe yamasa ishki bo’limi. Buyrek usti bezlerinin’ organizmnin’ tirishiliginde wlken a’xmiyetke iye. Eger olardı alıp taslasa, organizm tirishiligin toqtatadı. Buyrek usti bezlerinin’ eki bo’limi de garmonlar payda etedi. Qabıq bolimli garmonlarg’a - bularg’a: 1. Glikokortikoidlar - olarg’a gidrokartizon kortinosteron kiredi. 2. Mineralkortikoidlar - olarg’a aldosteron dezonikortinosterin kiredi. 3. Jınıs garmonları - olarg’a androgen, estrogen progentron kiredi. Glikokortikondlar - uglevod maylar ha’m beloklardın’ almasıwın retlewge qatnasadı. Glyukozanın’ beloklardın’ payda bolıwın kusheytedi. Uglevodlardın’ almasıwında bular insulin garmonına qarama-qarsı jumıs isleydi. Glikokortikoidlar ha’r qıylı vospaleniege qarsı garmonlar bolıp esaplanadı. Mineralkortikoidlar - organizmde mineral duzlardın’ almasıwın retlewde qatnasadı. Jınıs garmonlar - ekinshi jınıs bezlerinin’ rawajlanıwın ha’m jınısıy jetilisiwdi retleydi. Buyrek usti bezlerinin’ miyshe yamasa ishki bo’liminin’ garmonlarına nitixaleminler kiredi. Olar adrenalin ha’m noradreninil dep ataladı. Noradrenalinnin’ ha’m adrenalinnin’ bolatug’ın orınları xromofoin kletkalarda olar tek g’ana buyrek usti bezinin’ miyshe bo’liminde jaylasıp qoymastan, basqa organlarda, mısalı: uyqı arteriyalarının’ aortag’a bo’lingen jerinde, kishi 26 janbas suyeginin’ simpatikalıq nerv jipsheleri tuyinshelerinde ha’m simpatikalıq nerv jipshelerinin’ basqa da tuyinshelerinde jaylasqan ha’m usı garmonlardı payda etiwge qatnasadı. Adrenalin garmonı qang’a arteriyalıq basım tomenlegende qan jog’altqanda, tonqanda, bulshık et iskerliginde, gipogikkeniya jagdayında, emotsionallıq jag’dayda, qorıqqanda ashıwda qanday da zattın’ ta’sirinde payda bolatug’ın kushli awırıw jagdayında qang’a bo’linip shıg’adı, yag’nıy bul garmon organizmnin’ stress jag’dayı tusken wakıttag’ında kobeyedi. Organizmlerdin xızmetinde adrenalin simpatiqalıq nerv qalay ta’sir etse olda sonday ta’sir jasaydı ha’m biri ekinshisin quwatlaw mumkinshiligine iye boladı. Adrenalin skelet bulshıq etlerinin’ jumıs iskerligin kusheytedi. Biraq ol juda’ qısqa waqıt aralıg’ında ta’sir etiwshi garmon bolıp esaplanadı. Sebebi qanda ha’m tkanlarda ushırasatug’ın monoaminooksidaza fermenti onı tez ıdıratıp jiberedi. Noradrenalin - adrenalinge salıstırg’anda ol tek mediator xızmetin atkarıwshı bolıp esaplanadı, yag’nıy (nerv) retseptorlardan qozıwdı nerv jipleri arqalı orayda ha’m oraydan effektor yamasa jumıs islewshi organlarg’a juwap reaktsiyasın jetkerip beriwshi nerv jipshelerinde qozıudı birinen-ekinshisine otkeriw xızmetin atkarıp otıradı. 