O`zbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i


Download 458.77 Kb.
Pdf ko'rish
bet5/7
Sana27.11.2017
Hajmi458.77 Kb.
#21048
1   2   3   4   5   6   7

Kizilkumnin` orta xAm kubla batisi. u`stirt platosi sol tipke kiredi. Tauli u`lkelerdin` jer asti suulari 

xAm  bir  neshshe  tipten  ibarat.  Bul  jerde  suular  tau  jinislari  jarilip  ketken  jariklarda  jer  tamirlari 

bolgan  yaki  karst  xAdiyseleri  ju`z  bergen  orinlarda  ushiraydi.  Bir  gezleri  eki  tArepten  suu 

otkizbeytugin katlam menen tosilgan  katlamlar ara jer asti suularinin` boliniui mu`mkin. Tau  aldi 

kiyaliklari, jiynalmali konuslar xAm tau araligindagi iri depressiyalar jumsak, jinislardan kuralgan 

bul jatkiziklar arasina suu jaksi sin`edi bulardin` xAmmesi grunt suularin payda etedi. Orta Aziyada 

jer asti suularinin` zapaslari jeterli. MAselen Aral basseyninde paydalaniu mu`mkin bolgan jer asti 

suulari  n`,n`  km

q

  kuraydi.  (Uzgidromet  a`99n`  j.)  Orta  Aziyadagi  jer  asti  suulari  menen  g`  mln 



gektar  menen  jerdi  suugariu  mu`mkin.  Koplep  kalalardi,  auillardi  jaylaulardi  ishimlik  suu  menen 

tAmiyinleudi,  emleuxanalardi,  bolmelerdi  isitiuda,  Sanaat  ushin  kerek  bolgan  yod,  brom,  litiy, 

radiy  siyakli bazi bir elementlerdi aliuda ken` paydalaniu mu`mkin. 

Orta  Aziyada  issi  tu`rli  jer  asti  suulari  bar.  Olar  tu`rin  dAuir  jatkiziklari  arasinda  tiykarinan, 

bar  xAm  u`gilemshi  dAuir  katlamlarinda  tu`rli  shukirlikta  xAm  tu`rli  jilislar  arasinda  jaylaskan 

bolip tu`rli dArejede minerallangan. Mineral suular kuraminda karbonat, kislorod, vodorod, sul`fid, 

yod,  brom,  litiy,  bariy  xAm  baska  ximiyalik  elementler  bar.  Mineral  suulardin`  birazlari  dushshi, 

baskalari  duzli.  Olardin`  emleu  Axmiyeti  u`lken.  Son`gi  jillarda  Ozbekstannin`  ozinde  a`000  nan 

artik  emleu  derekleri  u`yrenilip  shigilgan.  (Chim§n  Polvontosh  ala  pishik)  Chartak  jayranxana 

Toshkent  xAm  t.b.  Kirgizstanda  bolsa  g`o`  gruppadan  artik  issi  bulaklar  bar,  olar  -  Arashan, 

Olamedin  TAAjikstan,  Tu`rkmenstanda  da  kop  xAm  bular  arasinda  radiaktiv  suularda  ushiraydi 

(obigarm  Xoja  obigarm)  Orta  Aziyada  suu  menen  baylanisli  tAbiygiy  apatlar.  (Sel,  tasiu,  kulama 

xAm  baskalar)  xAm  olardin`  aldin  aliu  boyinsha  Ameliy  isler  jetkilikli  alip  barilmakta.  Shollerdi 

suu  menen  tAmiyinleu  mashkalalari  sheshilmekte  jan`a  kudiklar  kazilmakta  kamallar  xAm  suu 

saklagishlar  kurilmakta.  Bul  bolsa  suu  resurslarinan  tolik  xAm  akilga  muuapik  paydalaniu 

imkaniyatin  beredi.  Orta  Aziyadagi  en`  iri  kanallardan  Karakum  Irtish-Karaganda,  Karshi,  u`lken 

