O`zbekstan Respublikasi Xaliq t a`lim wa`zirligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik

Xor dirijerlig`inin` rawajlaniwi ha`m sho`lkemlesiwi. 

Arnawli  oqiw  orinlarinin`  xori  konservatoriyada  1943-jili  muzikal`no 

pedagogika fakul`teti xordirijerlig`i dep ataladi. Xor dirijerlig`inin` payda boliwina 

Leningrad  konservatoriyasinin`  professori  A.  Egorov,  ol  oqiw  protsessin  xor 

kursindag`i  sabaqalardin`  ko`lemin  ko`beytiw,  ilimiy  jaqlarina  diqqat  awdariw 

ko`p  dawisli  xorlardi  rawajlandiriw,  xaliq  qosiqlarin  qayta  islew,  milliy 

atqariwshiliq o`nerine itibar beriw na`zerde tutiladi. Xor dirijerlig`i klassi boyinsha 

boyinsha Tashkent konservatoriyasinin` pitkeriwshileri E. Kenzer, L. Shamshin, A. 

Pavlinovalar  edi.  Tashkentte  Ferganada,  Samarqandta  muzika  bilim  durtlari 

ashiladi, degen menen keleshekte kadr ma`selesinin` sheshiliwine jeterli emes edi.  

Konservatoriyada  joqari  mag`liwmatli  xormeystrledi  tayarlasa,  ma`deniyat 

institutinda  ha`wesker  xor  kollektivlerine  basshilar,  pedinstituta  mekteplerde 

 

17 

muzika  mug`allimlerin  tayarlag`an.  1944-jili  Tashkent  konservatoriyasinan  xor 

dirijerlig`i kafedrasi du`ziledi. Kafedra respublikanin` oqiw orinlarina xormeystrler 

pedagoglar  tayarlag`an.  Konservatoriyani  pitkergen  xormesterler  ishinde  L. 

Shamshin  opera  balet  tearina  jiberiledi,  A.  Pavlenova  konservatoriyada  oqitiwshi 

bolip  qaladi.  Sonin`  menen  birge  ayrim  pitkeriwshiler,  Moskvada,  Saratovta, 

Kishineevta,  Minskte,  Novosibirskte,  Orta  Aziyanin`  respbulikalarinda  jumisqa 

ornalasadi.  

Kafedrani  birinshi  ma`rtebe  sho`lkemlestirigen  ha`m  kafedranin`  baslig`i 

bolg`an O`zbekstang`a xizmet ko`rsetken ko`rkem-o`ner g`aratkeri professor M. N. 

Simenov  boldi.  Ol  talantli  muzikant  joqari  mag`liwmatli  jetik  kompazitor,  u`lgili 

xormeystr  pedagog,  uqipli  muzikavedlerdi,  xor  dirijerlarin  tayarlag`an.  1955-76-

jillar  kafedrani  basqarg`an,  O`zbekstang`a  xizmet  ko`rsetken  ma`deniyat 

xizmetkeri  professor  V.  I.  Knyazatov  ta`jiriybeli  pedagog,  xormeystr,  ja`miyetlik 

g`ayratker,  30-jildan  aslam  o`mirin  o`zbek  xor  ma`deniyatin  rawajlandiriwg`a 

bag`ishlag`an  ajayip  insan.  Oqiw  orninda  o`zlerin  jaqsi  ko`rsetken,  ag`la  bahada 

oqig`anlardan  B.  Umidjanov,  N.  Kaziev,  N.  Azimov,  S.  Shadmanov,  Sh.  Ruziev, 

S.  Maxmudova,  N.  Baxretdinova,  A.  Xakimova,  L.  Djumyaeva,  B. 

Shamaxmudovalar  kafedrada  pedagog  bolip  qaladi.  1977-78-jili  dotsent  N  I. 

Kaziev  basqaradi.  Birinshi  milliy  xormeystr.  1979-87-jillarda  kafedrani  professor 

E.  A.  Gut`kova  basqaradi.  Ol  ta`jiriybeli  pedagog,  bir  neshshe  oqiw  metodikaliq 

qollanbalardin` avtori.  

1968-jili  Tashkent  konservatorisinan  ma`deniy-ag`artiw  bo`limi  ashiladi. 

Birinshi  topari  o`zbek  jergilikli  jaslardan  boladi.  Muzikaliq  sawatqa  iye  emes 

ayrimlari, saz a`sbaplarin shertetug`in xaliq talantlilari bolg`an.  

Respublikanin`  Samarqand,  Qarshi,  Buxara,  Fergana  qalalarindag`i 

pedagogikaliq  institutlardin`  muzika  fakulttetinde  oqiw  xori  ashilg`an.  Glier 

atindag`i  respublikaliq  muzika  internat  mektebinde  N.  Babasheva,  N.  Nechaevlar 

xor menen islesip Tashkent konservatoriya zalinda kontsertler bergen.   

