O`zbekstan respublikasi xaliq ta`lim wa`zirligi
Ma`selenin` qoyılıwı Baslawısh bilim beriw tiykarları
Download 356.46 Kb.
|
Kitob 1240 uzsmart.uz
Ma`selenin` qoyılıwıBaslawısh bilim beriw tiykarlarıMug`allim oqıtıp ju`rgen oqıwshısına ha`rqashan g`amqorlıq ko`rsetip, janı ashıp, bag`ıt-bag`dar bermese, ol sabaqtı oqımay qoyadı. Mısalı, sabaqtı u`lgermeytin oqıwshı «sen adam bolmaysan`, oqısan` da, oqımasan` da ba`ri bir» degen so`zlerdi mug`allimnen de, u`y ishinen de jiye esitse, ol sabaqqa burıng`ıdan da beter ıqlassızlanıp, jalqawlıqqa salınadı. Ko`n`ilin qaldırg`an kisilerdi kek tu`tip, sabaqtı a`bden oqımay, tayarlanbay qoyadı. Geyde kerisinshe jag`daylardan da sabaqtı oqımawshılıq boladı. Mısalı, oqıwshı ata-anasına dım erkeletip, o`z betinshe jiberiwinen barıp, sabaq oqıwdan go`re oyın menen boladı da, sabaqqa tayarlanbaydı. Geyde mug`allim u`lgermeytin oqıwshılardan sabaqtı soramaydı, yamasa az soraydı, sonlıqtan oqıwshı sabaqqa tayarlanıwdı qoyadı. Mug`allim ol oqıwshıdan sabaqtı dekabrdın` aqırında, oqıwshılarg`a baha kerek bolg`anda g`ana soraydı. Material ju`da` ko`beyip ketkenlikten ha`m ko`pten beri sabaqqa tayarlanbag`anlıqtan, oqıwshı qanaatlanarsız baha aladı. Oqıwshının` ata-anası menen tıg`ız baylanısta bolmaydı. Birinshiden, ata-ana oqıwg`a kerekli jag`daydı o`z da`rejesinde tuwg`ızbag`anlıqtan, balası sabaqqa tayarlana almaydı. Mısalı, u`yde sabaq oqıtıp arnawlı orın, tiysli oqıw quralları bolmasa, oqıwshı sabaqqa tayarlana almaydı. Oqıwshının` sabaqqa sebepsiz ko`p kelmey qalıp /yamasa awırıp qalıp/, o`tken sabaqtı bilmewinen ya ku`n ta`rtibinin` bolmawınan, bolg`an ku`nde onı durıs orınlamawınan u`lgermewshilik kelip shıg`adı. O`ytkeni oqıwshılar sabaqtan keyin ya sabaqqa barar aldında durıslap awqatlanbasa ya ku`nde kesh jatıp, erte tursa, olardın` sabaqqa qızıg`ıwshılıg`ı bolmaydı. Sabaqtı u`lgermewshilik oqıwshının` densawlıg`ına da birden-bir baylanıslı. Sebebi oqıwshının` bir jeri awırıp otırsa, sabaqqa qızıg`ıwshılıg`ı bolmaydı. Ya bolmasa klasctın` hawası jiye tazarlıp turmasa da, oqıwshının` ko`n`ili sergek bolmay, tez sharshap, boyları awır tartadı, o`tilgen sabaqtı jo`nli ug`ıpta almaydı. Usıdan kelip u`lgermewshilik kelip shıg`adı. Oqıwshılardın` sabaqtı u`lgermewshiliginin` ha`m bir sebebi olarg`a bir-birine joldaslıq ko`mektin` durıs sho`lkemlestiriw, sho`lkemlestiriw ku`nde ha`r bir oqıwshının` o`zlestire almag`an temasına g`ana anıqlap ko`meklespey, ulıwmalasqan qosımsha sabaq tu`rinde o`tkiziliwinen. Oqıwshılarg`a ja`miyetlik jumıslar ko`p tapsırılsa, olardın` sabaq tayarlawg`a waqıtı jetpey, ku`ndelikli sabaqqa ilese almaydı. Bolmasa oqıwshılardın` ja`miyetlik jumısı durıs uyımlastırılmay, oqıwshılarg`a ja`miyetlik ıg`bal tuwg`ızılmasa da u`lgermewshilik kelip shıg`adı. Oqıwshılardın` sabaq u`lgermewshiliginin` tag`ı bir sebebi oqıw-ta`rbiya isindegi kemshiliklerdin` aldın alıw sharalarının` durıs uyımlastırılmawı, sabaqtın` ko`p gezek penen oqıtılıwı, klasta oqıwshılar sannın` ko`p bolıwı. Sabaq kestesınin` turaqlı