O’zbekstan Respublikası joqarı ha’m orta arnawlı ta’lim uazirligi
Qannın’ quramı, plazma quramı, qannın’ osmoslıq
Download 0.74 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 5. Gemoliz tu’rleri, qannın’ reaktsiyası.
- 6. Qannın’ buferlik sisteması.
- 7. Qannın’ formalıq elementleri.
- 8. Qannın’ gruppaları. Rezus-faktor. Qan quyıw.
- 9. Organizmnin’ ishki ortalıg’ı xaqqında tu’sinik.
- 1. U’lken ham kishi qan aylanıw shen’beri.
- 2. Ju’rektin’ du’zilisi.
- 4. Ju’rektin’ jumısın jazıp alıw (elektrokardiogramma)
|
4. Qannın’ quramı, plazma quramı, qannın’ osmoslıq ha’m onkotikalıq basımı. Qannın’ osmoslıq basımı onın’ quramındag’ı elektrolitlerge ha’m elektrolit emes birikpe (glyukoza h. t. b.)lar kiredi. Bul zatlardın’ kontsentratsiyası qanshelli joqarı bolsa, onda onın’ osmoslıq basımıda sonshelli joqarı boladı. Plazmanın’ onkotikalıq basımı onın’ quramındag’ı beloklarg’a baylanıslı. Kletka tirishiligi ha’m iskerligi qan quramının’ osmoslıq ha’m onkotikalıq basımının’ salıstırmalı turaqlı jag’dayında iske asadı. Qannın’ osmoslıq basımına ten’ bolg’an duzlı eritpe izoosmoslıq yamasa izotonikalıq eritpe dep ataladı. Bul 0,85-09% NaCL eritpesi yamasa fiziologiyalıq eritpe (fizrastvor) dep ataladı. Qannın’ osmoslıq basımınan bir qansha joqarı osmoslıq basımg’a iye bolg’an duzlı eritpe gipertonikalıq, ol bir qansha to’men osmoslıq basımg’a iye duzlı eritpe gipotonikalıq eritpe dep ataladı.
Gemoliz bul gemoglobinnin’ eritrotsitlerden shag’ın qan plazmasına qosılıwı. Na’tiyjede qannın’ uyıwına alıp keledi. Gepoliz protsessi qan tamırlarında da ha’m organizmnen sırtta da boladı. Organizmnen sırtta gepoliz protsessi gipotonikalıq eritpe ta’sirinde, osmoslıq gipoliz yamasa probirkag’a alıng’an qandı ku’shli aralastırg’anda yamasa ku’shli silkip jibergen jag’dayda, eritrotsitler qabıg’ı jarılıp, gemoglobinnin’ sırtqa shıg’ıp ketiwine sebepshi jag’day payda boladı, na’tiyjede gemoliz protsessi kelip shıg’adı. Gemolizdin’ bul tu’ri mexanikalıq gemoliz dep ataladı. Ayırım jag’dayda ximiyalıq birikpeler mısalı, kislotalar, siltiler, efir, xloroform, spirt ta’sirinde de gemoliz protsessi payda boladı, bug’an ximiyalıq gemoliz dep at berilgen. Qannın’ qan tamırlarında uyıwı, gemolizge ushırawı ha’r tu’rli za’ha’rli zatlar ta’sirinde, mısalı: uwlı jılan shaqqanda, skorpion za’ha’ri ta’sirinde, yamasa u’ylespeytug’ın qan gruppası quyılg’anda payda boladı. Qannın’ reaktsiyası - qannın’ reaktsiyası onın’ quramındag’ı vodorod ionının’ kontsentratsiyası menen anıqlanadı. Bul rN belgisi menen esaplanadı. Qan reaktsiyasının’ qıshqıl ta’repke o’zgeriwi atsidoz dep atalıp ol qanda N + ionının’ ko’beygenligin bildiredi. Eger qanda N + ha’dden tıs ko’beyip ketse nerv sisteması xızmeti buzıladı, adamnın’ esi awadı ha’m o’limge alıp keledi. Qan reaktsiyasının’ siltilik ta’repke o’zgeriwi alkaloz dep atalıp, ol qan quramında ON -
29 gidroksil ionlarının’ ko’beyiwine baylanıslı boladı. Bulda o’z gezeginde nerv iskerliginin’ xa’dden tıs sharshawın payda etip, organizmnin’ tirishilik iskerligi buzıladı ha’m o’limge alıp keledi. Qan
reaktsiyasının’ salıstırmalı turaqlı jag’dayı qannın’ buferlik sisteması tiykarında saqlanıp ha’m retlenip barıladı. Bug’an o’kpeler, bu’yrekler ha’m ter bezleride qatnasadı. Sebebi olar organizmge zıyanlı zatlardı sırtqa bo’lip shıg’arıw xızmetlerin atqaradı.