Professional xor ja`ma`a`tleri. 

Da`slepki jillarda muzikali dramalardag`i xorlar, massaliq unison formadag`i 

qosiqlar  aytilip  kelgen  bolsa,  professional  jergilikli  o`zbek  kompazitorlari  o`sip 

jetiliwine baylanisli jan`a xorlardi ayttiriw talap da`rejesinde bolg`an. 

1947-jili  radio-komitetten  xor  sho`lkemlestiredi,  onda  efir  arqali 

kompazitorlardin`  jan`a  shig`armalarin  propagandalaw  edi.  Prifesional  xormeystr 

R. Xublarov 40 adam quraminda, jartisi o`zbek milliy jergilikli jerdin` qosiqshilari 

bolg`an. 

M.  Ashrafiydin`  G`BaxitG`  qosig`i  kontatasi,  S.  Yudakovtin`  vokal 

simfoniyaliq  syuitasi  bul  xorlardi  atqariw  ushin  1951-jili  Moskvada  O`zbekstan 

a`debiyati  ha`m  ko`rkem-o`nerinin`  sapali  atqariliwina  xordiq  sanin  ko`beytiw 

kerek bolip teatrdin` xorinan qosiqshilardi alip 180 ge jetkizedi. 1952-jili  UzGos 

filarmoniyadan  A.  Saraeva  xori  du`ziledi.  Ko`rkem  basshisi  S.  Valenkov 

xormeystr  Abduqaxar  Sultanov  konservatoriyanin`  studenti  bekitiledi.  Xordin` 

konsertin  o`tkeriw  ushin  ataqli  qosiqshilardan,  xaliq  artistleri  S.  Yarashev,  N. 

Axmedovalar  shaqirilip  lektsiya  formasinda,  1954-jili  Fergana  elatinda,  1955-jili 

Zarafshan oypatinda, 1956-jili Qazaqstanda, Qirg`izda, Sibirde gastrolda boladi.  

 

18 

1957-jili  xordin`  ko`rkem  basshisi  ha`m  bas  dirijeri  A.  Sultanov  bekitiledi, 

xormeyster  B.  Umidjanovlardin`  basshilig`indag`i  a-kapella  xori  jan`alanadi, 

qurami  o`zgeredi.  Uqipli  muzikaliq  sawatqa  iye  talantli  qosiqshilar  menen 

toliqtiriladi,  repertuari  jan`alanadi.  1959-jili  Moskvada  o`tkerilgen  O`zbekstan 

a`debiyati ha`m ko`rkem-o`nerinin` u`shinshi dekadasina a-kapella xori qatnasadi. 

Onda 

I. 

Xamraevtin` 

G`O`zbekstan 

hayal-qizlariG`, 

A 

Xalimovtin` 

G`QaraqalpaqstanG` 

xorlarin 

sheber 

atqardi. 

Xordin` 

ta`jiriybesi  artip 

rawajlaniwinda  o`zgerisler  ju`z  berip  ko`p  dawisli  xorlar  atqarilip  professional 

uroveni  ku`sheyip  baradi.  1960-jili  O`zbekstan  ma`mleketlik  komiteti  televidenie 

ha`m  radio  komitetine  qarasli  milliy  xor  du`ziledi.  Onin`  basshisi  B.  Umidjanov 

bekitiledi. 

O`zbek bastakorlar san`ati. 

Bastakorlik  san`ati  Orta  Aziya  xaliqlarinda  a`yyem  zamanlardan  berli 

kiyatirg`an muzika ko`rkem-o`nerinin` bir tu`ri. Bul sa`at ha`r bir xaliqtin` o`zine 

ta`n  muzikaliq  da`stu`r  tiykarinda  payda  bolip,  uzaq  jillardan  berli  ma`deniy 

tariyxina  iye  o`z  betinshe  do`retpe  sipatinda  belgili  orinda  turadi.  Bastakorlik 

o`neri o`zbek xalqinin` milliy miyrasi sipatinda u`lken a`hmiyetke iye. 

Sonin`  ushin  bastakorlik  ma`selelerine  muzika  izzertlewshi  ilimpazlardin` 

ko`pten  berli  diqqat  orayinda  bolip  tariyxiy  jaqtan  rawajlaniwina  ayriqsha  itibar 

berip kiyatir. 

Du`n`ya  ju`zi  muzika  g`a`ziynesi  qatarinda  salmaqli  oring`a  iye 

shig`armalardin`  biri  G`ShashmaqomG`  o`neri  muzika  ma`deniyatimiz  bunday 

shig`armalar arqali keleshek jas bastakorlardin` ju`zege kelip jetilisiwinde paydali 

ta`sir jasag`an boladi.  

Bastakorlik  o`nerdin`  tvorchestvaliq  jaqtan  alip  baratug`in  jumislari 

to`mendegishe: 

1. Tayar muzikag`a so`z qoyiw. 

2. Da`stu`riy muzika miyrasinan puxta paydalanip shig`arma do`retiw. 

3. Ha`r tu`rli janrlarda muzika jaziw. 

4.  Tuwisqan  xaliqlar  muzikasi  koloritin  buzbay  o`zbek  stili  ritmine  maslap 

shig`arma do`retiw. 

Bastakor farssha so`z bolip basta-birigiw, kor-islew degen ma`nini bildiredi. 

Bastakorlik do`retiw monodiya yag`niy bir dawisli nama degen tu`sinikti bildiredi. 

Kompazitor-frantsuzsha  so`z  bolip  jaratiwshi  degen  ma`nini  bildiredi.  Bul 

muzika do`retiwshisi ko`p dawisli muzika, garmoniya ha`m polifoniya professional 

da`rejege  jetken  qa`niyge  bastakorlik  isi  tiykarinan  eki  bag`darda  awiz  eki  nota 

jaziwisiz ha`m nota jaziwinin` ja`rdeminde rawajlanip kelgen. Orta Aziya xaliqlari 

bastakorlik  sa`atinin`  belgili  wa`killeri  Borbad,  Abu  Nasr  Farabiy,  Abu  Ali  Ibn 

Sino,  Safiuddin  al  Urshaviy,  Al-Xusayniy,  Paxlavon  Maxmud,  Alisher  Nawayi 

siyaqli  ustaz  bastakorlardin`  basim  ko`pshiligi  muzika  iliminin`  teoriyasi  ha`m 

a`meliy jaqlarin joqari da`rejege keltirgen. 

Orta Aziya  ma`deniyati tariyxinda o`zbek xalqinin` danishpan shayiri ha`m 

alimi Alisher Nawayinin` muzikataniw ilim haqqindag`i oy-pikirleri arqali tariyxqa 

iz qaldirg`an a`jayip. 

 

19 

A. 

Nawayinin` 

G`XazoinG`, 

G`Ul-MaoniyG`, 

G`Sab`ay-SayerG`, 

G`Majolis  un-NafoisG`,  G`Mezon-ul-avzonG`,  G`Xolati  PaxlavonG`  Muxammad 

ha`m  Mahbub-qulub  qusag`an  shig`armalarinda  bastakorlik  haqqinda  bir  qansha 

pikirleri  arqali  da`stu`rdi  dawam  etti  ha`m  bayitti.  O`zbek  bastakorlik  o`nerinin` 

belgili wa`kileri ha`m ustazlari o`zlerinin` shig`armasin xaliq muzika da`stu`rlerine 

su`yendi.  Olar  do`retken  shig`armalarinda  muzikanin`  ladina,  intonatsiyasina 

ayriqsha itibar bergen. 

Xalqimizdin`  ustaz  bastakorlari  Twxtasin  Jalilov,  Yunus  Rajabiy,  Imomjon 

Ikromovlardi  talantli  bastakor,  ataqli  atqariwshi  sho`lkemlestiriwshi,  o`zbek 

muzika miyrasinin` sawatli bilimli qa`niygeleri sipatinda jaqsi biledi. 

Bunday  a`jayip  do`retiwshi  bastakorlardin`  xizmeti  respublikamizdin` 

muzika ma`deniyatinin` rawajlaniwi tariyxinda salmaqli orin tutadi. 

Maqom  o`nerinen  ko`plegen  qosiqshilar  tanimali  ha`weskerler,  qosiqshi 

ha`m  oyin  ansamblleri,  muzikali  drama  teatrlardin`  talantli  iyeleri  ataqli 

ustazlardin` namalarin, qosiqlarin ko`k ekran ja`miyetshiligimizge tanistirmaqta. 

Su`yikli bastakorlarimiz o`zbek xaliq namalarinan, xaliq muzika miyrasinan 

ustadliq  penen  sheber  paydalang`anliqtan  olardin`  shig`armalarin  xaliq  do`retken 

beW yamasa bastakorlardin` jazg`ani ma dep xayran qalasan`. 

Rus  klassik  kompazitori  M.  I.  Glinkanin`  G`Muzikani  xaliq  do`retedi,  biz 

tek  og`an  suliwliq  beremizG`  degen  bahali  pikirlerinen  ilxam  alg`an  ustaz 

bastakorlar o`x tvorchestvasinda jan`lap esitiledi. 

Twxtasin Jalilov. 

A`jayip sa`zende ha`m bastakor Twxtasin Jalilov 1896-jil Andijan qalasinda 

isshi xizmetker shan`arag`inda tuwiladi. Ol jaslayinan baslap ha`r tu`rli jumislarda, 

sonday-aq paxta tazalaw zavodinda jumis isleydi.   

