Өзбекстан Республикасы

Тил билимининг математика билан муносабати

Ҳар қандай фан математика билан чамбарчас боғлиқ болғандагина юксак натижаларга эриша олади. Тил билими ҳам бундан мустасно емес. Соның ушын XX аср ўрталарига келиб тил билимида бир қатор лингвистик тушунчаларни аниқлаштиришга болған эҳтиёжни қондириш ушын математик лингвистика номи билан юритилувчи алоҳида бағдар майдонга келди.

Муайян математик аппаратлардан фойдаланиладиган лингвистик тадқиқот усули математик лингвистика деб юритилади.
Ҳозирги кунда мазкур атама остида еки хил фан соҳаси тушунилмоқда. Биринчиси математиканинг бўлими болған математик лингвистика. оның текшириш методлари кўп жиҳатдан математик мантиқ, айниқса, оның алгоритм назарияси бўлимлари билан кўп жиҳатдан улыўмалықка ийе.
Иккинчиси лингвистика бағдари болған математик лингвистика. Математик усуллардан фойдаланган ҳолда олиб бориладиган ҳар қандай лингвистик тадқиқот методи тил билимида математик лингвистика деб юритилади.
Тилни математик йўл билан таснифлаш Ф.де Соссюрнинг тил ҳаққындағы таълимотига, тилга шу тил ийеларининг нутқий фаолиятида вазифа бажарувчи механизм сыпатында қарашига асосланади.
Нутқий фаолият натижасида «тўғри матн» деб юритилувчи нутқий бирликлар кетма-кетлиги майдонга келади. Бу нутқий бирликлар муайян қонуниятларга бўйсунади ҳәм уларнинг кўпчилиги математик тавсифга берилади.
Гапларни математик тавсифлаш усулларини ишлаб чиқиш ҳәм үйрениў математик лингвистиканинг асосий вазифаларидан биридир. Бундай вазифа математик лингвистиканинг синтактик структурани тавсифлаш усуллари назарияси бўлими зиммасига тушади.
Гапнинг синтактик структурасини тавсифлаш ушын еки хил усулдан фойдаланилади:
1) гап таркибидан оның алоҳида синтактик бирлик сыпатында амал қиладиган иштирокчиларини ажратиш;
2) гап таркибидаги сөзлердинг тобеланиш муносабатини тавсифлаш. Мәселен, Ўқувчилар мактабимиз боғида ҳар хил меваларни ўстирадилар жумласи биринчи усулга кўра, аввало, яхлит ҳолда муайян ишора билан белгиланади ҳәм ол тадрижий равишда иштирокчиларга бөлинеди.
Уни қуйидагича кўрсатиш мүмкин:

мактабимиз боғида ҳар хил меваларни

(стрелка бевосита иштирокчиларни кўрсатади)

Иккинчи усул билан юқоридаги гап қуйидагича тавсифга ийе болады:

(Бунда стрелка тобеликни кўрсатувчи символ болып хизмат қилади).

Бул усыллар Америка структуралық тил билиминде кең қолланылды ҳәм бириншиси «Тиккелей қатнасыўшылар грамматикасы», екиншиси болса «Бағыныңқылық грамматикасы» аты менен аталды. Олардың ҳәммеси трансформациялық грамматиканың түрли көринислери саналады.

Математикалық лингвистиканың және бир тармағы формал грамматика теориясы болып есапланады. Бул грамматика да атақлы Америка тилши илимпазы, трансформациялық грамматиканың тийкарын салыўшы Наум Хомский аты менен байланыслы. Формал грамматика бөлек-бөлек текстлерди емес, ал бир қанша туўры текстлерди ҳәм нызамлықларды сыпатлаў усылларын үйренеди. Бул нызамлықлар формал грамматиканың абстракт символлары арқалы белгиленеди. Усы тийкарда «Туўдырыў грамматикасы» ямаса «генератив лингвистика» майданға келди.
Буннан тысқары, тил билиминде инвариантлық теориясы да математика тәсиринде жүзеге келген. Математикада инвариант атамасы арқалы өзгериўшең санлар астындағы өзгермес, турақлы муғдар түсиниги аңлатылады.
Сондай-ақ, тил билиминде кең қолланылып киятырған статистикалық методлар да математика илиминиң тәсири арқалы дүньяға келген.