Qannın’ tiykarınan 4-buferlik sisteması belgili. Olarg’a: 1. Karbonatlı buferlik sistema. 2. Fosfatlı buferlik sistema. 3. Gemoglobinnin’ buferlik sisteması. 4. Plazma beloklarının’ buferlik sisteması kiredi. Bular qan quramına kelip tu’sken ha’r qıylı kislotalardı ha’m siltilerdi zıyansızlandırıp qannın’ reaktsiyasın belgili da’rejede fiziologiyalıq normada uslap turıwg’a qatnasadı. Qan reaktsiyasının’ normada saqlanıwı ko’pshilik organlardın’ iskerligin ta’miyinleydi ha’m bunda ayırım organlardın’ o’zleride qatnasadı. Mısalı: o’kpe arqalı SO 2 bo’linip shıg’adı, bu’yrekler arqalı ha’r qıylı duzlar natriy bo’linip shıg’adı, ter bezleri arqalı az mug’darda sut kislotası bo’linip shıg’adı. Organizmge zıyanlı bunday birikpeler organizmde zat almasıw protsessi barısında toplanadı ha’m zıyanlı boladı. Qan quramının’ siltili ha’m kislotalıq jag’dayı joqarıda keltirilgen buferlik sistemalar tiykarında teppe - ten’lik jag’dayg’a kelip turadı. Biraq sog’an qaramastan qan sisteması reaktsiyası atsidozlıq ha’m alkolozlıq jag’dayg’a fiziologiyalıq ha’m patologiyalıq jag’dayda bayqaladı.
Qannın’ formalıq elementlerine eritrotsitler, leykotsitler ha’m trombotsitler kiredi. Eritrotsitler yadrosız qan kletkaları bolıp olardın’ forması eki ta’repleme ishke oyıs bolıp keledi. Er adamlardın’ 1 ml 3 qanında shama menen 4,5 - 5,5 mln. eritrotsit ushıraydı. Eritrotsitler sanı ha’r qıylı faktorlar ta’sirinde o’zgerip otıradı, onın’ ko’beyiwin eritrotsitoz, al kemeyiwin eritropeniya dep ataydı. Eritrotsitler to’mendegi xızmetlerdi atqaradı: 1. Dem alıw xızmeti, sostavında gemoglobin pigmentinin’ bolıwına baylanıslı kletalarg’a kislorodtı jetkerip beredi.
2. Awqatlandırıw xızmeti, azıqlıq zatlardı kletkalarg’a jetkerip beredi. 3. Fermentativlik xızmeti, olar xolinesteraza angidraza fermentlerin alıp ju’riwshiler bolıp esaplanadı. 4. Qorg’anısh xızmeti, qannın’ uyıwına qarsı ha’m qan quramına kelip tu’sken ha’r qıylı jat deneni zıyansızlandıradı. Gemoglobin - Gemoglobin qannın’ dem alıw pigmenti bolıp ol organizm tirishiliginde en’ a’hmiyetli xızmetlerdin’ biri bolg’an dem alıw xızmetinde qatnasadı ha’m kletkalarg’a kislorodtı jetkerip beriw xızmetin atqaradı. Er adamlar qanında fiziologiyalıq normada shama menen 14-16g %, al nasharlarda 12-14g % gemoglobin boladı. Gemoglobin quramalı ximiyalıq birikpe bolıp onın’ quramında 600 aminokislota bar. Adam qanında q tipke kiriwshi gemoglobin ushırasadı. Ha’r tu’rli tipke kiriwshi gemoglobinler quramı boyınsha ajıraladı. Bunnan tısqarı skelet bulshıq etlerinde mioglobin ushırasadı, ol bulshıq etlerdi kislorod penen ta’miyinlew xızmetin atqaradı. Gemoglobinnin’ sintezlenetug’ın ornı qızıl su’yek miyshesi bolıp esaplanadı. Onın’ sintezleniwi ushın organizmge awqatlıq zatlar menen temir jetisip turıwı tiyis. Gemoglobin, kislorodtı jetkerip beriw xızmetin tek g’ana eritrotsit quramında ju’rgen waqtında g’ana atqara aladı. Eger qandayda jag’dayg’a baylanıslı eritrotsit buzılsa onda qan plazması quramında gemoglobin ko’beyip ketedi ha’m bu’yrekti filtrlew xızmeti tiykarında organizmnen sırtqa shıg’arıladı. Qan plazmasında gemoglobin ko’beyse qannın’ qoyıwlıg’ı artadı, onkotikalıq basımı artıp onın’ qan tamırları boylap ha’reketi qıyınlasadı ha’m tkan aralıq suyıqlıg’ının’ payda bolıwı to’menleydi. Gemoglobin to’mendegi xızmetlerdi atqaradı: 1. Dem alıw xızmeti, kletkalarg’a kislorodtı, al kletkalar-dan uglekislıy gazdı o’kpelerge alıp baradı. 