Fergana  suu  saklagishlari  Kayrakkum,  Tu`ye  moyin  toktagul  Sharbak  kusaganlardi  korsetiuge 

boladi.  Uzinligi  a`000  km  den  artik  bolgan  Karakum  kanali  jilina  wmiudAr`yadan  a`0  km

q

  ga 


shekem.  Suu  aladi.  a`9wg`  jilda  kanal  zapasin  da  o`00  000  ga  suugarilatugin  jer  bolgan.  Kanaldi 

iske tu`siriuge shekem a`9o`h jilda sol zonada suugarilatugin jerler a`hh 000 ga shamalas kuragan 

a`9wg`  jillarda  baskarilmaytugin,  baskarilatugin  ya  baskariu  kAliplesetugin  bolimlerden  ibarat 

bolgan.  Baskarilmaytugin  bolimi  wmiudAr`ya  murgab  araliginda  baskarilatugina  Murgab  Tajan 



araliginda  xAm  baskariu  kAliplesken  bolimi  Kopetdag  tau  aldi  tegisliklerinde  jaylaskan.  Kanal 

a`9o`9 jildan baslap n` mu`ddette n` bolimge bolip kurilgan Karakum kanali kobirek suugarip egin 

egiletugin maydanlari ken`eytiuge bagdarlangan bolsa uzinligi n`o`ha` sm bolgan a`9wa` jilda iske 

tu`sirilgen  Irtish  Karaganda  kanali  tiykarinan  xalik  xAm  sanaat  kArnaxalarin  suu  menen 

tAmiyinleuge suugariuga bagdarlangan. 

Orta  Aziya  territoriyasi  suu  resurslarinan  akilga  muuapik  paydalanbau  akibetinde  koplep 

suular  puulaniuga  xAm  jer  astina  sin`diriuge  sarp  etilmekte.  Akibette  u`lken  maydanlardi  shur 

baspakta  ayirim  jerler  batpaklanbakta.  MAselen  Kurakum  kanalinin`  birinshi  baskarilmaytugin 

boliminde Suudin` siniui kemeytetugin sharalar korilmegeni xAm de kanal kumli jerlerde kurilgani 

akibetinde kanal iske tu`skennen son` a`u` jil ishinde g`0,o`h km

q

 kanal suui sin`iuge sarp etilgen, 



bul  Karakum  kanalinin`  wmiudAr`yadan  eki  jilda  alatugin  suui  mugdarlari.  Sin`gen  suu  esabi 

ju`zege  kelgen  koller  maydani  a`w0  km

g`

  ga  jetken.  Sozilma  koller  zonasinin`  ayirim  jerlerde  o`0 



km ge shekem bargan.  Murgab a`9o`h jilda suugarma suular menen topirakka  wg`o`,q min` tonna 

duz alip kelingen bolsa bul nomer (Karakum kanali iske tu`skennen son`) a`9w0 jili g`n`wo` min` 

tonnani kuraydi. Suu menen alip kelinetugin bul duzlardin` w0O` sul`fatli xlorli duzlar kuraydi. u`0 

jillardin`  baslarinan  Orta  Aziyanin`  kubla  shol  zonasinda  jan`a  jerlerdi  ozlestiriu  maksetinde 

dAr`yalardin`  baylaniui  jan`a  magistral  kanallar  xAm  suu  saklagishlar  kuriliui  tez  jildamlik  penen 

alip  bariladi.  Jan`a  jerlerdi  ozlestiriu  sebepli  a`9u`o`-90  jillarda  Aral  basseyninde  suugarilatugin 

maydani q mln ga artti a`9hh jilda Orta Aziyadagi q mAmleket ozlestirilgen jerler maydani - 9qo`n` 

min`ga  jetti.  Egerde  Orta  Aziya  xAm  Kubla  Kazakstan  regioninda  suugariu  ushin  a`9u`o`  jilda 

jAmi  bolip  u`q,g`  km

q

  suu  alingan  bolsa  a`9h0  jilda  a`0g`,9  km



q

.  a`9ho`  jilda  a`a`a`,o`  km

q

  suu 


alingan.  Bino  barin  Aral  basseyninde  payda  bolgan  ortasha  suu  koleminin`  yagn`iy  a`g`u`,90  km

q

 



tin`  u`lken  bolimi  suugarilatugin  diyxanshilikka  Sarplangan.  NAtiyjede  wmiudAr`ya  xAm 