bolmawı, onın` bag`darlamalıq talaplarg`a say jasalmawı da, oqıwshılardın` u`lgerimine keri ta`sir etedi. Sonı menen oqıwshılardın` sabaqtı u`lgermew sebeplerin bilip alg`annan keyin, endi tiykarg`ı maqset onı boldırmawdın` jolların ko`rsetiwge tırısayıq. Ol zat mug`allimlerdin` ta`jiribeleri klastag`ı oqıwshılardın` sabaq u`lgerimin tolıq ta`miyinlewge bolatınlıg`ın aldı menen sheshken. Demek, barlıq oqıwshının` sabaqtı jaqsı oqıwın ta`miyinlew ha`r bir mug`allimnin` qolınan keletin is. Ha`r bir oqıwshıg`a sabaq barısında beriletin sorawlardı aldın ala oylap ko`riw kerek, tapsırmanı da ha`r bir oqıwshının` ku`shi menen qa`biletin bile otırıp bergen jo`n. Bizin` pedagogikalıq jumıslarımızdag`ı en` tiykarg`ı is sabaqqa tayarlanıw menen qırıq jıldan aslam mug`allimlik xızmetinde bug`an ko`zim anıq jetti. Ku`n sayıng`ı taza sabag`ıma taza jobalar, ko`rgizbeli qurallar jasawg`a ha`m qosımsha materiallar tayarlawg`a ko`p waqıt bo`lip otırdım. Sabaqqa mug`allimnin` uqıplı tayarlanıwı menen sabaqtı sapalı o`tkiziwinin` jolları menen metodikası ko`p bola tursa da, sonın` u`sh boliminde g`ana toqtalmaqshıman. Sabaqtın` basqa bo`limleri usı u`sh bo`limnin` ko`mekshisi bolıwg`a tiyisli. Olar birinshiden, oqıwshılardın` u`yge tapsırmasın tekseriw jolları /oqıwshılardı o`z betinshe jumıs islewge qızıqtırıw jumısı/. Ekinshiden, u`yge tapsırma beriwdin` metodikası. Ekinshiden, taza materialdı tu`sindiriw ta`sili. Oqıwshılardın` u`yde orınlap kelgen jumısın mug`allim unamlı qadag`alap tekserip otıratın bolsa, olar u`yge berilgen jumıstı qa`tesiz etip tayarlawg`a tırısadı. Bul metod jalqaw oqıwshıg`a da qozg`aw salıp, onı tapsırmanı durıs, uqıplı orınlawg`a u`yretedi. U`y tapsırmasın teksergende, a`sirese, oqıwı to`men, sonday- aq tapsırmanı qalay bolsa solay orınlaytın oqıwshılardın` da`plerlerin jiye-jiye tekseriw kerek. Bul metod artta qalg`anlardı oqıwg`a talaplandırıp, olardın` belsendiligin jaqsartadı. Mug`allim sabaq son`ınan oqıwshılardın` da`plerlerin jıynap alıp, u`yde uqıplı tekserip shıg`adı. Mısalı, u`yge tapsınlg`an esaptın`, mısallardın` juwmaqları teksergende, sol esaptın` qalay jazılg`anına da itibar beriw kerek. Sonda g`ana oqıwshının` uqıplılıg`ı menen oy-o`risin ken`eytip, esaptı, mısaldı durıs shıg`arıwına, onın` sawatlılıg`ın arttırıwg`a qol jetedi. U`yge tapsırılg`an jumıstı jaqsı orınlag`an oqıwshılardı da`pterin, ko`termelew, basqalarg`a u`lgi etip ko`rsetiw u`lgerimi to`men oqıwshılardı sabaqqa qızıqtırıwdın` birden-bir usılı. O`tken material tuwrısındag`ı oqıwshılardın` uqıbın tekseriwdin` tiyimli eki jolı bar. Birinshi–dara oqıwshını taqtag`a shaqırıp, tiyisli sorawlarg`a juwap alıw. Ekinshi-sorawdı klass oqıwshılarına tutas berip, olar oylanıp bolg`annan keyin, juwap beretin oqıwshının` familiyasın ataw. Bul eki metodtı da qollanıw paydalı, sonı menen birge qosımsha metodlardı da qollanıp otırıw kerek. Mısalı, Mug`allim 2-3 oqıwshıg`a taqtada gap tallatıp ya esap shıg`artıp, basqa oqıwshılardan da`rejelerdi soraw jumısın ju`rgiziw boladı. Birneshe oqıwshıg`a ha`r tu`rli da`rejelerdi gezeklestirip aytqızıw, bolmasa olarg`a dara-dara qag`azg`a jumıs jazıp berip, onı orınlag`annan keyin jıynap alıp tekseriw. Bul jumıslardı mug`allim u`yine alıp ketip tekserip, tiyisli baha qoyadı. Yamasa bir neshe oqıwshım aldındag`ı partag`a turg`ızıp, bo`lek qag`azg`a burm tayarlang`an jumıstı jazbasha orınlatıw, bul waqıtta basqa oqıwshılardan tiyisli sorawlarg`a juwap alıw. Mug`allimnin` oqıwshıg`a bergen sorawı da`l, anıq, tu`sinikli bolg`anı durıs. Shubalan`qı sorawdan awlaq bolıw kerek. Berilgen sorawg`a oqıwshının` tolıq tu`singen-tu`sinbegenin de anıqlaw kerek. Oqıwshı juwap bergende mug`allim ko`n`il qoyıp tın`lap, tiyisli jerinde bas iyzep, qoshtap qoyg`anı durıs. Bul jag`day oqıwshının` senimin ku`sheytedı. Oqıwshı juwap berip turg`anda basqa oqıwshılardın` qol ko`teriwine, ku`liwine, juwap berip turg`an oqıwshının` so`zin bo`liwine keskin tu`rde tiyım salıw kerek. O`ytkeni juwap berip turg`an oqıwshı qa`telesip, juwap bere almay qalıwı mu`mkin. Geyde mug`allim sabaqtı u`lgere almaytın oqıwshıdan ku`nler u`zip, ol juwap bermey jatıp-aq, onın` tag`dırın sheship qoyadı. Sabaqtı to`menlew oqıtıp balanı taqtag`a shaqırıp alıp, «Al, Đbiraev, dım bolmasa bu`gin bir na`rse aytarsan`» «Jılqıbaev, taqtag`a kel A` Sen, bu`gin de tu`k bilmeytin shıg`arsan` A`» yamasa «Shalabaev, dım bolmasa mına sorawg`a juwap beriwge jaramaysan` ba A`» degendey, orınsız oqıwshını kemsiletin jag`daylar kezlesedı. Usı jol menen sabaq sorag`anda, oqıwshı durıs juwap bermey qoyatın da kezi boladı. Sebebi oqıwshının` o`zine degen isenimi kemidi, intası tu`sip, sol sabaqtan ko`n`ili qaladı. Kele-kele sabaqtı oqımaytın, og`an qızıqpaytın boladı. Geybir mug`allimler oqıwshı durıs juwap bere almay qalsa ya belgisiz, og`an renjip, keketip, yamasa urısıp, qabag`ın shıtadı. Mug`allimnin` o`zin bulay ustawı oqıwshılarg`a qattı awır tiedi. Oqıwshılardı durıs u`yretemen degen mug`allim bunday a`detten awlaq bolıwı kerek. Ayrım waqıtları mug`allim sabaqtı jaqsı oqıtıp oqıwshılardan ya bolmasa sabaqtı u`lgermeytin /jalqaw/ oqıwshılardan ko`p sorap/ ko`n`ldi awdarıp jiberedi de/, ortasha oqıytınlarg`a ko`n`il bo`lmey qoyadı. Sonlıqtan bul oqıwshılar sabaqtı tayarlawdı sireksitip, aqırında tayarlanbay keletin a`detke alıp keledi. Bunday jag`daydı mug`allimler gezinde onda u`lgeriwi oqıwshılarımızdı u`lgermewshiler qatarına qosıwg`a o`zimiz sebepker bolamız. Mına jag`daylardı da mug`allim esten shıg`armawı kerek. Oqıwshnın` juwabı tamamlang`annan keyin, mug`allim og`an qanday baha qoydı, onın` bergen juwabının` kemisligi menen jetiskenligin ko`rsetip, tu`sindirip otırıwı kerek. Oqıwshılardın` juwabında ketken qatelerin, durıs emes jerlerin olardın` juwabına qa`telik jasamaytınday etip du`zetiwi kerek. Eger oqıwshı juwap bere almasa ya juwap berip turıp toqtap qalsa, mug`allim jetekshi sorawları arqalı ko`meklesiwi kerek. Ko`meklesiwi degende, oqıwshı juwaptın` basın baslasa, ko`pshiligin mug`allimnin` o`zi aytip jiberiwi tiyis degen ug`ım tuwmawı