9. Jınıs bezleri garmonları, a’xmiyeti. Jumıs bezleri erlerde tuxımlıklar, nasharlarda ma’yeklikler bolıp, olar aralas bezler gruppasına kiredi. Olar sırtqa sektorlıq xızmetin atqarg’anda er ha’m nashar jınıs kletkaların payda etedi, olar spermatazoid ha’m ma’yeklikleri dep ataladı. Olardın’ ishki sekretorlıq xızmeti er ha’m nashar jınıs garmonların payda etiw ha’m qang’a bo’lip shıg’arıw menen iske asadı. Jınıs organlarının’ retleniwi ha’m jınıs garmonlarının’ qang’a otiwi organizmnin’ jınısıy jetilisiwin bildiredi. Adamlarda jınısıy jetisiw a’g’-a’u’ jaslarda ka’liplesedi. Birinshi jınıs bezlerine jınıs bezleri yag’nıy tuxımlıqlar ha’m ma’yeklikler ja’ne jınıs organları yag’nıy jınıs ag’zası, jınıs bezi matka ha’m ma’yek jolları kiredi. Bular jınısıy qatnastı ha’m balanın’ tuwılıu mumkinshiliginin’ jetiskenligin bildiredi. Ekinshi jınıs bezlerine er ha’m nashar adamlarda organizmnin’ dene duzilisin ha’m jınısıy ayırmashılık belgilerinin’ protsessi menen atkarıladı. Er jınıs garmonları -androgenler dep atalıp, olar ekige bo’linedi. Birinshi testosteron, ekinshi androsteron. Bul garmonlar jınıs ag’zaların ha’m ekinshi jınıs belgilerinin’ rawajlanıwın kuwatlaydı, ha’m jınısıy reflekstin’ payda bolıwın ja’ne organizmnin’ psixokiqalıq ozgerislerine alıp keledi. Nashar jınıs garmonları - estrogenler dep ataladı, olar ma’yekliktin’ follikullerinde payda boladı. Ovulyatsiya waqtında jarılg’an, denede progesiron garmonı payda boladı. Estrogenler nasharlarda ha’m birinshi ha’m ekinshi jınıs retleniwin jetistiredi, ha’m jınısıy refleks payda etedi, psixikalısın ozgertedi. Progesteron - juklilik da’wirinin’ fiziologiyalıq normada otiwin retlewge qatnasadı. Jınıs garmonlarının’ kushli ta’sir etiw mumkinshiligine bolıp, eger er jınıs garmonı nasharg’a jiberilse, onda nashar organizmlerde er adamg’a ta’n jınıs belgiler kaliplesedi ha’m er adamda nashar jınıs belgilerin payda etiw mumkinshiligi ne iye.
1. Adam organizmindegi bezler neshe gruppaga bolinedi? 2. Gormonlar qanday ka’siyetlerge iye? 3. Organizm xızmetlerine garmonlardın’ ta’sir etiw mexanizmi qanday? 4. İshki sekretsiya bezleriniq fiziologiyalıq a’xmiyeti qanday? 5. Organizmde gormonlardın’ payda bolıw mexanizmi qalay iske asadı? 6. Gipofizdin’ aldıng’ı ha’m artqı bolimlerinin’ gormonları qanday ha’m olar qanday xızmetlerdi atqaradı? 7. Asqazan astı bezinin’ qanday kletkaları ishki sekretsiyalık xızmet atqaradı ha’m qanday gormon payda etedi ol gormonnın’ qanday gormon payda boladı? 8. Buyrek u’sti bezinin’ qabıq ha’m miyshebo’limlerinde qanday gormon payda boladı? 9. Adrenalin ha’m noradrenalin gormonlarnın’ fiziologiyalık a’xmiyeti qanday? 10. Tukımlıklarda qanday er jınıs gormonlar payda boladı? 11. Ma’yekliklerde qanday nashar jınıs gormonları payda boladı? 12. Jınıs gormonlarının’ fiziologiyalıq a’xmiyeti qanday? 13. Jınıs gormonlarnın’ payda bolıw mexanizmi qalay iske asadı?
1. M.A.Ajibekov, T.B.Eshanov “Adam ha’m xaywanlar fiziologisı” I-II tom “Bilim” Nokis, 1998. 2. E.B.Babskiy i dr. “Fiziologiya cheloveka” izd-vo “Meditsina” Moskva, 1996. 3. S.A.Georgieva i dr. “Fiziologiya” izd-vo “Meditsina” Moskva, 1981. 4. M.A.Ajibekov. B.X.Xabibov. İshki sekretsiya bezlerinin’ fiziologiyası. “Karakalpakstan”, No’kis.1990. 5. R.Shmid, J.Tevs. Fiziologiya cheloveka. N.1985, Tom 1 6. . A.B.Kogan “Fiziologiya cheloveka i jivotnıx” I-II chast “Vısshaya shkola” Moskva, 1984.
27
1. Qan organizmnin’ ishki ortalıg’ı. 2. Qannın’ fiziologiyalıq xızmetleri. 3. Qannın’ organizmdegi mug’darı ha’m qa’siyeti. 4. Qannın’ quramı, plazma quramı, qannın’ osmoslıq ha’m onkotikalıq basımı. 5. Gemoliz (qan uyıw) tu’rleri, qannın’ reaktsiyası. 6. Qannın’ buferlik sisteması. 7. Qannın’ formalıq elementleri leykotsitler, xızmetleri. 8. Qannın’ gruppaları. Rezus-faktor. Qan quyıw. 9. Organizmnin’ ishki ortalıg’ı haqqında tu’sinik. Tayanısh tu’sinikleri: ishki ortalıq, qannın’ xızmetleri, plazma, osmoslıq ha’m onkotikalıq basım, gemoliz, reaktsiya, buferlik sistema, formalıq elementler, qan gruppaları, rezus faktor, leykotsit, eritrotsit, qan plastinkaları.
Qan organizmdegi en’ a’hmiyetli suyıqlıqlardın’ biri bolıp, ol limfa ha’m tkan aralıq suyıqlıqları menen birge organizmnin’ ishki ortalıg’ı bolıp esaplanadı. Organizmnin’ ishki ortalıg’ı degenimiz joqarıda aytılg’an suyıqlıqlar bolıp olar o’z ha’reketinde organizmnin’ barlıq kletkaların, tkanların juwıp oyıp, olardı baylanıstıradı ha’m organizmdi (zat) tirishiliktin’ tiykarg’ı belgisi bolg’an zat almasıw qubılısına qatnasadı. Organizmnin’ bunday ishki ortalıg’ı, onı qorshag’an sırtqı ortalıq penen tikkeley baylanıspaydı. Qan sonday-aq kletkalar menen de tikkeley baylanıspaydı, biraq olarg’a kerekli bolg’an O 2 tı ha’m azıqlıq zatlardı jetkerip beredi ha’m olardan bo’linip shıg’ıwı tiyis bolg’an CO 2 ha’m basqada metobolit birikpelerin bo’lip shıg’arıw organlarına jetkerip beredi. Qannın’ kletkalar menen tikkeley baylanısı tek g’ana qızıl su’yek miyshesinde ha’m talaqta boladı. Qan kletkalar menen tikkeley baylanıspaytug’ın bolsa joqarıda aytılg’an xızmetler qalay iske asadı? Bul sorawg’a bılay juwap beremiz. - Qan, qan plazmasınan ha’m formalıq elementlerden turadı. Qan plazmasınan tkan, aralıq suyıqlıg’ı payda boladı. Bul suyıqlıq kletkag’a o’tiwshi azıqlıq zatlardı kletka ishine o’tkeriwshi ortalıq bolıp tabıladı, yag’nıy kletkanın’ azıqlıq zatlardı alıwı usı suyıqlıq ja’rdeminde iske asadı, sebebi bul suyıqlıq ha’m kletkalardı ha’m tkanlardın’ arasındag’ı boslıqlarda ha’reket etedi ha’m jaylasadı. Tkan aralıq suyıqlıqtın’ qan plazmasınan payda bolg’anı ushın qandı universal organizmnin’ ishki ortalıg’ı dep esaplaymız. Organ kletkaları ha’m tkanlar qan suyıqlıg’ınan gistogematikalıq barer arqalı ajıralıp turadı. Gistogematikalıq barerdin’ tiykarg’ı xızmeti qan quramın salıstırmalı turaqlı jag’dayda saqlap turıw bolıp tabıladı. Yag’nıy organizmnin’ gomeostaz jag’dayın salıstırmalı turaqlı jag’dayda saqlaydı. Bul organizm tirishiliginde u’lken a’hmiyetke iye qubılıs bolıp tabıladı. Qanda organizmnin’ ishki ortalıg’ı dep qarawımızg’a ja’ne bir mısal, organizmdegi qa’legen fiziologiyalıq ha’m potologiyalıq o’zgeristi anıqlaw ushın en’ da’slep qan suyıqlıg’ının’ quramın onın’ fiziko-ximiyalıq qa’siyetin analiz jasaymız. Bul meditsinada ken’nen qollanılatug’ın ta’jiriybe bolıp tabıladı.
Qan qan tamırlarınan ha’reket etiw barısında en’ a’hmiyetli bolg’an to’mendegi xızmetlerdi atqaradı. 1. Transportlıq xızmeti - bunda qan kletkalarg’a O 2 ha’m azıqlıq zatlardı jetkerip beredi h.t.b. 2. Dem alıw xızmeti - gemoglobin O 2 o’zine sin’irip onı kletka ha’m tkanlarg’a jetkerip beredi ha’m SO 2 2 gazdı bo’lip shıg’arıw organlarına jetkerip beredi. 3. Azıqlandırıw xızmeti - qan as sin’iriw sisteması organlarınan azıqlıq zatlardı tkanlarg’a jetkerip beredi. 4. Ekskretorlıq xızmeti - qan organizminde zat almasıw protsessinde payda bolatug’ın tirishilik shlakların yamasa organizmge zıyanlı metobolitlerdi bo’lip shıg’arıw organlarına jetkerip beredi. Bunday zatlarg’a mochevina, mochevaya kislota, duzlar ha’m artıqmash suw kiredi. 5. Tkanlarda suw balansın saqlaw xızmeti - bul xızmet qanda natriy duzlarının’ kontsetratsiyasına bo’leklerdin’ qandag’ı mug’darına ha’m qan tamırlarının’ o’tkeriwshilik jag’dayına baylanıslı boladı. 6. Dene temperaturasın retlew xızmeti - bul xızmet qanda qan tamırları boylap ha’reketinin’ tez o’zgeriw fiziologiya-sına baylanıslı. Eger qan kapilyar qan tamırlarında ko’birek ha’reket etse onda deneden jıllılıqtın’ bo’linip shıg’ıwı artadı, al eger ishki organlar qan tamırlarında qan aylanısı pa’seyse onda jıllılıqtın’ bo’linip shıg’ıwı azayadı. Mine usılay etip qan qannın’ tamırlar boylap bo’listiriliwine baylanıslı organizmde jıllılıqtı retlewge ha’m dene temperaturasın salıstırmalı turaqlı saqlawg’a qatnasadı. 7. Qorg’anısh xızmeti - qannın’ qorg’anısh xızmeti onın’ quramında antitelanın’ bolıwına baylanıslı iske asadı. Antitela degenimiz beloklı ta’biyatqa iye bolg’an birikpe bolıp ol bakteriyalar ha’m olardın’ tirishilik iskerliginde payda bolg’an, organizmde zıyanlı zatlardı joq etedi ha’m zıyansızlandıradı. 8. Retlewshilik xızmeti - qannın’ bul xızmeti, ishki sekretsiya bezleri payda etken gormonlardın’ qan arqalı organizmge tarqalıwı, qa’legen bir organnın’ xızmetin tezletiw yamasa pa’seytiw uqıplıg’ına aytıladı.
28
- Eresek adamlardın’ organizminde qan, onın’ dene massasının’ (salmag’ının’) 6-8% in yamasa 1/13 bo’limin quraydı. Bul shama menen 5-6 litr qan mug’darın bildiredi. Kishi jastag’ı balalarda qan dene salmag’ının’ (jan’a tuwılg’an bala) 15% in quraydı. Fiziologiyalıq tınısh jag’dayda organizmde bar qannın’ barlıq mug’darı aynalısta bolmaydı, onın’ belgili bir bo’limi depoda saqlanadı. Depo xızmetin bawır, talaq, o’kpeler ha’m qan tamırları (venalar) atqaradı. Qannın’ ulıwma mug’darı organizmde salıstırmalı turaqlı jag’dayda saqlanadı. Ha’r qıylı fiziologiyalıq jag’dayda baylanıslı. Mısalı: fizikalıq jumıs, emotsiyalıq strese h. t. b. jag’daylarda depoda jaylasqan qan ulıwma qan aylanısına qosıladı. Ulıwma qannın’ 1/2-1/3 mug’darı jog’alg’anda organizm tirishiligin toqtatadı. Qan fiziko-ximiyalıq o’zgesheliklerge iye. Ol qa’siyeti boyınsha suspenziya, kolloid ha’m elektrolitlerdin’ eritpeleri xalında qa’siyetlerge iye. Qannın’ suspenziyalıq - qa’siyeti qan plazmasının’ beloklıq quramına ha’m beloklıq fraktsiyasına yag’nıy beloklardın’ tu’rlerine baylanıslı boladı. Qannın’ kolloidlıq - qa’siyeti bulda plazma beloklarına baylanıslı. Qannın’ elektrolitlik - qa’siyeti qan plazması quramında xlor, yod ha’m fosfordın’ teris (-) zaryadın alıp ju’riwshi anionlardın’ ha’m natriy, kaliy, kaltsiy, magniy ha’m temirdin’ on’ (+) zaryadqa iye bolg’an bolıwına baylanıslı qa’siyet bolıp tabıladı. Sonlıqtan qannın’ elektrolitlik qa’siyeti onın’ osmoslıq basımın anıqlaydı. Qannın’ quramı, plazma quramı, qannın’ osmoslıq ha’m onkotikalıq basımı. - Qan, qan plazmasının’ ha’m formalıq elementlerden turadı. Qannın’ formalıq elementlerine yamasa qan kletkalarına eritrotsitler, leykotsitler ha’m trombotsitler kiredi. Eger qandı aldın ala uyıtpaytug’ın suyıqlıq geparin penen aralastırıp tsentrifugalan yamasa qozg’almaytug’ın bir orıng’a qoysaq belgili waqıttan son’ probirkadag’ı qan bir-birinen ajıralatug’ın eki bo’lekke bo’linedi. Bunda u’stingi, mo’ldir, ren’siz bo’lim qan plazması, ol astıng’ı qızg’ısh bo’lim qannın’ formalıq elementleri jaylasqan bo’lim bolıp esaplanadı. Bul eki bo’limnin’ ortasında aq ren’degi ju’da’ juqa plenka qabatı bolıp ol leykotsitler bolıp tabıladı. Leykotsitlerdin’ salıstırmalı tıg’ızlıg’ı ha’m massası qannın’ basqa kletkalarınan jen’il bolg’anlıqtan eki aralıqta jaylasadı. Qannın’ plazması ha’m kletkalarının’ ko’lemlik qatnası arnawlı a’sbap gematokrit ja’rdeminde anıqlanadı. Qan plazması - ju’da’ quramalı biologiyalıq ortalıq bolıp esaplanadı. Ol tkan aralıq suyıqlıg’ı menen ju’da’ jaqın baylanıslı. Plazma quramında 90-92% suw ha’m 8-10% qurg’aq zatlarına organikalıq ha’m neorganikalıq birikpeler kiredi.
Plazmanın’ organikalıq birikpelerine: a) plazma belokları bolg’an - albumin globulin fibrinogen kiredi.7-8% belok plazmada ushırasadı. b) Beloklı ta’biyatqa iye, biraq quramında azotı joq birikpeler, bularg’a aminokislotalar, mochevina, mochevaya kislota, kreatin, ammiak kiredi. Bular 30-40 mg % mug’darın quraydı. v) Azotsız organikalıq birikpeler bularg’a glyukoza, neytral maylar ha’m lipidler kiredi. g) Fermentler - bulardın’ ayırımları qannın’ uyıwında qatnasadı. Mısalı: fibrinoliza Qan plazmasında bulardan tısqarı maylardı, glinogendi ha’m beloklardı ıdıratıwshı fermentler ushırasadı. Plazmanın’ neorganikalıq birikpelerine: Na +
++ , K
+ , Mg
++ kationları ha’m Cl - , HPO
- 4 , HCO - 3 anionları kiredi. Plazma quramı ha’mme waqıt salıstırmalı turaqlılıq jag’dayında saqlanadı. Bul o’z - o’zinen retlenip otırıladı, bug’an organlar ha’m sistemalar qatnasadı. Download 0.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|