Twxtasin  Jalilov  Qwqan  qalasindag`i  Eshon  g`idjakchi  Madamin  doyrachi, 

Yusup  changchi  siyaqli  sa`zendeler  menen  ushirasip  ko`plegen  namalardi 

u`yrenedi.         T Jalilov da`slepki jillardan baslap-aq jan`adan sho`lkemlestirilgen 

ansambl`  quraminda  g`idjakchi  ha`m  qosiqshi  sipatinda  isley  baslaydi.  Keyin  ala 

Andijan qalasindag`i milliy xaliq sazlari ansamblinde muzikant bolip isleydi. 

T  Jalilov  1923-jili  o`zbek  xaliq  muzikasinin`  bir  qatar  belgili  uqip  iyeleri 

menen  (Moskvag`a  jiynalg`an)  pu`tkil  Rossiyaliq  xaliq  xojalig`i  ko`rgizbesinen 

o`tkerilgen  kontsertine  qatnasadi.  Ol  Moskvadan  kelgennen-aq  o`zinin`  janina 

qosiqshi ha`m sa`zendelerdi toplap milliy muzika do`geregin du`zedi. 

Sa`zende  T  Jalilov  1925-1927-jillarda  etnografiya  ansamblinin`  quramina 

qatnasadi.  Sonin`  menen  birge  1924-jildan  baslap  Andijan  muzikali  drama 

teatrinin` muzikaliq basshi lawaziminda isleydi.  

Teatrda  islep  ju`rgen  jillari  T  Jalilov  kompazitorliq  uqibi  oyanip  da`slep  S. 

Abdulaxannin`  G`Bag`man  qizG`,  K.  Yashennin`  G`DwstlarG`  atli  p`essalarina 

muzikalar jazadi. Onin` bul do`retpeleri xaliq namalari tiyikarinda boladi. 

Kompazitordan` do`retpeleri miynet, watan, a`skerlerdin` ma`rtligi, sonday-

aq  zamanago`y  temalarda  bir  qansha  namalar  do`retti.  Bunnan  G`Aq  altin 

tovlanarG`  qosig`i  misal  bola  aladi.  Bastakor  30  shi  jillarda  G`Gu`lsaraG`  atli 

muzikal dramag`a a`jayip namalar do`retedi. 

 

20 

T Jalilov 1934-1936-jillarda o`zbek ma`mleketlik muzikaliq teatrda muzika 

bo`liminin`  baslig`i  bolip  isleydi.  Ol  1937-jili  bolatug`in  dekadanin`  tayarlig`ina 

baylanisli  jan`adan  du`zilgen  o`zbek  ma`mleketlik  filarmoniyanin`  qosiqshi  ha`m 

oyinshilar ansambilinin` ko`rkem basshisi etip tayinlanadi. 

1970-jili  Muqimiy  atindag`i  muzikali  kamer  teatrinda,  son`in  ala  Navoiy 

atindag`i  opera  balet  teatrlarinin`  saxnasinda  qoyilg`an  G`Toxir  ha`m  ZuxraG` 

spektaklinin`  muzikasin  jaziliwina  qatnasadi.  1941-jili  G`Qurban  UmarovG`, 

G`O`zbekstan qilichiG` muzikali dramalarg`a muzika jaziw menen birge 1942-jili 

G`NurxanG` muzikali dramasina shirayli, xaliqqa unaytug`in muzikalar do`retti.  

Bulardan  tisqari  ol  G`G`unchalar  ha`m  ZulxumarG`  atli  spektakllerge  de 

muzikalar  do`retti.  T.  Jalilovqa  ha`kimiyat  basshilari  1932-jili  G`O`zbekstang`a 

xizmet  ko`rsetken  artistG`,  1937-jili  G`O`zbekstan  xaliq  artistiG`,  G`mexnatG` 

ha`m G`qizil bayraqG` ha`m G`hu`rmet belgisiG` ordenleri menen siyliqlanadi.  

Ol 1969-jili qaytis boladi.   

 

Yunus Rajabiy. 

O`zbek  xaliq  muzikasin,  miyrasin  milliy  qa`diriytlarimizdin`  bir  bo`legi 

sipatinda  u`yreniw,  ha`zirgi  ku`nde  qiyin  ma`selelerdin`  biri  bolip  atir.  O`zbek 

milliy miyrasina na`zer taslaytug`in bolsaq, o`tmishte xaliq ishinen jetilip shiqqan 

olardin`  atqariw  sheberliklerin,  sonday-aq  ustazliq  jollarina  ayriqsha  diqqat 

awdarsaq,  xalqimizdin`  kewlinen  jay  alg`an  a`jayip  ko`rkem-o`ner  iyelerin 

maqtanish  etiwge  boladi.  Mine  solardin`  ishinde  o`zbek  muzika  ko`rkem-

o`nerinin` birinshi akademigi Yunus Rajabiydin` orni girewli. 

  Yunus  Rajabiy  da`wir  talabin  say  qayalanbas  qaldirg`an  ko`rkem-o`ner 

miyrasin  bolajaq  muzika  qa`niygelerine,  onin`  kompazitorliq,  sa`zendelik, 

qosiqshiliq  o`nerin  muzika  a`debiyatlarinda  oqitiw  ha`m  u`yretiw  talap 

da`rejesinde dep qarawg`a boladi. 

Yunus  Rajabiydin`  sa`zendelik  ha`m  kompazitorliq  o`neri  bilimlendiriw 

ha`m  ta`lim-ta`rbiya  islerinde  xizmeti  og`ada  ulli.  O`zbek  milliy  klassik  muzika 

o`nerinin` da`slepki sa`zendelerdin` ustazi, jol baslawshi belgili kompazitor Yunus 

Rajabiydin`  atqariwshiliq  poetikaliq  qaraslarinan  ataqli  sa`zende  sipatindag`a 

xizmetlerine  a`hmiyet  beriw  za`ru`r  bolip  tabiladi.  Yunus  Rajabiy  1897-jili 

Tashkent qalasinin` xizmetker shan`arag`inda tuwiladi, ol da`slepki mektepte oqip 

ju`rgen gezlerinde muzikag`a iqlasi oyana baslaydi.  Na`tiyje ol ha`r qiyli muzika 

a`sbaplarinan  nay,  duwtar  shertiw  uqibina  iye  boladi.  O`zbek  xaliq  namalari 

mudami onin` diqqatinda bolg`an. 

1916-jili ataqli sa`zende ha`m qosiqshi Shoraxim Shoumarov penen tanisadi. 

Bul  tanisiw  onin`  sa`zendelik  ha`m  kompazitorliq  xizmetinin`  rawajlaniwinda 

tyanaqli  basqish  boladi.  1919-jili  Tashkente  jan`adan  ashilg`an  xaliq 

konservatoriyasinin`  milliy  o`zbek  saz  a`sbaplari  bo`limine  oqiwg`a  kiredi,  usi 

oqiw arqali o`zinin` muzikag`a bag`ishlaydi. 

Yu.  Rajabiy  1923-jili  Samarqandtag`i  muzika  pedagogikaliq  bilim  jurtinda 

muzika  basshisi,  Samarqand  ma`mleketlik  teatrinin`  milliy  muzika  boyinsha 

basshisi  etip  tayinlanadi.  Onin`  turmisinda  umitilmas  waqiyalardin`  biri  pu`tkil 

Samarqandqa  belgili  bolg`an  baqsi  Xoji  Abdulaziz  Abdurasulov  penen  jaqinan 

 

21 

tanisadi.  Yunus  Rajabiy  onnan  sazlardin`,  qosiqlardin`,  maqom  ha`m  bastokorlik 

o`nerinin`  mashaqatli  jollarin  u`yrenedi.  Olar  menen  toylarda  ha`r  qiyli seyillerde 

jiyi-jiyi  ushirasip,  olardin`  do`retpelerinen  ilhamlanip  bir  neshshe  muzikali 

shig`armalar jaratadi. Yunus Rajabiy bilim jurtindag`i jaslarg`a Tashkent, Farg`ana 

ellerinin` qosiq ha`m muzikalarin atqariwshiliq jollari menen tanistiradi. Bul oqiw 

orninda  oqip  atirg`anlar  arasinda  talantli  shayir  Hamid  A`limjan  ha`m  bastakor 

Tolibjan  Sodiqovlar  bolg`an.  Yu.Rajabiy    muzikalardin`  repertuarlarin  jan`a 

shig`arma maqsetinde G`shashmaqamG` di teren`rek u`yreniwdi basli waziypa dep 

qaraydi.  Ol  1926-jili  Tashkentke  kelgennen  keyin  ko`plegen  sazendelerdi  tan`lap 

do`gerek du`zedi ha`m ka`rxanalarg`a barip kontsertler beredi. Sol do`gereklerden 

muzikantlardan  Orif  Qasimov,  Mahmud  Yunusovlar  qusag`an  belgili  muzikantlar 

jetilisip  shig`adi.  Yunus  Rajabiydin`  usilin  atqariwshiliq  xizmetin  dawam 

ettiriwshilerdin`  biri  O`zbekstan  xaliq  artisti  Berda  Davidova,  Tajikstan  xaliq 

artisti Barno Isakovalardi misal keltiriwge boladi.  

1927-jili  O`zbekstan  radio  komiteti  janinan  milliy  saz  ansambli  du`ziledi. 

Usi  ansamblde  Yunus  Rajabiy  da`slepki  jillarda  muzikant  keyin  ala  waqittin` 

o`tiwi menen birge ansamblge basshiliq etedi. Ansamblde  O`zbekstannin` talantli, 

uqipli ustaz  ko`rkem-o`ner iyeleri isleydi. Olardin` arasinda Damla Halim Ibadov, 

Mulla  Tuychi  Toshmuhammedov,  Orif  Xoji  Alimaqsumov  ko`plegen  sazendeler 

ha`m  qosiqshilar  jumis  alip  baradi.  Ansambldin`  jumisi  Yunus    Rajabiy  ushin 

bastakorlik xizmetinde u`lken rol` oynaydi.  

Ol  100  den  aslam  ha`r  qiyli  muzikalar  ha`m  qosiqlar  do`retip  olardan 

G`JudoG`,  G`KoshkiG`,  G`KuygayG`,  G`Muncha  ha`mG`,  G`HajringdaG`  h.t. 

basqalar bar.  

    1927-jili  O`zbekstan  bastakorlar  awqami  du`zilip  onin`  birinshi 

ag`zalig`ina  Yu.Rajabiydi  qabil  etedi.  1936-jildin`  aqirinda  Yu.Rajabiy  basshiliq 

etken  radiodag`i  ansambl  menen  Moskvada  tvorchestvoliq  saparda    boladi. 

Yu.Rajabiy xaliq muzikasin notag`a tu`siriwdi o`z aldina maqset etip qoydi, onin` 

alti  tomliq  G`Wzbek  xalq  muzikasiG`  ha`m  G`ShoshmaqomG`  qatari  miynetlerin 

oqitiwshilardin`  paydalaniw  qurali  sipatinda  xizmet  etpekte.  Yu.Rajabiy  saz 

shertiw  o`nerin  u`yretiwde  sha`kirtler  tayarlawg`a  qunt  penen  jumis  alip  baradi. 

Na`tiyjede  T.Sodiqov,  N.  HAsanov,  S.  Qalanov,  A.Qasimov,  F.  Sadiqov.  Nazira 

Ahmedova, Turg`un Karimov, Ortiqxwja Imomxwjaevlar o`zbek muzika ko`rkem-

o`nerinin`  rawajlaniwina o`z u`leslarin qosadi.  

Yunus  Rajabiyge  1939-jili  O`zbekstang`a  xizmet  ko`rsetken  san`at  arbobi, 

1955-jili  O`zbekstan  xaliq  artisti  atag`i  beriledi.  1966-jili  O`zbeksta  pa`nler 

akademiyasinin`  akademigi,  1971-jili  Hamza  atindag`i  ma`mleketlik  siyliqtin` 

laureati bolai. Ol 1976-jili qaytis bolg`an.  

Viktor Uspenskiy. 

Viktor  Aleksandrovich  Uspenskiy  1879-jili  Kaluga  qalasinin`  muzikashi 

shan`arag`inda  tuwiladi.  Viktordin`  jas  gezinde  Uspenskiyler  xojalig`i  Orta 

Aziyag`a  ko`ship  keledi.  Muzika  u`yreniwdi  da`slep  Uspenskiy  1898-jili 

Orenburgdin`  kadedler  korpusin  pitkeredi.  A`skeriy  xizmette  bolg`an  jillari 

muzikag`a  qizig`iwshilig`i  og`ada  arta  baslaydi.  Uspenskiy  1908-jili  Peterburg 

Konservatoriyasina  oqiwg`a  kirip  oni  1913-jili  pitkeredi.  Uspenskiydi  Peterburg 

 

22 

Konservatoriyasinin` basshilari xaliq oqsiqlarin ha`m muzikalarin jiynaw ha`m de 

muzika  ko`rkem-o`nerin  rawajlandiriw  ushin  Tu`rkstang`a  jollanma  menen 

jiberedi.  Uspenskiy  O`zbekstan  ma`deniyatin  rawajlandiriw  isine  belsene 

qatnasadi.  

Uspenskiy  ja`miyetlik  jumislarg`a  qatnasiwi  menen  bir  qatarda  milliy 

muzika shig`armalarin do`rete baslaydi.  

Simfoniyaliq  orkestrge  sa`ykeslendirip  jazg`an  qirg`izsha  G`Du`n`yaG`, 

o`zbekshe  G`ZarkokilG`,  ha`m  G`LatifaG`,  afgansha  G`Akrom  xonG`  atli  xaliq 

namalari  atqariladi.  Uspenskiy  1923-jili  Buxara  sha`hrindegi  Ata  Jalol  Nosirov, 

Ata  G`i§s  G`anievten  Buxora  Shashmaqomin  notag`a  jazip  aladi.  Ha`mde 

Buxaradag`i G`Sharq muzika mektebindeG` sabaq beredi. 1927-jildin` ba`ha`rinde 

Orta Aziya muzatinin` ilimiy xizmetkeri E.Peshcherova menen Farg`ana oypatinda 

jasawshi  xaliqlardan  xaliq  qosiqlarin  ha`m    namalarin  jazip  aladi.  1934-jili 

Uspenskiy  o`zbek  xaliq  qosiqlarinan  G`Shamanda  gulG`,  G`Oydek  tulipdirG` 

siyaqli qosiqlardi  qayta  issledi.  1936-jili Uspenskiy  ta`repinen  jazilg`an  G`Farhad 

ha`m ShiyrinG` muzika-dramasi saxnag`a qoyiladi. Bul shig`arma 1937-jili o`zbek 

a`debiyati  ha`m  ko`rkem-o`nerinin`  dekadasi  ku`nlerinde  Moskvadag`i  u`lken 

teatrdin`  saxnasinda  qoyiladi.  Dekada  da  keyin  Uspenskiyge  O`zbekstan  xaliq 

artisti degen hu`rmetli ataq beriledi. 

Uspenskiy  o`mirinin`  son`g`i  jillari  Tashkenttegi  ko`rkem-o`nertiniw  ilimiy 

izertlew institutinin` jumislari menen shug`illanadi.  

1940-41-jillar dawaminda Yunus Rajabiy, Akbar HAydarov, Karim Zakirov, 

Dustmuhammedov  siyaqli  jetik  san`atshilardan  60  qa  jaqin  o`zbek  xaliq  namalari 

ha`m  G`katta  ashulaG`larni  jazip  aladi.  Ulli  Watandarliq  uris  jillarinda 

G`bahadirlar  erligiG`,  G`Ju`ris  marshiG`,  qusag`an  shig`armalar  jazadi.  1943-jili 

Uspenskiy  ko`rkem-o`nertaniw  ilimlerinin`  doktori,  usi  jildan  keyin  G`Yoril 

toshG`  p`esasina  muzika  jazdi.  G`MuqannaG`  atli  bes  bo`limnen  ibarat 

simfoniyaliq  syuita  do`retti.  Usilardin`  qatarinda  o`zbekshe  poema-reposdiya 

Tu`rkmen  kaprashimasin  jazg`an  Uspenskiy  1947-jili  Alisher  Nawayinin` 

esteligine  arnap  simfoniyaliq  orkestr  ha`m  milliy  saz  a`spablari  ansambli  ha`m 

dawisi ushin jazg`an lirikaliq poemasina G`Katta ashulaniG` janrinda kiritken.  

Viktor Aleksandrovich Uspenskiy 1949-jili Tashkente qaytis boladi.  

 

Salaymon Yudakov. 

O`zbekstanda  bir  qansha  iri  qa`lemdegi  professional  shig`armalardi 

do`retiwde  jan  ta`ni  menen  islegen  belgili  kompozitorlardin`  biri,  Orta  Aziyada 

a`debiyat ha`m ko`rkem-o`ner ma`deniyattin` orayi bolg`an Qoqan qalasinda 1916-

jili  tuwiladi.  Salamonnin`  ata-anasi  1900-jillarda  Irang`a  qarasli  Mashqat 

sha`hrinin`  jil  sayin  to`menlep  baratirg`anlig`i  sebepli  jumis  izlep  Orta  Aziyag`a 

ko`ship  keledi.  Salaman  jaslayinan  baslap  jasawdin`  awir  ku`nlerin  basinan 

keshiredi.  

A`kesi qaytis bolg`annan keyin anasi oni balalar u`yine beredi. 12 jasinan 16 

g`a shaqqansha Qoqand balalar u`yinde ta`rbiyalanadi. A`kesi ko`plegen Iran ha`m 

ta`jik  qosilirin  jag`imli  dawisi  menen  sheber  atqaratug`in  bolg`an.  Keyin  ala 

 

23 

Salaman  jiynastirip  qayttan  pulina  mondalina  satip  alip  esitken  namalarin  shertip 

u`yrene baslaydi.  

Salaman  Yudakov  Qoqantta  jasap  turg`an  jillari  xaliq  seyil,  toy-merekede 

atqarilg`an qosiqlar menen tanisadi.  

Solay  etip  bolajaq  kompozitor  jaslayinan  baslap  ha`r  tu`rli    milletlerdin` 

a`jayip  namalarinan  Ilhamlanip    olardin`  intonatsiyalarin  teren`irek  u`yrenip, 

muzika  jaziw  uqibin  asirdi.  Ol  balalar  u`yinde  oqig`anda  nota  jaziw  usillarin 

muzika  sawatin  ha`mde  balalayka,  mandalina,  gitara  ha`m  duxovoy  a`spablardi 

shertiwdi u`yrendi. S.Yudakov 1912-jili professional muzika qa`niygeligin arttiriw 

bilimin  jetildiriw  maqsetinde  Moskva  ma`mleketlik    konservatoriya  janinan 

ashilg`an  rapfakka  oqiwg`a  kiredi.  Ta`jiriybeli  oqitiwshi  Gnesin  Sadamannin` 

do`retiwshilik  qa`biletin  sezgenlikten  1934-jili  da`slep  muzika  bilim  jurtinin` 

kompozitorliq  klasinda  ta`rbiyalap,  to`rt  jil  dawaminda  oqitip,  keyin  ala  1938-jili 

Moskva  konservatoriyasinin`  kompozitsiya  klasinda  jetik  kompozitor  Glerdin` 

basshilig`inda bilim aladi. Degen menen 1941-jilda baslang`an uris onin` oqiwinin` 

toqtatiliwina  sebep  boldi.  Na`tiyjede  O`zbekstang`a  qaytip  keliwine  ma`jbu`rledi. 

Yudakov  muzika  iliminin`  ushi  qiyri  joq  pitpes  teren`  sirlarin  u`yreniwde  maqset 

etip  qaytip  Moskvag`a  tog`iz  jil  bolg`an  da`wir  ishinde    paytaxtin`  muzika 

ma`deniyati  menen  tanisadi.  U`lken  simfoniyaliq  orkestr  repitetsiyalarg`a  barip 

A.Xachaburyan, Klod Dabyussi ha`m Mariya Ravil` shig`armalari menen tanisadi.  

Yudakov Tashkentke keliwi menen-aq respublikanin` muzika turmisina shin 

intasi  menen  kirisip  G`Doslar  alding`aG`,  G`ChavondozlarG`  ,  h.t.  basqa  vokal 

shig`armalarin  do`retedi.  Usi  qosiqlar  qatarinda  G`FarzandG`,  muzikali  dramasin 

jazadi.  Yudakov  1943-46-jillarda  Ta`jikstanda  jasaydi.  Sol  jillari  ol  Ta`jikstan 

ma`mleketlik gimnin G`G`alabaG` kontatasin, dawis ha`m fortopiano ushin qosiq-

romanslar tarli kvartetler ushin bir neshshe kameraliq shig`armalar do`retedi.  

Uristan  keyin  Tashkentke  keledi.  Muzikanin`  barliq  janrlari  boyinsha  o`z 

tvorchestvosin  bag`ishlap  zamanago`y  qosiqlar,  simfoniyaliq  uvertyuralar, 

marshlar,  vokal  simfoniyaliq  syuitalar,  kantatalar  jazadi.  A`sirese  onin` 

G`Mirzagu`lG`    atli  vokal  simfoniyaliq  syuitasi  ma`mleketlik  siyliqqa  miyassar 

boladi.  

Kompozitordin`  tvorchestvosinda  da`wir  talabina  say  zamanago`y  turmisin 

ha`m  ha`r  qiyli  waqiyalarina  baylanisli  iri  ko`lemli  shig`armalarinan  G`Menin` 

WatanimG` kontatasi G`TiishliqG` haqqinda xoreografiyaliq syuitasi simfoniyaliq 

orkestr  ushin  poema,  G`Saltanatli  uvertyuraG`,  G`jasliqG`  poemalari  onin` 

qa`leminen  do`regen  muzikalar  bolip  esaplanadi.  Jaslar  haqqinda  G`MarshG`, 

G`Kornaval  val`siG`  onin`  tvorchestvosinda  salmaqli  fong`a  iye  qoiq  marshlar 

menen  bir  qatarda  lirikaliq  do`retpeler  roline  G`  Kuylama  sahibjamol  mening 

oldimdaG`, G`Tungi shabadaG`, G`ErtakG`, G`AllaG` saz a`spablarina arnag`an.  

S.Yudakov  1961-64-jillar  dawaminda  zapal  simfoniyaliq  poema,  tarli 

kvartet  ushin  syuita,  G`Temirshi  bayrag`iG`,  G`On  eki  saotlik  ha§tG`  atli  ta`jik 

kinofil`mlerge  muzika,  Xoja  Nasiriddin  atli  balet  h.t.b.  shig`armalar  jazdi.  1965-

71-jillarda  Yudakov  G`Jalinli  otG`  bir  aktli  balet  hor  ha`m  simfoniyaliq  orkestr 

ushin vokal, simfoniya, poema, bir neshshe syuitalar G`Anani eslewG` atli poema 

rapsotiya,  festival  uvertyurasi  skripkashilar  ansambli  ushin  G`__________G` 

 

24 

qusag`an  iri  ko`lemdegi  shig`armalar  do`retti.  Yudakovtin`  bir  qatar  shig`armalar 

arasinda  bir  qansha  ko`p  jillardan  berli  oylap  ju`rgen  a`rmanin  iske  asiriw 

maqsetinde u`lken formag`a iye dramatikaliq waqiyalardi komediyaliq obrazlarg`a 

muzika raqali biriktirip a`jayip original opera jazdi.  

Yudakov  anera  janrina  birinshi  ma`rtebe  qol  urip  tamashago`ylerdi  ga` 

ku`ydirip,  ga`  ashiwlandirip  jamang`a  jerkenish  qusag`an  ishki  sezimdi  aship 

beriwge ilayiq intonatsiyalar tapti.  

Salaman Yudakov 1951-jilda hu`rmet belgili, 1959-jilda mehnat qizil bayroq 

ordenleri  menen  siyliqlandi.  1961-jili  O`zbekstang`a  xizmet  ko`rsetken  san`at 

arbobi atag`i beriledi.