SirdAr`ya arkali Aral ten`izine u`zliksiz tu`sip turgan. Suu mugdari o`g` km

q

-u`0-jillardin` basinan 



Aste akirin kemeyip ketti a`9h0 jillardin` ortalarinda ten`izge tu`setugin suu mugdari ju`dA kiskarip 

a`9ha` jilda -o`,9-a`9ho` jilda g`,n` a`9hh g`q km

q

- a`99h jilda bolsa w0 km



q

 ti kuraydi. Jokaridagi 

protsessler  a`99u`  jilga  kelip  Aral  ten`izi  kAddi  a`w  m  den  artigirakka  (g`000  jilda  9  m  ga) 

pAseyiuge alip keldi. Suu kolemi g`u`u` km

q

 ga  kiskardi (a`99u` jilga karap - a`0u`q km



q

 bolgan) 

maydani  q0q00  km

q

  bolgan   (a`9u`u`  jilga  shekem  onin`  akvatoriyasi  u`u`  min`  km



q

  edi).  Suudin` 

duzliligi  qo`  grammga  koterildi  (a`0,o`  tan)  kirgakliklari  Auelgi  orin  orninan  n`0-a`00  km  gacha 

uzaklasti. a`9ha` jilga kelip ten`izde keme katnaui pu`tkilley toktadi. Sol sebepli kemeler kumlikta 

kalip  ketti.  a`9hn`  jildan  baslap  bolsa  ten`izde  balik  aulau  toktatildi.  Araldin`  sheginiui  olardin` 

Atirapindagi  jerlerde  del`talarda  sholge  aylaniu  xAdiysesinin`  rauajlaniuina  sebep  boldi. 

DAAr`yalar  suui  pataslaniui  aral  boyinda  sanitariya-epidemiologiya  sharayatlarin  keskin  dArejede 

bekkemledi.  Akibetinde  mAselen  kubla  aral  boyinsha  ekologik  tAnlik  ju`zege  keldi.  Alimlar 

pikirine karaganda sebepler tomendegilerU` 


a`.  Islep  shigariu  ku`shlerin  jaylastiriuda  tutilgan  natuuri  strategiya  tutilgan  jol  sol  sebepten 

Axmiyetli  bul  region  sharayatina  xojaligina  sotsial  mu`nAsibetlerge  uzak  uakit  dauaminda  keskin 

tAsir korsetedi. 

g`.  Xalik  xojaligi  ushin  eginlerdi  jaylastiriuda  tutilgan  natuuri  strategiya.  Bunda  tiykargi 

kemshilik suu talap birinshi orinda sali atizlar ken`eyiui monokul`turaga ken` jol beriliui. 

q. Kem onim melioratsiya jumislarin otkeriu kiyin bolgan jerlerdi ozlestiriu (Fergana adirlarin 

tau aldi taslak jerlerdi suu agisi bolmagan jerlerde pAsliklerde dAlilli). 

n`. Suugariu sistemalarin kuriuda proekt islerin, alip bariu olardi kuriu xAm ekspluatatsiyalau 

sipatsizligi. 

o`.  Suugariu  normalarinin`  bAlentligi  mAselen  a`9h0  jilda  Kazakstanda  normadagiga 

karaganda  suugariuga  sarp  etilgen  suu  g`0a`O`  in  Kirgizstanda  -  a`g`g`O`.  Ozbekstanda  a`u`n`O`, 

TAAjikstanda a`o`hO`, Tu`rkmenstanda a`u`wO` ti kuraydi. 

u`. Suugariu normalarin jeterli ilimiy tiykarlanbaganligi kabil etilgen normalar topiraklardin` 

xAm egiletugin eginlerdin` kop kAsiyetlerin esapka almagan kobinshe suugariu normalari en` kop 

onim gozlep belgilengen. 

w.  Region  xojaliklardin`  alternativ  rauajlaniuina  xAm  onin`  tAbiyiy  sharayatina  tAsirinin` 

boljauda jokligi. 

h.  Aral  regioninda  ju`zege  kelgen  mashkalalardi  alimlar  jAmiyetshilik  tArepten  jeterli  kolga 

almaganligi. 