kerek. Mug`allim oqıwshının` bergen juwabnın` tek mazmunına g`ana ko`n`il awdarıp qoymay, onın` tiline de, gapti qurastırıp durıs ayta biliwne de ko`p ko`n`il bo`liwi kerek. Oqıwshı tilin tek durıs so`ylew arqalı g`ana rawajlandıra aladı. Bul ana tili sabag`ına emes, barlıq pa`nlerge de ortalıq parızı. Mug`allimnin` qoyg`an bahası durıs, a`dil ekeni oqıwshılardın` ba`rine de ayqın bolıwı tiyis. Baha qoyıw qattı juwaplı waqıt. Bahanı durıs qoymaw oqıwshılarg`a u`lken ta`sir etetinin, bu`nın` ta`rbiyalıq ha`m oqıwshılardın` sabaqtı durıs Oqıwları ushın mazmunlı ekenligin mug`allimler umıtpawı tiyis. Ha`r waqıtta oqıwshılardın` juwabına sa`ykes o`tken materialg`a qısqasha juwmaqlaw ko`rsetip otırıw olardın` bilimin bekkemlewge paydasın ko`p tiygizedi. Sabaqtın` ekinshi tarawı taza temanı tu`sindiriw. Oqıtıw jumısının` na`tijeli bolıwı materialdı durıs tu`sindiriwge ha`m sabaqtı durıs orınlatıp o`tkiziwge baylanıslı. Taza materialdın` idealıq mazmunlılıg`ı, onı mug`allimnin` tu`sinikli tu`rde anıq tu`sindiriwi, so`ylegende qıymıl ha`reketlerinin` ornınlı bolıwı, balalardın` sabaqtı ko`n`il qoyıp tın`lawına erekshe ta`ser etedi. Sol sıyaqlı ko`rgizbeli qurallar, u`lgiler /modeller/, suwretler, kesteler, gerbariy menen kollektsiyalar, t.b. ko`rgizbeli qurallardı paydalanıw oqıwshılardı sabaqqa qızıg`ıp, ıqılasın arttıradı. Metodikalıq ta`sirlerdi o`zgertip, tu`rlendirip otırıw, oqıwshılardın` sabaq u`stinde o`z betinshe isteytin jumıslar menen shınıg`ıw jumısların jıynaqlı etip, tu`rlendirip alıp barıw olardın` sabaqqa belsene qatnasıwına jol ashadı. Klassta oqıwg`a yamasa yadlap alıwg`a arnalg`an gu`rrin`ler menen qosıqlardı mug`allimnin` o`zi ko`rkem oqıwg`a ko`p kewil beriwi kerek. Balalar mug`allimnin` ko`rkem oqıg`anın, so`ylegenin meylinshe ko`n`il qoyıp tın`laydı. Mug`allimnin` dawıs ırg`ag`ı, qıymıl-qozg`awı ha`reketlerine qızıg`ıp, o`zleri de sonday bolıwg`a talaplanadı. Mug`allim taza sabaqtı tu`sindirgende oqıwlıqqa qosımsha ko`rkem shıg`armalardan o`mirden mısallar keltirip, balalardı ıntalandırıp, qızıqtırıp otırıwı tiyis. Oqıw materiallardın` usılaysha qızıqlı etip bayanlaw oqıwshılardın` bilimge quramalıg`ın artıradı. Olar aynalasındag`ı o`mirden, tirshilikten ko`p tazalıqlar u`yrenedi, oy, sana-sezimleri o`sip, bilimleri anıqlanadı. Taza materialdı tu`sindirgende barlıq oqıwshının` zeyinin sabaqqa awdarıp, olardın` sabaqtı barınsha ıqılas penen tın`lawına qattı ko`n`il bo`liw kerekligin mug`allim erekshe eskeriwi kerek. O`ytkeni u`lgermewshiliktin` ha`m sabaqtı uqpay qalıwshılıqtın` o`zi anıq usı taza temanı tu`sindirip turg`anda, oqıwshılardın` otırısın, olardın` zeyinlerin, oyların baqlap turıwı kerek. Egerde birinshi sabaq qızıqsız o`tse, oqıwshının` sabaqqa ıqılassızlıg`ı keyingi sabaqqa da ta`sir etedi. Eger birinshi sabaq ju`da` qızıqlı bolıp o`tse, onın` sabaqqa qumarlıg`ı, zeyini keyingi sabaqqa da so`zsiz arta tu`sedi. Yamasa oqıwshılar u`zilis gezinde ju`giredi, oqıwshılardın` zeyinin sabaqqa awdarıp alıwdı mug`allim eskermese, oqıwshının` o`tip atırg`an materialdı shala biliwde daw joq. Sonlıqtan da oqıwshının` zeyinin sabaqqa awdarıwg`a mug`allim bar mu`mkinshikten paydalanıwı kerek. Bularg`a qosımsha klastag`ı shınıg`ıw jumısları menen oqıwshılardın` o`z betinshe izlenip jumıslarına ha`m olardın` taza materialdı qalay qabıllag`anı juwmaqlaw, jumısına da ku`nbe-ku`n kewil bo`lip otırıw oqıwshılardın` sabaq u`lgerimine kepillik beredi. Sabaqtı o`tiwdin` u`shinshi bo`limi u`yge tapsırma beriw. Ol sabaqtın` tiykarg`ı bo`liminin` biri bolı jobalarg`a engizleniwi kerek. O`ytkeni oqıwshılardın` sabaqtı durıs qabıllawı, taza sabaqtı u`yreniwi u`ylerinde isleytin jumısının` na`tijeligine tikeley baylanıslı. U`yge tapsırma juwmaqlaw balg`an waqıtta u`stirtin, asıg`ıs beriliwi ju`da` paydasız. U`yge tapsırmanı u`nemli sabaqtın` aqırında emes, taza temanı tu`sindiriliwi menen, klastag`ı shınıg`ıw jumıslarınan burın da beriwge boladı. U`shinshi jolı taza temanı tu`sindiriwdın` aldında beriw. Tapsırma beriwdin` bul tu`rin temanın` a`piwayılıg`ına qaray qollanıp jetkeriw kerek. Tapsırma bergende oqıwshılar ta`rtipli otırıp, intalı tın`lasın. Tapsırmanın` qashan, qalay orınlawına anıq ko`rsetpe berip, jaqsılap tu`sindiriw kerek. Balalardın` bilgen-bilmegenin biliw ushın ortasha ya to`menlew oqıtıp oqıwshılarg`a u`yge qanday tapsırma alg`anlıg`ın, onı qalay orınlaytının aytqızg`an jo`n. Yamasa mug`allim u`yge bergen tapsırmaların orınlanıw jolın awızsha aytadı ya taqtag`a jazadı. Matematikadan tapsırma bergende teksttegi geybir so`zlerdin` ma`nin ug`ındirıp jibermew kerek. Esaptın` qıyınlıq, jen`illik jag`ın /Oqıwshılardın` shıg`arıwg`a shaması kele me?/ mug`allim aldın ala eskeriwi tiyis. Al til pa`nlerinen shınıg`ıwg`a qosıq bergende, onı qalay yadaw ta`rtibin, aytıw texnikaların /qozg`alıs, qıymıl, dawıs ırg`aqların/ tu`sındiredi. Oqıwshılardın` u`yge tapsırmasın ku`n ta`rtibinde /rejimine/ sa`ykes orınlawın mug`allim ku`nbe-ku`n qadag`alap otırsa, boladı. U`yge tapsırması sıpatlı orınlanıwına oqıwshılarg`a u`yde tolıq jag`daydın` jaratılıwı sha`rt. Atap aytqanda shıraqtın` jaqtı bolıwı, jarıqtın` sol jaqtan tu`siwi, jumıs isteytin arnawlı orınnın` bolıwı, kerekli oqıw qural-jaraqlar menen ta`miyinleniw, sabaq tayarlap otırg`anda hesh zatqa alan` bolmawı usının` bari oqıwshının` sabaqtı tolıq u`lgeriwin ta`miyinleydi. Oqıwshılardın` sabaqtı u`lgeriwine oqıw qurallarının` jeterliligi bolıp, onı orınlı paydalana biliwi, sabaqtan qalmawı ta`sir etedi. Qosımsha sabaqtar o`tkizip, klastan tıs jumıslardı jolg`a qoyıw, en` aqır-ayag`ında oqıwshılardın` ata-anaları menen pedagogikalıq tu`sinik jumısların ku`nbe-ku`n, u`zbey ju`rgizip otırıw oqıw-ta`rbiya isindegi maqsetimizge jetkizeri so`zsiz. Sonın` menen u`lgermewshilikti boldırmaymız desek, joqarıdag`ı sharalardı ku`nbe-ku`n iske asırıp otırıw parızı. Tek sabaqtı qızıqlı, tu`sinikli etip o`tkizsek /pedagogikalıq, didaktikalıq metodlardı tiyimli paydalansaq/, bul parızımız so`zsiz. Download 356.46 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling