O`zbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i
Download 458.77 Kb. Pdf ko'rish
|
Kizilkumnin` orta xAm kubla batisi. u`stirt platosi sol tipke kiredi. Tauli u`lkelerdin` jer asti suulari xAm bir neshshe tipten ibarat. Bul jerde suular tau jinislari jarilip ketken jariklarda jer tamirlari bolgan yaki karst xAdiyseleri ju`z bergen orinlarda ushiraydi. Bir gezleri eki tArepten suu otkizbeytugin katlam menen tosilgan katlamlar ara jer asti suularinin` boliniui mu`mkin. Tau aldi kiyaliklari, jiynalmali konuslar xAm tau araligindagi iri depressiyalar jumsak, jinislardan kuralgan bul jatkiziklar arasina suu jaksi sin`edi bulardin` xAmmesi grunt suularin payda etedi. Orta Aziyada jer asti suularinin` zapaslari jeterli. MAselen Aral basseyninde paydalaniu mu`mkin bolgan jer asti suulari n`,n` km q kuraydi. (Uzgidromet a`99n` j.) Orta Aziyadagi jer asti suulari menen g` mln gektar menen jerdi suugariu mu`mkin. Koplep kalalardi, auillardi jaylaulardi ishimlik suu menen tAmiyinleudi, emleuxanalardi, bolmelerdi isitiuda, Sanaat ushin kerek bolgan yod, brom, litiy, radiy siyakli bazi bir elementlerdi aliuda ken` paydalaniu mu`mkin. Orta Aziyada issi tu`rli jer asti suulari bar. Olar tu`rin dAuir jatkiziklari arasinda tiykarinan, bar xAm u`gilemshi dAuir katlamlarinda tu`rli shukirlikta xAm tu`rli jilislar arasinda jaylaskan bolip tu`rli dArejede minerallangan. Mineral suular kuraminda karbonat, kislorod, vodorod, sul`fid, yod, brom, litiy, bariy xAm baska ximiyalik elementler bar. Mineral suulardin` birazlari dushshi, baskalari duzli. Olardin` emleu Axmiyeti u`lken. Son`gi jillarda Ozbekstannin` ozinde a`000 nan artik emleu derekleri u`yrenilip shigilgan. (Chim§n Polvontosh ala pishik) Chartak jayranxana Toshkent xAm t.b. Kirgizstanda bolsa g`o` gruppadan artik issi bulaklar bar, olar - Arashan, Olamedin TAAjikstan, Tu`rkmenstanda da kop xAm bular arasinda radiaktiv suularda ushiraydi (obigarm Xoja obigarm) Orta Aziyada suu menen baylanisli tAbiygiy apatlar. (Sel, tasiu, kulama xAm baskalar) xAm olardin` aldin aliu boyinsha Ameliy isler jetkilikli alip barilmakta. Shollerdi suu menen tAmiyinleu mashkalalari sheshilmekte jan`a kudiklar kazilmakta kamallar xAm suu saklagishlar kurilmakta. Bul bolsa suu resurslarinan tolik xAm akilga muuapik paydalaniu imkaniyatin beredi. Orta Aziyadagi en` iri kanallardan Karakum Irtish-Karaganda, Karshi, u`lken Fergana suu saklagishlari Kayrakkum, Tu`ye moyin toktagul Sharbak kusaganlardi korsetiuge boladi. Uzinligi a`000 km den artik bolgan Karakum kanali jilina wmiudAr`yadan a`0 km q ga