  

Orta Aziya u`lkesinin` topiraklari, osimlikleri xAm xayuanat du`n`yasi 



  

Orta  Aziyanin`  topirak  katlami,  osimligi  xAm  xayuanat  du`n`yasi  ju`dA  xAr  tu`rli.  u`lkenin 

Sibir  Oraylik  Aziya.  Tibet,  Iran,  Aldin`gi  Aziya,  Kavkaz,  Shigis  Evropa,  Xindistan  arasinda 

bolganligi onin` osimlik xAm xayuanat du`n`yasina u`lken tAsirin tiygizgen. Orta Aziyada jokarida 

aytip otilgen u`lkelerge tAn bolgan osimlik xAm xayuanatlar xAzir de ushiraydi. Birak Orta Aziya 

ushin tAn bolgan endemik osimlik xAm xayuan tu`rleri de az emes. Orta Aziyada xAmmesi bolip 

9000 ga jakin osimlik tu`ri bar, birak olar u`lke aymaginin` xAmme jerinde bir tegis ospeydi. Orta 

Aziyanin` kop bolimi shalashol, shol bolsada olarda u`lkenin` barlik osimliginin` tek  gana a`0O` i 

osedi, kalgan 90O` i tau osimligi bolip esaplanadi. 

Geobotanikler  Orta  Aziyadi  Orta  ten`iz  botanika-geografik  oblastina,  topirak  izertleushiler 

Orta Aziya topirak u`lkesine, zoologlar bolsa oni Paleoritika oblastinin` Oraylik Aziya podoblastina 

kirgizedi. 

Orta  Aziyada  arkadan  kublaga  xAm  tegislik  boliminen,  tau  aldi  kiyaliklari,  taularga  karay 

tAbiyat ozegrip, ken`lik xAm bAlentlik regionlarin payda etedi. Olardin` xAr birinde ju`z beretugin 



tAbiyiy-geografik protsessler bir-birinen park kiladi, uliuma tAbiyiy-osimlik katlami xAm xayuanat 

du`n`yasinin` kAliplesiuine alip keledi. 

Orta  Aziya  aymaginin`  ken`lik  zonalari  topiraklarin  tiykarinan  ortasha  kurgak  xAm  kurgak 

dalanin`  ton`  tu`slik  xAm  tipik  kashtan  topiraklari,  shala  sholinin`  ashik  tu`sli  kashtan  topiraklari, 

sholdin`  kon`ir  tu`slik  su`r  topiraklari,  takirli  xAm  kum  shol  topiraklari  payda  etse,  bAlentlik 

regionlarinin`  topiraklarin  boz  topiraklar  taudin`  kon`ir  xAm  otlak  topiraklari  kurayda.  Bulardan 

tiskari u`lken maydanlarda voxa xAm introzonal topiraklar tarkalgan. 

Orta  Aziyada  bAlentlik  regionlarinin`  payda  boliui  xAm  olardin`  sebepleri,  ol  menen 

baylanisli bolgan nizamliliklar alimlar tArepinen u`yrenip shigilgan. u`lkedegi bAlentlik regionlari 

Jungariya  Ala  taui  xAm  Arka  Tyan`shan  boliminde,  Batis  Tyanshan-Kapetdag-Kisar-AlaydiU` 

Ishki  Tyanshan-Pamirda  birdey  emes.  Bunin`  tiykargi  sebebi  -  tau  sistemalarinin`  geografiyalik 

ornindagi, bAlentligindegi, igal xaua massalarina karaganda jaylasiuindagi xAm baska parklar bolip 

esaplanadi. 