2. Buferlik qa’siyetke iye bolg’anlıqtan qannın’ reaktsiyasın fiziologiyalıq normada uslawg’a qatnasadı. Gemoglobin kislorodtı o’zine biriktirse onı oksigemoglobin dep atadı. Kislorodtı bo’lip bergen gemoglobin qa’lpine kelgen gemoglobin dep ataladı. Uglekislıy gaz benen birikken gemoglobin karbgemoglobin dep ataladı. Gemoglobin tek g’ana kislorod ha’m uglekislıy gaz benen birigip qoymastan ol ugar gazı menen de birikpe du’zedi ha’m onı karboksigemoglobin dep ataymız. Ol turaqlı birikpe bolıp adam o’miri ushın ju’da’ qa’wipli boladı. Leykotsitler ha’m olardın’ xızmetleri. Leykotsitler yamasa aq qan denesheleri yadro ha’m protoplazmag’a iye qan kletkaları bolıp esaplanadı. Adamlar qanında shama menen 1 mm 3 qanda 6000-800 nan aslam leykotsitler ushırasadı. Ayırım jag’daylarda 4000 nan 10000 g’a shekem o’zgeriwi mu’mkin. Qan quramında leykotsitlerdin’ ko’beyiwin leykotsitoz, al azayıwın leykopenie dep ataydı.
Leykotsitler u’lken eki gruppag’a bo’linedi? 1. Da’nesheli yamasa granulotsitler. 2. Da’neshesiz yamasa agronulotsitler. Granulotsitler ha’r qıylı boyag’ısh zatlarına jaqsı boyalıp ko’rinedi. Olarg’a neytrofiller, eozinofiller ha’m bazofiller kiredi. Agronulotsitlerge - limfotsitler ha’m monotsitler kiredi. Ha’r qıylı leykotsitlerdin’ o’z-ara qatnası leykotsitarlıq formula menen anıqlanadı. Ayırım keselliklerde leykotsitarlıq formula o’zgeredi. Mısalı: bronxit ha’m o’kpe keselliklerinde neytrofiller, al astma, lixoradka keselliginde eozinofiller ko’beyedi ha’m bul keselliktin’ diagnozın anıqlawda u’lken a’hmiyetke iye boladı. 30
Leykotsitler a’hmiyetli fiziologiyalıq qa’siyetke iye bolıp, ol onı erkin ameba sıyaqlı ha’reket etiwshi bolıp esaplanadı. Ol erkin ha’reketi tiykarında og’an quramına kelip tu’sken jat denelerdi sırtınan orap alıp olardı jep joq etedi, sonlıqtan onın’ bul xızmetin fogotsitoz xızmeti dep esaplaymız. Bul qubılıs birinshi ret İ.İ.Mechnikov ta’repinen izertlenip og’an fagotsitoz qubılısı dep at berildi. Bul qubılıstı tiykarınan neytrofillik leykotsitler, monotsitler ha’m eozinofillerde atqaradı. Sonın’ menen birge leykotsitler to’mendegi a’hmiyetli xızmetlerdi atqarıwg’a qatnasadı. Onın’ a’hmiyetli xızmetlerinin’ biri qorg’anısh xızmeti bolıp esaplanadı. Leykotsitler arnawlı birikpe bolg’an leykkin payda etedi. Ol organizmge tu’sken mikroorganizmlerdi ha’m mikroplardı joq etiwge qatnasadı. Ayrım leykotsitler mısalı: bazofiller ha’m eozinofiller antitoksinlar payda etedi ha’m organizmdi mikroblardın’ payda etken zıyanlı birikpelerinen qorg’aydı. Sonın’ menen birge leykotsitler organizmde regenerativlik qa’lpine keliwshilik protsessin ku’sheytedi ha’m tkanlardın’ jaraqatlang’an bo’limlerinin’ tez pitiwin ta’miyinleydi. Bunnan tısqarı leykotsitler fermentativlik xızmetke qatnasadı. Olar ha’r qıylı fermentlerdi o’zinde saqlaydı. Mısalı: proteolitikalıq yamasa beloklardı ıdıratıwshı, dipolitikalıq yamasa maylardı ıdıratıwshı ha’m amilolitikalıq yamasa uglevodlardı ıdıratıwshı fermentlerdi o’zinde uslaydı. Trombotsitler ha’m olardın’ xızmetleri. Bular qan plastinkaları bolıp esaplanadı. 1 mmq qanda 180 000 nan 320 000 g’a shekem ushırasadı. Onın’ mug’darının’ qanda ko’beyiwin trombotsitoz, al azayıwın trombotsitopeniya dep ataydı.
Trombotsitlerde leykotsitler sıyaqlı erkin ha’reket etiw mu’mkinshiligine iye bolg’anlıqtan fagotsitoz qubılısın o’tkeredi. Trombotsitlerdin’ tiykarg’ı xızmetlerinin’ biri onın’ qannın’ uyıwshılıg’ına qatnası bolıp esaplanadı ha’m organizmnin’ ko’p qan jog’altıwınan saqlaydı. Bunnan tısqarı agglyutinatsiya protsessine katnasadı. Fermentler payda etedi.
Qan tiykarınan 4 gruppag’a bo’linedi. Bunı birinshi ret 1981-jılı avstraliya ilimpazı Landshteyner adam qanı eritrotsitlerinde jabıstırıwshı eki agglyutingen A ha’m V, al plazmada eki aglyutinnin’ a ha’m v ekenligin anıqlandı ha’m usılay belgilenedi. Qannın’ uyıwı yag’nıy agglyutinatsiya protsessi sol waqıtta payda boladı, eger agglyutinogen A menen agglyutinin α ha’m agglyutinogen V agglyutinin β menen juplasqan jag’dayda o’tedi. Fiziologiyalıq jag’dayda adam qanında hesh waqıtta bir tekli agglyutinogen ha’m agglyutinin juplasıp qalıwı mu’mkin emes. Sonlıqtan usı jag’daydı esapqa alıp, belgili Chexoslovakiya ilmpazı Yanskiy adam qanının’ eritrotsitlerinde ha’m plazmasında agglyutinogen ha’m agglyutinin bolıw, bolmawına qaray otırıp tiykarg’ı n’ gruppag’a bo’ledi. 1-gruppa qanının’ eritrotsitlerinde agglyutinogen joq, al plazmasında agglyutinin α ha’m β bar. 2-gruppa qanının’ eritrotsitlerinde agglyutinogen A plazmasında agglyutin β bar. 3-gruppa qanının’ eritrotsitlerinde agglyutinogen V plazmasında agglyutinin α bar. 4-gruppa qanının’ eritrotsitlerinde agglyutinogen A ha’m V, al plazmasında agglyutinin joq. Adamlardın’ qan gruppaların teksere otırıp, 1-gruppag’a orta esap penen 33,5%, 2-gruppag’a 27,5%, 3- gruppag’a 21%, al 4-gruppag’a 8% adam kiretug’ınlıg’ı anıqlang’an. Rezus-faktorlar. Bul faktor 1840 jılı Landshteyner ha’m Veyner ta’repinen ashılg’an. Qanında rezus-faktorı bar adamlardın’ qanı rezus unamlı, al bul faktorı joq adamlarda qanı rezus unamsız qan dep esaplanadı. Rezus-faktor qandı qayta quyıw waqtında esapqa alınıwı kerek. Eger rezus-unamlı qandı rezus-unamsız qanlı adamg’a quysa, onda qan alg’an adam organizminde rezus faktorg’a qarsı arnawlı antitela payda boladı. Endi usı adamg’a qaytadan rezus unamlı qandı quysaq, onda onın’ organizminde awır jag’day yag’nıy qannın’ uyıwı payda boladı. Sonlıqtan qan quyıw aldında qan rezus-faktorları boyınsha sa’ykes keleme kelmeyme tekserip ko’riw kerek. Rezus - unamlı qang’a - rezus unamlı, al rezus unamsız qang’a rezus unamsız qandı quyıw kerek ha’m bul ta’rtip qatan’ saqlanıwı kerek. Qan
quyıw - qan quyıw protsessi ha’zirgi waqıtta meditsinada ken’nen qollanıladı. Biraq qandı gruppaları boyınsha ajırata biliw kerek. Sonlıqtan 1-gruppa qandı praktikada basqa barlıq gruppalarg’a quyıw mu’mkinshiligine iyemiz, al 2-gruppa qanın tek g’ana 2-gruppa qanlı adamg’a quyıwg’a boladı. Bunın’ sebebi eger onı basqa gruppalarg’a quysa qan alg’an adamda qan uyıw protsessi payda boladı ha’m o’limge alıp keledi. Bunnan tısqarı qan quyıw waqtında qannın’ biologiyalıq u’ylesimliliginede kewil bo’liw kerek.
Organizmnin’ tirishilik iskerligi normal o’tiwi ushın onın’ ishki ortalıg’ının’ quramı salıstırmalı turaqlı jag’dayda saqlanıwı tiyis. Organizmnin’ ishki ortalıg’ı xaqqındag’ı tu’sinik XIX-a’sirde frantsuz fiziologi Klod Bernar ta’repinen engizildi. Ha’zirgi waqıtta organizmnin’ ishki ortalıg’ı xaqqında tu’sinik organizmdegi kompleks suyıqlıqlar ha’m qan sostavı tu’siniledi. Bunday suyıqlıqlarg’a qannan basqa limfa, tkan arqalı suyıqlıg’ıda kiredi. Organizmdegi ha’r bir organ ha’m tkan ushın onın’ ishki ortalıg’ın etiwshi suyıqlıq quramı turlishe boladı. Organizmnin’ tirishilik iskerligi norma jag’dayında o’tiwi ushın ortalıg’ının’ quramı salıstırmalı turaqlı bolıwı kerek, bul onın’ fiziko-ximiyalıq ha’m biologiyalıq qa’siyeti menen belgilenedi. Organizmnin’ ishki ortalıg’ının’ quramının’ ha’m qa’siyetinin’ bunday turaqlı bolıwı GOMEOSTAZ dep atalıp ol bir qansha biologiyalıq teppe - ten’likler menen belgilenedi. Biologiya teppe - ten’lik (konstant) degenimiz organizmnin’ tirishilik iskerligin san jag’ınan bahalawshı qan quramındag’ı qant mug’darı ha’m basqada azıqlıq zatlar mug’darı menen birge qannın’ aktiv reaktsiyası ha’m osmoslıq ja’ne arteriyalıq basım ha’m onıq temperaturası tu’siniledi. 31
1. Qan degenimiz ne ha’m onın’ organizm ushın a’hmiyeti qanday? 2. Qannın’ xızmetlerine qısqasha sıpatlama berin’? 3. Qannın’ qa’siyeti qanday? 4. Qan qanday bo’limlerden turadı? 5. Qan reaktsiyasın qanday buferlik sistemalar turaqlı saqlaydı? 6. Qannın’ onkotikalıq osmoslıq basımı degenimiz ne? 7. İzotonikalıq, gipotonikalıq ha’m gipertonikalıq eritpeler degenimiz qanday eritpeler? 8. Gemoliz ha’m onın’ tu’rleri qanday? 9. Eritrotsitlerdin’ fiziologiyalıq xızmetleri qanday? 10. Gemoglobin degenimiz ne, onın’ fiziologiyalıq xızmeti qanday? 11. Gemoglobinnin’ qanday birikpeleri bar? 12. Leykotsitlerdin’ fiziologiyalıq xızmetleri qanday? 13. Leykotsitarlıq formula degenimiz ne? 14. Fagotsitoz qubılısı ha’m onın’ a’hmiyeti qanday? 15. Trombotsitlerdin’ fiziologiyalıq qa’siyeti ha’m xızmetlerin aytın’? 16. Gemostaz degenimiz ne? 17. Qannın’ gruppalarg’a bo’liniwine tiykar retinde ne alınadı? 18. Rezus faktor degenimiz ne? 19. Rezus konflikt (u’ylespew) qanday jag’dayda kelip shıg’adı ha’m ne sebepli payda boladı? 20. Gemopoez degenimiz ne? A’debiyatlar 1. M. A. Ajibekov, T. B. Eshanov “Adam ha’m haywanlar fiziologiyası” I-II tom “Bilim” No’kis-1998 jıl. 2. A. D. Nozdrachev “Obshiy kurs fiziologii cheloveka i jivotnıx”v dvux chastyax, Moskva “Vısshaya shkola” 1991 g.
3.
A. B. Kogan “Fiziologiya cheloveka i jivotnıx” I-II chast Moskva “Vısshaya shkola” 1984g. 4.
G.A. Kassirskiy, G.A.Alikseev, Klinicheskaya gemotologiya. M. 1970 5.
V.N.Chernogovskiy. Fiziologiya sistemı krovi. L. 1979 6.
M.A.Ajibekov. “Sostav i svoystva sistemı krovi u krupnogo rogatogo skota v usloviyax Priaralya” Nukus. 1992. VIII – Bap: QAN HA’M LİMFA AYLANISI SİSTEMASI FİZİOLOGİYaSI.
1. U’lken ha’m kishi qan aylanıs shen’beri. 2. Jurek duzilisi. 3. Jurek bulshıq etinin’ tiykarg’ı fiziologiyalıq qasiyetleri. 4. Jurek jumısın jazıp alıw /elektrokardiografiya/. 5. Ju’rek iskerliginin’ retleniwi. 6. Qan tamırları. Qanbasımı, arteriyalıq, puls. 7. Depodag’ı qan ha’m onın’ bolistiriliwi. 8. Jurek qan tamırları iskerligi fizikalıq jumıs waqtındag’ı o’zgeriwi. 9. Limfa ha’m onın’ aylanısı.
depo, fizikalıq jumıs, sistola, diastola, ishki ortalıq, kapillyar, arteriya, arteriollar.
Qan aylanıw sistemasının’ tiykarg’ı a’hmiyeti tkanlardı ha’m organlardı qan menen ta’miyinlew bolıp esaplanadı. Qan qan tamırları boylap u’zliksiz xa’rekette bolg’anlıqtan onın’ tiykarg’ı xızmetleri iske asadı. Qan
aylanısı sisteması ju’rekten, qan ha’m limfa tamırlarınan turadı. Ju’rek qısqarıw qa’siyetine tiykarlanıp qandı qan tamırları boylap xa’reketke keltiredi. Minutına ju’rekten 6 l. ge shamalas qan ag’ıp o’tse bir sutkada h mın’ litrge shamalas qan ag’ıp o’tedi. Qan aylanısı 2 shen’ber boylap ha’reketke keledi. Olar u’lken ha’m kishi qan aylanısı shen’berleri dep ataladı. U’lken qan
aylanıs shen’beri. Bul shep ju’rek qarınshasınan baslanadı. Onın’ baslang’ısh bo’limi aorta dep atalıp, ol arteriyalarg’a, arteriollarg’a kapillyarlarg’a tarqaladı. Kapillyarlar barlıq tkanlardı, organlardı qaplaydı ha’m olardı qan menen ta’miyinleydi. Kapillyar qan tamırlarında qan kletkalarg’a azıqlıq zatlardı ha’m kislorodtı jetkerip beredi ha’m olardan zat almasıw protsessinin’ aqırg’ı produktaları bolg’an organizmge zıyanlı metobolit zatların bo’lip shıg’arıw organlarına jetkerip beredi. Kapillyar qan tamırları kishi vena qan tamırlarına, olar u’lken vena qan tamırlarına birigip on’ ju’rek aldına kelip quyadı ha’m usı jerde u’lken qan aylanıs shen’beri tamamlanadı. Kishi qan
aylanıs shen’beri. (o’kpe arqalı aynalıs) Bul shen’ber on’ ju’rek qarınshasınan baslanıp o’kpege venozlıq qandı alıp keledi. O’kpede o’kpe arteriaları birqansha mayda qan tamırlarına bo’linip, qandı kislorod penen bayıtıwg’a qatnasadı. O’kpe kapillyarları birigip o’kpe venasın payda etedi. O’kpe venası arqalı kislorodqa toyıng’an
32 arteriallıq qan shep ju’rek aldına kelip quyadı ha’m usı jerde kishi qan aylanıs shen’beri tamamlanadı. Kishi qan aylanıs shen’berinin’ tiykarg’ı xızmeti qandı kislorod penen toyındırıw bolıp tabıladı. 2. Ju’rektin’ du’zilisi. Ju’rek eki bo’limnen ha’m to’rt kameradan turadı. Ol eki ju’rek aldına ha’m eki ju’rek qarınshasına iye. Ju’rek salmag’ı kishi jastag’ı balalarda 20 g. bolsa, al u’lken adamlarda 425-470 g. mug’darına ten’. Biraq onın’ salmag’ı ayırım keselliklerde ha’m fizikalıq shıg’ınıwlar menen uzaq waqıt shug’ıllang’an adamlarda bir qansha joqarı boladı. Ju’rek diywalı tiykarınan q qabattan turıp, olarg’a endokard miokard ha’m epikard dep at berilgen. Bunnan tısqarı ju’rekti sırtınan qorshap turıwshı qabat bolıp, onı ju’rek ko’ylekshesi yamasa qaltashası dep te ataydı. Sonlıqtan bul qabattın’ atın perikard dep atag’an. Onın’ xızmeti ju’rekke erkin ha’reket etiw bolıp tabıladı. Ju’rekte tiykarınan eki klapan bolıp olardı atrioventrikulyarlıq ha’m yarımay ta’rizli klapanlar dep ataymız. Atrioventrikulyarlıq klapanlar ju’rek aldı menen ju’rek qarınshası aralıg’ında jaylasqan, al yarım ay ta’rizli klapanlar aorta qan tamırın shep ju’rek qarınshasınan ayırıp turadı. Shep ju’rek aldı shep ju’rek qarınshasınan eki qaqpaqlı klapan ja’rdeminde ajıralıp turadı. Klapanlardın’ a’hmiyeti ju’rek bo’limleri qısqarg’anda qandı tiyisli bo’limlerge bo’listirip turıw bolıp tabıladı. 3. Ju’rek bulshıq etinin’ tiyqarg’ı fiziologiyalıq qa’siyetleri. Ju’rek bulshıq eti skelet bulshıq eti sıyaqlı qozıwg’a ha’m qozıwdı o’tkeriwge, qısqarıqg’a ha’m refrakterlik da’wirge iye. Bunnan tısqarı ju’rek bulshıq eti avtomat qısqarıw mu’mkinshiligine iye. Ju’rek bulshıq eti skelet bulshıq etine qarag’anda bir qansha to’men qozıw mu’mkinshiligine iye. Onın’ qozıwı ushın bir qansha ku’shli titirkendirgish penen ta’sir jasaw kerek. Ju’rek bulshıq etinin’ qozıw reaktsiyası titirkendirgish ku’shine baylanıssız, ol kishi ha’m u’lken titirkendirgish ta’sirlerine birdey maksimallıq ku’sh penen qısqarıp juwap reaktsiyasın payda etedi. Ju’rek bulshıq eti qozıwdı ha’r qıylı tezlikte o’tkeriw mu’mkinshiligine iye. Biraq skelet bulshıq etine qarag’anda bir qansha a’ste o’tkeredi. Ju’rek bulshıq etinin’ qısqarıwı o’zine ta’n qa’siyetke iye. Birinshi ret ju’rek aldı bulshıq etleri qısqaradı, al son’ınan ju’rek qarınshaları qısqarıp baslaydı. Ju’rektin’ avtomatlıg’ı. Ju’rektin’ impuls ta’sirinde o’z-o’zinen ritmli qısqarıwı onın’ avtomatlıg’ı dep ataladı. Ju’rektin’ iskerligi eki fazag’a bo’linedi:
1. Sistola (qısqarıw) 2. Diastola (bosanıw) Ju’rek aldılarının’ jumısı ju’rek qarınshalarına qarag’anda bir qansha a’piwayı ju’rek aldının’ qısqarıwı na’tiyjesinde qan ju’rek qarınshasına o’tedi. Bunnan son’ ju’rek aldı bosansıw jag’dayına o’tedi, ol ju’rek qarınshasının’ pu’tkil qısqarıw waqtına ten’ boladı. Ju’rek aldının’ bosansıw waqtında ol qan menen toladı. Ju’rek iskerliginin’ ha’r qıylı da’wiri ju’rektin’ qısqarıw jiyiligine baylanıslı boldı. Ju’rek tez qısqarg’anda ha’m qısqarıw jiyilegende ha’r bir da’wirdin’ yag’nıy sistola ha’m d kislotanın’ waqtı bir qansha kemeyedi. 4. Ju’rektin’ jumısın jazıp alıw (elektrokardiogramma) Qısqarıw mu’mkinshiligine iye ju’rekte ha’mme waqıt elektr togi yamasa biotok payda boladı. Ju’rek aldı qısqarg’an waqıtta onda ju’rek qarınshasına salıstırg’anda minus zaryadqa iye tok payda boladı, bul waqıtta ju’rek qarınshasında og’an qarama-qarsı plyus zaryad payda boladı. Sonlıqtan ju’rektin’ qısqarıwı waqtında zaryadlardın’ qarama-qarsı payda bolıp onda biotoktın’ qa’liplesiwine jag’day tuwıladı. Ju’rekte payda bolatug’ın biotoktı jazıp alıw usılına elektrokardiogramma dep, al onı jazıp alıwshı a’sbapqa elektrokardiograf dep at berilgen. Adam denesi en’ jaqsı elektr o’tkizgishi bolg’anlıqtan ju’rektin’ qısqarıwı waqtında payda bolg’an biotok onın’ denesinin’ barlıq bo’limlerinde tarqaladı. Bunı birnshi ret 1903-jılı Eyntxoven degen ilimpaz galvanometr ja’rdeminde anıqlag’an. Bizin’ elimizde birinshi ret ju’rek jumısın jazıp alıw klinikalıq praktikada A. F. Samoylov degen ilimpaz ta’repinen ju’rgizildi. Ju’rek biopotentsialın jazıp alıw ushın standart otvedenieler (o’tkeriw jolları) paydalanıladı. Olar deninin’ arnawlı orınlarına bekitiledi. 1-jalg’aw eki qoldın’ bilezik bo’limine. 2- jalg’aw on’ qoldın’ bilezik bo’limi ha’m shep ayaqtın’ tobıq bo’liminen joqarıraq jerge bekitiledi. 3- jalg’aw shep ayaqqa bekitiledi. Bunnan tısqarı ko’kirek bo’limnen shıg’atug’ında jetkerip beriwshi jollar belgilengen. Fiziologiyalıq normadag’ı EKG birneshe tisshelerden ha’m intervallardan turadı. EKG ni analiz jasag’anımızda onın’ tisshelerinin’ biyikligin, enin, bag’darın, formasın ha’m sekundta waqıt aralıg’ın esapqa alamız. Bunnan tısqarı tisshelerdin’ biyikligi ju’rek bo’limshelerinin’ qozıwının’ jag’dayın bildirse, al olardın’ waqıt aralıg’ı qozıw impulsi o’tiw waqtın bildiredi ha’m bular analiz waqtında esapqa alınıwı tiyis.
EKG da izoliniyadan joqarı qarap bag’darlang’an u’sh tisshe ha’m to’men qarap bag’darlang’an eki tisshe bar. Olar R, R, T ha’m O tissheleri bolıp esaplanadı. R - tissheli ju’rek aldındag’ı qozıwdı ha’m onın’ tarqalıwın bildiredi. Onın’ tarqalıw waqtı 0,08-0,1 sekund dawam etedi.
O - tissheli ju’rek bulshıq etinin’ ha’m ju’rek qarınshaları aralıg’ının’ qozıwın ha’m onın’ tarqalıwın bildiredi. Onın’ tarqalıw waqtı ju’da’ qısqa sebebi bul tisshe ko’pshilik jag’dayda EKG da jaqsı ko’rinbey. R - tissheli EKG nın’ en’ biyik tisshesi bolıp bul qozıw protsessinin’ eki ju’rek qarınshasında da payda bolg’anın bildiredi.
33 - tisshesi ju’rek qarınshalarında qozıwdın’ tamam bolg’anlıg’ın bildiredi. T - tissheli ju’rek qarınshalarının’ teris zaryadlang’anlıg’ın bildiredi. Onın’ biyikligi ju’rek bulshıg’ı etindegi zat almasıw protsessinin’ mug’darın an’latadı. OR - kompleksi qozıw tolqınının’ ju’rek bulshıq etleri boylap tarqalıwın bildiredi. Onın’ uzaqlıg’ı 0,06-0,1 sekundqa ten’. R-O intervalı ju’rek aldı ha’m ju’rek qarınshası jag’dayın bildiriwshi interval bolıp onda ju’rek aldınan qozıwdın’ ju’rek qarınshasına qarap o’tiw tezligin bildiredi. Onın’ uzaqlıg’ı 0,12-0,20 sek.
T - intervalı fiziologiyalıq normada izoliniyadan azg’ana o’zgeriwi mu’mkin. T-R intervalı ju’rektin’ qısqarıwının’ ulıwma toqtag’an waqtın bildiredi yag’nıy bunı pauza dep ataydı. Bul interval izoelektr liniyasına sa’ykes keledi. Bul waqıtta ju’rek o’z jumısın qaytadan baslawg’a iykemlesedi ha’m qaytadan R-O O-R- -T- intervalları baslanadı. O-T intervalı ju’rektin’ elektrik sistola jag’dayı dep ataladı. Onın’ uzaqlıg’ı 0,35-04 sek. dawam etedi. Download 0.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|