shekem. Suu aladi. a`9wg` jilda kanal zapasin da o`00 000 ga suugarilatugin jer bolgan. Kanaldi iske tu`siriuge shekem a`9o`h jilda sol zonada suugarilatugin jerler a`hh 000 ga shamalas kuragan a`9wg` jillarda baskarilmaytugin, baskarilatugin ya baskariu kAliplesetugin bolimlerden ibarat bolgan. Baskarilmaytugin bolimi wmiudAr`ya murgab araliginda baskarilatugina Murgab Tajan araliginda xAm baskariu kAliplesken bolimi Kopetdag tau aldi tegisliklerinde jaylaskan. Kanal a`9o`9 jildan baslap n` mu`ddette n` bolimge bolip kurilgan Karakum kanali kobirek suugarip egin egiletugin maydanlari ken`eytiuge bagdarlangan bolsa uzinligi n`o`ha` sm bolgan a`9wa` jilda iske tu`sirilgen Irtish Karaganda kanali tiykarinan xalik xAm sanaat kArnaxalarin suu menen tAmiyinleuge suugariuga bagdarlangan. Orta Aziya territoriyasi suu resurslarinan akilga muuapik paydalanbau akibetinde koplep suular puulaniuga xAm jer astina sin`diriuge sarp etilmekte. Akibette u`lken maydanlardi shur baspakta ayirim jerler batpaklanbakta. MAselen Kurakum kanalinin` birinshi baskarilmaytugin boliminde Suudin` siniui kemeytetugin sharalar korilmegeni xAm de kanal kumli jerlerde kurilgani akibetinde kanal iske tu`skennen son` a`u` jil ishinde g`0,o`h km q kanal suui sin`iuge sarp etilgen, bul Karakum kanalinin` wmiudAr`yadan eki jilda alatugin suui mugdarlari. Sin`gen suu esabi ju`zege kelgen koller maydani a`w0 km g` ga jetken. Sozilma koller zonasinin` ayirim jerlerde o`0 km ge shekem bargan. Murgab a`9o`h jilda suugarma suular menen topirakka wg`o`,q min` tonna duz alip kelingen bolsa bul nomer (Karakum kanali iske tu`skennen son`) a`9w0 jili g`n`wo` min` tonnani kuraydi. Suu menen alip kelinetugin bul duzlardin` w0O` sul`fatli xlorli duzlar kuraydi. u`0 jillardin` baslarinan Orta Aziyanin` kubla shol zonasinda jan`a jerlerdi ozlestiriu maksetinde dAr`yalardin` baylaniui jan`a magistral kanallar xAm suu saklagishlar kuriliui tez jildamlik penen alip bariladi. Jan`a jerlerdi ozlestiriu sebepli a`9u`o`-90 jillarda Aral basseyninde suugarilatugin maydani q mln ga artti a`9hh jilda Orta Aziyadagi q mAmleket ozlestirilgen jerler maydani - 9qo`n` min`ga jetti. Egerde Orta Aziya xAm Kubla Kazakstan regioninda suugariu ushin a`9u`o` jilda jAmi bolip u`q,g` km q suu alingan bolsa a`9h0 jilda a`0g`,9 km q . a`9ho` jilda a`a`a`,o` km q suu
alingan. Bino barin Aral basseyninde payda bolgan ortasha suu koleminin` yagn`iy a`g`u`,90 km q
tin` u`lken bolimi suugarilatugin diyxanshilikka Sarplangan. NAtiyjede wmiudAr`ya xAm SirdAr`ya arkali Aral ten`izine u`zliksiz tu`sip turgan. Suu mugdari o`g` km q -u`0-jillardin` basinan Aste akirin kemeyip ketti a`9h0 jillardin` ortalarinda ten`izge tu`setugin suu mugdari ju`dA kiskarip a`9ha` jilda -o`,9-a`9ho` jilda g`,n` a`9hh g`q km q - a`99h jilda bolsa w0 km q ti kuraydi. Jokaridagi protsessler a`99u` jilga kelip Aral ten`izi kAddi a`w m den artigirakka (g`000 jilda 9 m ga) pAseyiuge alip keldi. Suu kolemi g`u`u` km q ga kiskardi (a`99u` jilga karap - a`0u`q km q bolgan) maydani q0q00 km q bolgan (a`9u`u` jilga shekem onin` akvatoriyasi u`u` min` km q edi). Suudin` duzliligi qo` grammga koterildi (a`0,o` tan) kirgakliklari Auelgi orin orninan n`0-a`00 km gacha uzaklasti. a`9ha` jilga kelip ten`izde keme katnaui pu`tkilley toktadi. Sol sebepli kemeler kumlikta kalip ketti. a`9hn` jildan baslap bolsa ten`izde balik aulau toktatildi. Araldin` sheginiui olardin` Atirapindagi jerlerde del`talarda sholge aylaniu xAdiysesinin` rauajlaniuina sebep boldi. DAAr`yalar suui pataslaniui aral boyinda sanitariya-epidemiologiya sharayatlarin keskin dArejede bekkemledi. Akibetinde mAselen kubla aral boyinsha ekologik tAnlik ju`zege keldi. Alimlar pikirine karaganda sebepler tomendegilerU`
a`. Islep shigariu ku`shlerin jaylastiriuda tutilgan natuuri strategiya tutilgan jol sol sebepten Axmiyetli bul region sharayatina xojaligina sotsial mu`nAsibetlerge uzak uakit dauaminda keskin tAsir korsetedi. g`. Xalik xojaligi ushin eginlerdi jaylastiriuda tutilgan natuuri strategiya. Bunda tiykargi kemshilik suu talap birinshi orinda sali atizlar ken`eyiui monokul`turaga ken` jol beriliui. q. Kem onim melioratsiya jumislarin otkeriu kiyin bolgan jerlerdi ozlestiriu (Fergana adirlarin tau aldi taslak jerlerdi suu agisi bolmagan jerlerde pAsliklerde dAlilli). n`. Suugariu sistemalarin kuriuda proekt islerin, alip bariu olardi kuriu xAm ekspluatatsiyalau sipatsizligi. o`. Suugariu normalarinin` bAlentligi mAselen a`9h0 jilda Kazakstanda normadagiga karaganda suugariuga sarp etilgen suu g`0a`O` in Kirgizstanda - a`g`g`O`. Ozbekstanda a`u`n`O`, TAAjikstanda a`o`hO`, Tu`rkmenstanda a`u`wO` ti kuraydi. u`. Suugariu normalarin jeterli ilimiy tiykarlanbaganligi kabil etilgen normalar topiraklardin` xAm egiletugin eginlerdin` kop kAsiyetlerin esapka almagan kobinshe suugariu normalari en` kop onim gozlep belgilengen. w. Region xojaliklardin` alternativ rauajlaniuina xAm onin` tAbiyiy sharayatina tAsirinin` boljauda jokligi. h. Aral regioninda ju`zege kelgen mashkalalardi alimlar jAmiyetshilik tArepten jeterli kolga almaganligi.
Orta Aziya u`lkesinin` topiraklari, osimlikleri xAm xayuanat du`n`yasi Orta Aziyanin` topirak katlami, osimligi xAm xayuanat du`n`yasi ju`dA xAr tu`rli. u`lkenin Sibir Oraylik Aziya. Tibet, Iran, Aldin`gi Aziya, Kavkaz, Shigis Evropa, Xindistan arasinda bolganligi onin` osimlik xAm xayuanat du`n`yasina u`lken tAsirin tiygizgen. Orta Aziyada jokarida aytip otilgen u`lkelerge tAn bolgan osimlik xAm xayuanatlar xAzir de ushiraydi. Birak Orta Aziya ushin tAn bolgan endemik osimlik xAm xayuan tu`rleri de az emes. Orta Aziyada xAmmesi bolip 9000 ga jakin osimlik tu`ri bar, birak olar u`lke aymaginin` xAmme jerinde bir tegis ospeydi. Orta Aziyanin` kop bolimi shalashol, shol bolsada olarda u`lkenin` barlik osimliginin` tek gana a`0O` i osedi, kalgan 90O` i tau osimligi bolip esaplanadi. Geobotanikler Orta Aziyadi Orta ten`iz botanika-geografik oblastina, topirak izertleushiler Orta Aziya topirak u`lkesine, zoologlar bolsa oni Paleoritika oblastinin` Oraylik Aziya podoblastina kirgizedi. Orta Aziyada arkadan kublaga xAm tegislik boliminen, tau aldi kiyaliklari, taularga karay tAbiyat ozegrip, ken`lik xAm bAlentlik regionlarin payda etedi. Olardin` xAr birinde ju`z beretugin tAbiyiy-geografik protsessler bir-birinen park kiladi, uliuma tAbiyiy-osimlik katlami xAm xayuanat du`n`yasinin` kAliplesiuine alip keledi. Orta Aziya aymaginin` ken`lik zonalari topiraklarin tiykarinan ortasha kurgak xAm kurgak dalanin` ton` tu`slik xAm tipik kashtan topiraklari, shala sholinin` ashik tu`sli kashtan topiraklari, sholdin` kon`ir tu`slik su`r topiraklari, takirli xAm kum shol topiraklari payda etse, bAlentlik regionlarinin` topiraklarin boz topiraklar taudin` kon`ir xAm otlak topiraklari kurayda. Bulardan tiskari u`lken maydanlarda voxa xAm introzonal topiraklar tarkalgan. Orta Aziyada bAlentlik regionlarinin` payda boliui xAm olardin` sebepleri, ol menen baylanisli bolgan nizamliliklar alimlar tArepinen u`yrenip shigilgan. u`lkedegi bAlentlik regionlari Jungariya Ala taui xAm Arka Tyan`shan boliminde, Batis Tyanshan-Kapetdag-Kisar-AlaydiU` Ishki Tyanshan-Pamirda birdey emes. Bunin` tiykargi sebebi - tau sistemalarinin` geografiyalik ornindagi, bAlentligindegi, igal xaua massalarina karaganda jaylasiuindagi xAm baska parklar bolip esaplanadi.
Topiraklari Orta Aziya tAbiyatinin` kuramaliligi-rel`efinin` tau jinislarinin` klimat gidrologik xAm gidrogeologik sharayatlarinin` xAr tu`rliligi bul u`lkede ju`dA xAr tu`rli topiraklardin` payda boliuina sebep bolgan. Orta Aziyanin` tegislik boliminin` ju`dA issi xAm kurgak klimat sharayatinda arkadan kublaga karay dala, yarim shol xAm shol ken`lik zonalari payda bolgan. Bul zonalarga tAn bolgan klimatka, gidrologik xAm biologik sharayatlar kompleksine karap topiraklar geografik ken`lik boylap zona-zona bolip jaylaskan. Kashtan, kon`ir, su`r-kon`ir, takirli, kumli, otlak xAm batpakli topiraklar xAm shorlaklar Orta Aziya tegislerinde ekstroapid, kontinental` xAm kurgakshil klimat sharayatinda payda bolgan. Orta Aziyanin` ken`lik zonalari topiraklarida organik zatlar az boladi, sebebi olardin` toplaniuina klimat xAm baska sharayatlar imkan bermeydi, kerisinshe bul jerde topiraktin` shorlaniui ushin sharayat kolayli. Bul zonalarda fizikalik unirau u`stin bolgani ushin topiraktin` maydalangan iri dagal materiallarda kuram tapkan. Orta Aziya aymaginda tu`rli topiraktin` payda boliuinda klimat penen bir katarda xAr tu`rli ana jinisinin` xAm bul jinistin` bir boleginin` sonday-ak rel`efinin`, grunt suularinin` jer ju`zindegi jakin eki teren`ligi de u`lken tAsir etedi. Sonin` ushin bul zonanin` ozinde de bir-birine uksamagan xer tu`rli topiraklardin` payda oliui mu`mkin. Rel`ef xAm gidrogeologik sharayattin` ozgeriui menen zonal topiraklar arasinda azonal topiraklar-otlak, otlak-batpak, batpak, shorlak xAm de tu`rli dArjede shorlangan kashtan xAm boz topiraklar ushiraydi. Kurgak dala topiraklari. Orta Aziyada kurgak dalaga Torgay taulari, Kazakstan burmali taulari kiredi. Bul kurgak dalada avtomorf topiraklardan tiskari gidromorf topiraklar da ushiraydi. Bul topiraklar avtomorf topiraklardan juuilip keltirilgen xAm sizot suulari menen baylanisli bolgan duzlar esabina tu`rli dArejede shorlangan boladi. Shorlaklarda shirindi az bolsada ol topirak gorizontallari boylap birdey bolistirilgen. Shorlaniu xarakterine karay shorlaklar sodali, soda-sul`fat xloridli xAm sul`fat-xloridli shorlaklarga, kaysi zonada ekenligine karay shorlakli otlak, shorlakli kashtan topiraklarina bolinedi. Yarim shol topiraklari. Bul zonanin` ashik tu`sli kashtan xAm kon`ir topiraklari Mugajar taulari, Torgay taularinin` kublasi, Oraylik Kazakstan, Arka Balxash boyi arkali Tarbagatay eteklerine shekem bolgan jerlerdi iyelep jatadi. Yarim shol zonasinin` arka bolimin ashik tu`sli kashtan topiraklar iyelegen, Adeuir issi xAm kurgakshil kubla bolimi kon`ir topirak penen kaplangan. Mikro xAm mezorel`ef ozgesheliklerine karay yarim sholde zonal topiraklar menen birge shorlaklar, shorlar xAm baska gidromorf topiraklari kompleksi de ushiraydi. Ashik tu`sli kashtan topirakta shirindi kem (a`,o`-g`O`), shirindi katlami juka (a`o`-g`0 sm), kobinese bul topiraklar shor boladi yagniy bul topiraktin` sin`diriushi kompleksinde natriy ionlari bar, bul bolsa topiraktin` fizik xAm de ximik boleklerin tomenlestiredi. Shirindi zatlarinin` kemligine sebep bul zonada osimliklerdin` ju`dA siyrek boliui. Ashik tu`sli kashtan topiraklar diyxanshilikta kem paydalaniladi. Sebebi bul zonaga tu`setugin jillik jauin mugdari ju`dA kem xAm eginlerdin` normal osiui ushin jeterli emes. Sol sebepli bul topirak tarkalgan jerlerde kobirek sharua mallari bagiladi. Ashik tu`sli kashtan topiraklar suugarilsa xAm turshagromeliorativ sharalar kollanilsa bul topiraklarga dAnli eginler egib, mol onim aliu mu`mkin. Kon`ir topiraklar tarkalgan yarim sholdin` kublasinda klimat isilau xAm kurgaklau bolgani ushin osimliklerdin` osiui jAne de kiyin, sonin` ushin olar siyrek osedi. Bul jagday shirindiki a`- g`O` den aspauina sebep bolgan. Karbonatli katlam bul topirakta onin` keddine jakin turadi. Kumak jinislar u`stinde payda bolgan kon`ir topirakli jerinde diyxanshilik etiuge boladi, birak bAlentlik xAm tegisliklerdegi tub jinislar u`stinde payda bolgan sklet topiraklar bolsa dagal xAm shigirtasli bolip, pu`tkilley onimsiz topiraklar, olarda jaylau otlari osedi. Yarim sholdin` introzonal topiraklari otlak batpak xAm shorlaklar grunt suui 0,o`-g`m da jatkan ortasha igallangan jerlerde - alap, del`ta xAm prolyuvial tegisliklerde ushiraydi. Shorlaktan kebirdin` parki sonda onda eriytugin duzlar boladi. Kebir jerde bolsa tek onin` sin`diriushi kompleksinde ziyaeli natriy ioni boladi. Tarmaklar arasinda tek otlak xAm batpak shorlaklarda ajirik xAm ki§k oskeninen shirindi kabati boladi. Shorlak jerlerde ziyanli duzlardi juuip, son` diyxanshilik islenedi. Bul jerlerdin` rel`efi pAs, tolkin siyakli tegisliklerden ibarat. Olarda kishi shokken xAm koterilgen mikrorel`ef formalari kop ushiraydi. Rel`efinin` bunday kuramaliligi kashtan topiraklarinan tiskari gidromorf xAm yarim gidromorf topiraklardin` payda boliuina sebep bolgan. Topirak payda etiushi ana jinislar torgayda saz, mergel` kum xAm koglomeratlardan, Kazakstan pAs taularinda atkinda, metomorf skletli jinislardan kuralgan. Batik orinlarda otlak xAm otlakli kashtan ayirim uakitlari solodlaskan topirak kompleksleri payda bolgan. Kashtan topiraklar bolsa sizot suular teren`de jaylaskan, kurgak, jauin kem xAm puulaniu kop bolgan sharayatta payda boladi. Kashtan topiraklar degen at bul topiraklar ren`inin` pisken kashtan miyuesi ren`i, yagniy tok bauir ren`ine uksaganliginan kelip shikkan. Kurgak dala zonasinin` arkadan kblaga tAbiyati siyakli kashtan topiraklarinin` kAsiyetleri ozgerip baradi. Sogan karay kashtan topiraklar tok kashtan, kashtan xAm ashik topiraklarga ajratiladi. Bulardan kurgak dalada ken` tarkalganlari tok kashtan xAm tipik kashtan topiraklar. Tablitsa o`. Kashtan topiraklar agronomik ozgeshelikleri Topirak ati Shirindili gorizonttin` kalin`ligi, sm. Shirindi mugdari, O` Agronomik ozgeshelikleri Tok kashtan
Tinin` kashtan
Ashik tu`sli kashtan g`o`-q0
g`0-g`o`
a`o`-g`0 n`-o`
q-n`
g`-q
Kashtan topiraklar azikka bay bolsa
da igilliginin` jeterli bolmagani sebepli, onnan jokari onim aliu kiyin igallikti saklau en` zAru`r agronomik sharalardin` biri. Bul topiraklar suugarilsa xAm tu`rli agromeliorativ sharalar kollanilsa bul topiraklarga dAnli eginler egip, mol onim aliu mu`mkin. Topiraklar katlami tigiz bolganinan jauin jauganda eki suugarilganda suu bul katlam arkali astin`gi katlamga ju`dA kiyinshilik penen otedi. NAtiyjede suudin` ju`dA kop bolimi astin`gi katlamga otpeydi, puulanip ketedi. Bunnan tiskari, topiraklarda ximik xAm mikrobiologik protsessler jaksi bolmaydi, osimlik tamirlarinin` bul katlamnan pAske otiui kiyin boladi. Topiraklar kem onimli toprak, olardin` onimdarligin asiriu ushin ximik usildi kollaniu kerek, olarga gips saliu lazim. Sebebi natriy bolganinan ol kopshilik osimlikler ushin ziyandli, jerlerde diyxanshilik etiu ushin natriydi jok etip, oni kaltsiy menen almastiriu kerek. Shol topiraklari Orta Aziyada shol, yarim sholdin` kublasinda tarkalgan bolip, kubla xAm shigis tArepinen onin` shegarasi Kapetdag, Porapamiz, Pamir-Alay, Tyanshan taularinin` egislerine ketedi. Arkada u`stirt platosin oz ishine alip, Aral ten`izi arkali otip, balxash koline shekem baradi. Orta Aziya sholleri arka xAm kubla zonalarga bolinedi. Olar bir-birine payda boliui xAm eklogik ozgeshelikleri menen park kiladi. Arka sholler Oraylik Aziya sholleri tipinde bolip, Mangoliya xAm Oraylik Aziya sholleri menen baylanista. Bul shollerdin` koplegen osimlik xAm xayuanat tu`rleri bir-birine ju`dA uksas. Shol zonasinin` arka bolimi ortasha, kubla bolimi kurgak subtropik klimat regioninda jaylaskan. Sonin` ushin arka shollerde jauin uliuma az birak ol jil pasillari boylap bir tegis jatadi. sonin` ushin arka shollerde osimlik xAm topirak payda boliu protsessi oz rauajlaniuinda mAusimli kAsiyetine iye emes. Topirakta sklet elementinin` kopligi osimliktin` jeke-siyrek osiuine sebep boladi. Arka shollerde tasli sholler u`lken jerlerdi iyeleydi. Kubla sholler bolsa klimat jaginan, osimlik xAm xayuanat du`n`yasinin` rauajlaniu tariyxi xAm kurami jaginan Aldin`gi Aziya shollerinin` dauami. Orta Aziyanin` kubla shollerinde arkadagisinan park kilip, jauin jil mAusimlerinde bir tegis jaumaydi, bAxAr xAm kista jauin kop jauadi, jaz ju`dA kurgak keledi. Jauinnan jol boyi tegis emes jauiui nAtiyjesinde topirak payda boliu protsessi, osimlik xAm xayuanat du`n`yasi mAusimine karap rauajlanadi. Arka shol menen Kubla shol ortasinda shegara Kara-Bugaz-Gol-u`stirttin` kublasi-tomengi wmiudAr`ya-Arka Kizilkum-Karatau sizigi boylap otedi. Shol regioninin` katti issi xAm kurgakshil klimati, siyrek osimlikler sharayatinda topirak payda boliu protsessi ju`dA pAs boladi. u`lke shol topiraklari alimlar tArepinen u`yrenilip, olardin` klassifikatsiyasi du`zilgen xAm sholde tomendegi topirak tipleri ajratilgan. I Zonal topirak tipleri a`. Su`r tu`sli kon`ir topirak g`. Kumli shol topiraklari q. Takirli topirak. II. Introzonal topirak tipleri. a`. Otlak topiraklar g`. Batpakli topirak q. Shorlaklar n`. Takirlar. Sonday-ak suugarilatugin jerlerde - otlakli, batpakli, takirli topiraklar ajiratiladi. Su`r tu`sli kon`ir topiraklar - Orta Aziya tau aldindagi prolyuvial tegisliklerde, kAdimgi kaldik platolar xAm olardin` eteklerinde tarkalgan. Bul topiraklar “taslak shol” xAm platolardin` tipik topiraklari. Topirak payda etiushi ana jinisi onsha kalin` emes (a`-g` m) topirak tu`binde shagal katlamlar jaylaskan. Sholde klimattin` kurgak xAm issi, osimliklerdin` ken` xAm de siyrek boliui sebepli topiraktagi biologik protsessler pAs keshedi, sonin` ushin da su`r tu`sli kon`ir topiraklarda shirindi az, ol topiraklardin` u`stin`gi katlaminda 0,g`-0,o`O` ti kuraydi. Uliuma shirindi katlaminin` kalin`ligi g`0-g`o` sm, topirakta azot kem, fosfor kop, karbonat o`-wO` shekem baradi, xA ol bul tiptegi topiraktin` kon`ir ren`li strukturali gorizontinda (V) kop toplanadi. Onin` astinda gips kop toplangan gorizontal (s) jaylaskan. Bul topiraklar Adette g`0-q0 sm teren`likten baslap sul`fat xAm xlorid duzlari menen shorlangan. Shorlaniu dArejesi u`stki katlamda ku`shsiz bolsa da, pAski tArep ku`sheye baradi. |
ma'muriyatiga murojaat qiling