  

Topiraklari 



  

Orta  Aziya  tAbiyatinin`  kuramaliligi-rel`efinin`  tau  jinislarinin`  klimat  gidrologik  xAm 

gidrogeologik  sharayatlarinin`  xAr  tu`rliligi  bul  u`lkede  ju`dA  xAr  tu`rli  topiraklardin`  payda 

boliuina sebep bolgan. 

Orta  Aziyanin`  tegislik  boliminin`  ju`dA  issi  xAm  kurgak  klimat  sharayatinda  arkadan 

kublaga karay dala, yarim shol xAm shol ken`lik zonalari payda bolgan. Bul zonalarga tAn bolgan 

klimatka,  gidrologik  xAm  biologik  sharayatlar  kompleksine  karap  topiraklar  geografik  ken`lik 

boylap  zona-zona  bolip  jaylaskan.  Kashtan,  kon`ir,  su`r-kon`ir,  takirli,  kumli,  otlak  xAm  batpakli 

topiraklar  xAm  shorlaklar  Orta  Aziya  tegislerinde  ekstroapid,  kontinental`  xAm  kurgakshil  klimat 

sharayatinda payda bolgan. 

Orta  Aziyanin`  ken`lik  zonalari  topiraklarida  organik  zatlar  az  boladi,  sebebi  olardin` 

toplaniuina  klimat  xAm  baska  sharayatlar  imkan  bermeydi,  kerisinshe  bul  jerde  topiraktin` 

shorlaniui  ushin  sharayat  kolayli.  Bul  zonalarda  fizikalik  unirau  u`stin  bolgani  ushin  topiraktin` 

maydalangan iri dagal materiallarda kuram tapkan. 

Orta  Aziya  aymaginda  tu`rli  topiraktin`  payda  boliuinda  klimat  penen  bir  katarda  xAr  tu`rli 

ana jinisinin` xAm bul jinistin` bir boleginin` sonday-ak rel`efinin`, grunt suularinin` jer ju`zindegi 

jakin eki teren`ligi de u`lken tAsir etedi. Sonin` ushin bul zonanin` ozinde de bir-birine uksamagan 

xer  tu`rli  topiraklardin`  payda  oliui  mu`mkin.  Rel`ef  xAm  gidrogeologik  sharayattin`  ozgeriui 

menen zonal topiraklar arasinda azonal topiraklar-otlak, otlak-batpak, batpak, shorlak xAm de tu`rli 

dArjede shorlangan kashtan xAm boz topiraklar ushiraydi. 



Kurgak  dala  topiraklari.  Orta  Aziyada  kurgak  dalaga  Torgay  taulari,  Kazakstan  burmali 

taulari  kiredi.  Bul  kurgak  dalada  avtomorf  topiraklardan  tiskari  gidromorf  topiraklar  da  ushiraydi. 

Bul topiraklar avtomorf topiraklardan juuilip keltirilgen xAm sizot suulari menen baylanisli bolgan 

duzlar  esabina  tu`rli  dArejede  shorlangan  boladi.  Shorlaklarda  shirindi  az  bolsada  ol  topirak 

gorizontallari boylap birdey bolistirilgen. Shorlaniu xarakterine karay shorlaklar sodali, soda-sul`fat 

xloridli  xAm  sul`fat-xloridli  shorlaklarga,  kaysi  zonada  ekenligine  karay  shorlakli  otlak,  shorlakli 

kashtan topiraklarina bolinedi. 

Yarim  shol  topiraklari.  Bul  zonanin`  ashik  tu`sli  kashtan  xAm  kon`ir  topiraklari  Mugajar 

taulari,  Torgay  taularinin`  kublasi,  Oraylik  Kazakstan,  Arka  Balxash  boyi  arkali  Tarbagatay 

eteklerine  shekem  bolgan  jerlerdi  iyelep  jatadi.  Yarim  shol  zonasinin`  arka  bolimin  ashik  tu`sli 

kashtan  topiraklar  iyelegen,  Adeuir  issi  xAm  kurgakshil  kubla  bolimi  kon`ir  topirak  penen 

kaplangan.  Mikro  xAm  mezorel`ef  ozgesheliklerine  karay  yarim  sholde  zonal  topiraklar  menen 

birge shorlaklar, shorlar xAm baska gidromorf topiraklari kompleksi de ushiraydi. 

Ashik  tu`sli  kashtan  topirakta  shirindi  kem  (a`,o`-g`O`),  shirindi  katlami  juka  (a`o`-g`0  sm), 

kobinese  bul  topiraklar  shor  boladi  yagniy  bul  topiraktin`  sin`diriushi  kompleksinde  natriy  ionlari 

bar,  bul  bolsa  topiraktin`  fizik  xAm  de  ximik  boleklerin  tomenlestiredi.  Shirindi  zatlarinin` 

kemligine  sebep  bul  zonada  osimliklerdin`  ju`dA  siyrek  boliui.  Ashik  tu`sli  kashtan  topiraklar 

diyxanshilikta kem paydalaniladi. Sebebi bul zonaga tu`setugin jillik jauin mugdari ju`dA kem xAm 

eginlerdin` normal osiui ushin jeterli emes. Sol sebepli bul topirak tarkalgan jerlerde kobirek sharua 

mallari  bagiladi.  Ashik  tu`sli  kashtan  topiraklar  suugarilsa  xAm  turshagromeliorativ  sharalar 

kollanilsa bul topiraklarga dAnli eginler egib, mol onim aliu mu`mkin. 

Kon`ir  topiraklar  tarkalgan  yarim  sholdin`  kublasinda  klimat  isilau  xAm  kurgaklau  bolgani 

ushin  osimliklerdin`  osiui  jAne  de  kiyin,  sonin`  ushin  olar  siyrek  osedi.  Bul  jagday  shirindiki  a`-

g`O` den aspauina sebep bolgan. Karbonatli katlam bul topirakta onin` keddine jakin turadi. 

Kumak jinislar u`stinde payda bolgan kon`ir topirakli jerinde diyxanshilik etiuge boladi, birak 

bAlentlik  xAm  tegisliklerdegi  tub  jinislar  u`stinde  payda  bolgan  sklet  topiraklar  bolsa  dagal  xAm 

shigirtasli bolip, pu`tkilley onimsiz topiraklar, olarda jaylau otlari osedi. 

Yarim  sholdin`  introzonal  topiraklari  otlak  batpak  xAm  shorlaklar  grunt  suui  0,o`-g`m  da 

jatkan ortasha igallangan jerlerde - alap, del`ta xAm prolyuvial tegisliklerde ushiraydi.  

Shorlaktan  kebirdin`  parki  sonda  onda  eriytugin  duzlar  boladi.  Kebir  jerde  bolsa  tek  onin` 

sin`diriushi  kompleksinde  ziyaeli  natriy  ioni  boladi.  Tarmaklar  arasinda  tek  otlak  xAm  batpak 

shorlaklarda  ajirik  xAm  ki§k  oskeninen  shirindi  kabati  boladi.  Shorlak  jerlerde  ziyanli  duzlardi 

juuip,  son`  diyxanshilik  islenedi.  Bul  jerlerdin`  rel`efi  pAs,  tolkin  siyakli  tegisliklerden  ibarat. 

Olarda  kishi  shokken  xAm  koterilgen  mikrorel`ef  formalari  kop  ushiraydi.  Rel`efinin`  bunday 

kuramaliligi  kashtan  topiraklarinan  tiskari  gidromorf  xAm  yarim  gidromorf  topiraklardin`  payda 

boliuina  sebep  bolgan.  Topirak  payda  etiushi  ana  jinislar  torgayda  saz,  mergel`  kum  xAm 



koglomeratlardan,  Kazakstan  pAs  taularinda  atkinda,  metomorf  skletli  jinislardan  kuralgan.  Batik 

orinlarda otlak xAm otlakli kashtan ayirim uakitlari solodlaskan topirak kompleksleri payda bolgan. 

Kashtan  topiraklar  bolsa  sizot  suular  teren`de  jaylaskan,  kurgak,  jauin  kem  xAm  puulaniu  kop 

bolgan sharayatta payda boladi. 

Kashtan topiraklar degen at bul topiraklar ren`inin` pisken kashtan miyuesi ren`i,  yagniy tok 

bauir ren`ine uksaganliginan kelip shikkan. Kurgak dala zonasinin` arkadan kblaga tAbiyati siyakli 

kashtan  topiraklarinin`  kAsiyetleri  ozgerip  baradi.  Sogan  karay  kashtan  topiraklar  tok  kashtan, 

kashtan  xAm  ashik  topiraklarga  ajratiladi.  Bulardan  kurgak  dalada  ken`  tarkalganlari  tok  kashtan 

xAm tipik kashtan topiraklar. 

Tablitsa o`. 

Kashtan topiraklar agronomik ozgeshelikleri 

Topirak ati 

Shirindili 

gorizonttin` 

kalin`ligi, sm. 

Shirindi 

mugdari, O` 

Agronomik ozgeshelikleri 

Tok kashtan 

  

  



Tinin` kashtan 

  

  



  

Ashik tu`sli kashtan 

g`o`-q0 

  

  



g`0-g`o` 

  

  



  

a`o`-g`0 

n`-o` 

  

  



q-n` 

  

  



  

g`-q 


Kashtan  topiraklar  azikka  bay 

bolsa 


da 

igilliginin` 

jeterli 

bolmagani  sebepli,  onnan  jokari 

onim aliu kiyin igallikti saklau en` 

zAru`r  agronomik  sharalardin` 

biri. 

Bul  topiraklar  suugarilsa  xAm 



tu`rli 

agromeliorativ 

sharalar 

kollanilsa  bul  topiraklarga  dAnli 

eginler  egip,  mol  onim  aliu 

mu`mkin. 

Topiraklar  katlami  tigiz  bolganinan  jauin  jauganda  eki  suugarilganda  suu  bul  katlam  arkali 

astin`gi  katlamga  ju`dA  kiyinshilik  penen  otedi.  NAtiyjede  suudin`  ju`dA  kop  bolimi  astin`gi 

katlamga  otpeydi,  puulanip  ketedi.  Bunnan  tiskari,  topiraklarda  ximik  xAm  mikrobiologik 

protsessler jaksi bolmaydi, osimlik tamirlarinin` bul katlamnan pAske otiui kiyin boladi. Topiraklar 

kem onimli toprak, olardin` onimdarligin asiriu ushin ximik usildi kollaniu kerek, olarga gips saliu 

lazim.  Sebebi  natriy  bolganinan  ol  kopshilik  osimlikler  ushin  ziyandli,  jerlerde  diyxanshilik  etiu 

ushin natriydi jok etip, oni kaltsiy menen almastiriu kerek. 

Shol  topiraklari  Orta  Aziyada  shol,  yarim  sholdin`  kublasinda  tarkalgan  bolip,  kubla  xAm 

shigis tArepinen onin` shegarasi Kapetdag, Porapamiz, Pamir-Alay, Tyanshan taularinin` egislerine 

ketedi. Arkada u`stirt platosin oz ishine alip, Aral ten`izi arkali otip, balxash koline shekem baradi. 

Orta  Aziya  sholleri  arka  xAm  kubla  zonalarga  bolinedi.  Olar  bir-birine  payda  boliui  xAm 

eklogik  ozgeshelikleri  menen  park  kiladi.  Arka  sholler  Oraylik  Aziya  sholleri  tipinde  bolip, 

Mangoliya  xAm  Oraylik  Aziya  sholleri  menen  baylanista.  Bul  shollerdin`  koplegen  osimlik  xAm 

xayuanat tu`rleri bir-birine ju`dA uksas. 

Shol  zonasinin`  arka  bolimi  ortasha,  kubla  bolimi  kurgak  subtropik  klimat  regioninda 

jaylaskan.  Sonin`  ushin  arka  shollerde  jauin  uliuma  az  birak  ol  jil  pasillari  boylap  bir  tegis  jatadi. 



sonin` ushin arka shollerde osimlik xAm topirak payda boliu protsessi oz rauajlaniuinda mAusimli 

kAsiyetine  iye  emes.  Topirakta  sklet  elementinin`  kopligi  osimliktin`  jeke-siyrek  osiuine  sebep 

boladi. Arka shollerde tasli sholler u`lken jerlerdi iyeleydi. 

Kubla  sholler  bolsa  klimat  jaginan,  osimlik  xAm  xayuanat  du`n`yasinin`  rauajlaniu  tariyxi 

xAm  kurami  jaginan  Aldin`gi  Aziya  shollerinin`  dauami.  Orta  Aziyanin`  kubla  shollerinde 

arkadagisinan  park  kilip,  jauin  jil  mAusimlerinde  bir  tegis  jaumaydi,  bAxAr  xAm  kista  jauin  kop 

jauadi,  jaz  ju`dA  kurgak  keledi.  Jauinnan  jol  boyi  tegis  emes  jauiui  nAtiyjesinde  topirak  payda 

boliu protsessi, osimlik xAm xayuanat du`n`yasi mAusimine karap rauajlanadi. 

Arka  shol  menen  Kubla  shol  ortasinda  shegara  Kara-Bugaz-Gol-u`stirttin`  kublasi-tomengi 

wmiudAr`ya-Arka Kizilkum-Karatau sizigi boylap otedi. 

Shol  regioninin`  katti  issi  xAm  kurgakshil  klimati,  siyrek  osimlikler  sharayatinda  topirak 

payda boliu protsessi ju`dA pAs boladi. u`lke shol topiraklari alimlar tArepinen u`yrenilip, olardin` 

klassifikatsiyasi du`zilgen xAm sholde tomendegi topirak tipleri ajratilgan. 

I Zonal topirak tipleri 

a`. Su`r tu`sli kon`ir topirak 

g`. Kumli shol topiraklari 

q. Takirli topirak. 

II. Introzonal topirak tipleri. 

a`. Otlak topiraklar 

g`. Batpakli topirak 

q. Shorlaklar 

n`. Takirlar. 

Sonday-ak suugarilatugin jerlerde - otlakli, batpakli, takirli topiraklar ajiratiladi. 

Su`r  tu`sli  kon`ir  topiraklar  -  Orta  Aziya  tau  aldindagi  prolyuvial  tegisliklerde,  kAdimgi 

kaldik  platolar  xAm  olardin`  eteklerinde  tarkalgan.  Bul  topiraklar  “taslak  shol”  xAm  platolardin` 

tipik  topiraklari.  Topirak  payda  etiushi  ana  jinisi  onsha  kalin`  emes  (a`-g`  m)  topirak  tu`binde 

shagal katlamlar jaylaskan. Sholde klimattin` kurgak xAm issi, osimliklerdin` ken` xAm de siyrek 

boliui  sebepli  topiraktagi  biologik  protsessler  pAs  keshedi,  sonin`  ushin  da  su`r  tu`sli  kon`ir 

topiraklarda  shirindi  az,  ol  topiraklardin`  u`stin`gi  katlaminda  0,g`-0,o`O`  ti  kuraydi.  Uliuma 

shirindi katlaminin` kalin`ligi g`0-g`o` sm, topirakta azot kem, fosfor kop, karbonat o`-wO` shekem 

baradi,  xA  ol  bul tiptegi  topiraktin`  kon`ir  ren`li  strukturali  gorizontinda  (V)  kop  toplanadi.  Onin` 

astinda  gips  kop  toplangan  gorizontal  (s)  jaylaskan.  Bul  topiraklar  Adette  g`0-q0  sm  teren`likten 

baslap  sul`fat  xAm  xlorid  duzlari  menen  shorlangan.  Shorlaniu  dArejesi  u`stki  katlamda  ku`shsiz 

bolsa da, pAski tArep ku`sheye baradi. 




Download 458.77 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling