Ҳозирги ўзбек тили

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ

ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

ГУЛИСТОН ДАВЛАТ Университети

И.ПАРДАЕВА

ҲОЗИРГИ ЎЗБЕК ТИЛИ

ЎҚУВ-УСЛУБИЙ МАЖМУА

Гулистон – 2021

Пардаева И.Х. Ҳозирги ўзбек тили. ўқув услубий мажмуа. – Гулистон, 2020. – б.
Ўқув-услубий мажмуа – 5120100 – Филология ва тилларни ўқитиш (ўзбек филологияси) , 5111100 –Ўзбек тили ва адабиёт бакалаври йўналишида таҳсил олаётган талабалар учун тайёрланган.
Масъул муҳаррир:
филология фанлари номзоди
С.Нормаматов

Тақризчилар:

филология фанлари номзоди
Ҳ.Ёдгоров,
филология фанлари номзоди
Ф.Шарипов

Бу дарслик ЎзР

KIRISH. O‘ZBEK TILI VA TILSHUNOSLIGI TARAQQIYOTI
Режа
1.Ўзбек халқининг шаклланиш ва номланиш тарихидан
2. ўзбек тили тарихини даврлаштириш
3. Ҳозирги ўзбек тили ва унинг шеваларга муносабати


1-режа баёни.
Ўзбек халқининг шаклланиш ва номланиш тарихидан

Ҳар қандай халқнинг шаклланиш ва номланиш тарихи жуда чигал масала, у кўпинча ҳар хил баҳсу мунозарага сабаб бўлади. Барча халқ тарихини ўрганишда бўлган бу мураккаблик ÿзбек халқи тарихига ҳам оид. Чунки ҳар бир халқ ўз шаклланиш тарихида бошқа турли-туман халқ, тил, маданият билан узоқ-яқин муносабатда бўлади, элат, халқ, миллат даражасига кўтарилгунча узоқ тарихий тараққиёт йўлини босиб ўтади. Бирор халқ ёки миллат, шубҳасиз, ўзаро тил, маданият, минтақа жиҳатидан яқин бўлган қавм-у қабилаларнинг бирлашиши, ораларидаги фарқнинг аста-секин йўқола бориши, уларнинг тил, маданият (жумладан, расм-русум, одат, адабиёт, санъат в.ҳ.), минтақа, иқтисодий ва ижтимоий муносабат асосида яқинлашиши заминида шаклланади. Халқнинг, миллатнинг шаклланишида иштирок этган қавму қабила, ҳар хил катта-кичик этник уюшма ўз даврида ҳар хил ном билан аталиб келган. Шунинг учун айни бир халқ турли даврда турли номланган. Истаган халқ ёки миллатнинг ҳозирги номидан кўра унинг этник жиҳатдан шаклланиши анча қадимий. Бу ҳодисани ҳозирги рус, инглиз, немис, француз каби халқлар тарихида ҳам кўриш мумкин. Ўзбек халқининг шаклланиш ва номланиш тарихи масаласи ҳам худди шундай. Миллат сифатида мавжуд номини - ўзбек этнонимини халқимиз расмий равишда ХХ асрнинг бошларида олган бўлса-да, ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида ўзбек миллати этник асосининг шаклланиши узоқ асрларга бориб тақалади. Шоир Эркин Воҳидов:

Тарихингдур минг асрлар ичра пинҳон,
ўзбегим,
Сенга тенгдош Помир-у оқсоч Тьяншон,
ўзбегим.
деб ёзганида муболаға йўқ - ўзбек халқи асосининг Ўзбекистон (ва унга яқин) ҳудудларда шаклланиши IX ва ундан олдинги асрларга мансуб. Бунинг ёрқин далили ушбу давр ёзма ёдгорликларда қайд этилган топоним (жой номлари) ва антропонимлар (киши номлари)дир. Жумладан, Ўзбекистонда [будун] таркибий қисмига эга бўлган топонимларни кўплаб учратиш мумкин: [Ширбудун], [Қусбудун], [Қузбудун]. Бу топоним таркибидаги будун сўзи қадимги туркий тилда - Х-IХ асрларда, «халқ, эл, улус» маъносида жуда кенг қўлланган. Демак, [Ширбудун] – шир халқи, шир элати маъносини англатади. [Шир], [сир], [чир] номи билан эса қадимги туркий халқлардан бири номланган. Сир будун – «сир халқи», «сир қавми» маъносида Култагин ёдгорлигида (732-йил) кенг қўлланилади. Демак, Бухоро шаҳридан 5 км шарқда жойлашган ва Бухоро амирларининг истироҳатгоҳларидан бири бўлган Ширбудун қишлоғи номи таркибида сақланган [будун] сўзи бу топонимнинг шу сўз қўлланилган даврга (яъни Х-IХ асрларга) мансублигидан, шу вақтларда Бухоронинг қоқ марказида бутун бошли бир масканда туркий халқларга мансуб шир (сир, чир) қавми муқим бўлганлигидан далолат беради. Чунки кўп ҳолларда қишлоқ шу қишлоқда яшаган аҳоли – уруғ (қавм, элат) номи билан аталиб келган. Чунончи, [Манғит], [Қипчоқ], [Қарлуқ], [Жалойир], [Саёт], [Олот], [Арабон], [Арабхона], [Ўзбекон], [Ўғузработ] в.ҳ. [Ширбудун] таркибидаги шир, сир, чир қисмини [Сирдарё] ва [Чирчиқ] гидронимида ҳам кўриш мумкин. [Чирчиқ] атамаси VII аср обидаларида ҳам, Чир суйи, Чир суви шаклида ундан кейинги даврларда қўлланилган. [Будун] ва сир-шир-чир таркибий қисмига эга бўлган ономастик лексикани бутун Ўзбекистон ҳудудидан топиш мумкин. Бундан хулоса қилиш мумкинки, туркий тоифага мансуб халқлар ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида қадим замондан бери муқим бўлиб келган. Манбаларнинг хабар беришича, бу минтақада V-VI асрларда ҳукмронлик қилган эфталитлар туркий халқларга мансуб бўлган. Ўзбекистон ҳудудида қадим даврлардан бошлаб туркий ва эроний халқлар (ҳозирги кундагидек) ёнма-ён ва иттифоқ яшаб келган. Ўзбек халқининг тарихий илдизи ҳам мана шу қадимги даврларга бориб тақалади. Лекин бу асосни фақат ўзбек халқига нисбат бериш мумкин эмас. Туркий-эроний қоришма – Марказий Осиёнинг барча халқлари учун умумий асос. Шунинг учун бевосита ўзбек халқи, ҳозирги ўзбек миллати асосини Ўзбекистон ҳудудида туркий халқларнинг қарлуқ тоифасига мансуб бўлган Иликхон (Қорахонийлар) давлатининг ўрнатилиши, бу давлатда расмий сарой тили сифатида, Маҳмуд Кошғарий таъбирича, «туркий хоқонийнинг оммалашиш даври»да кўриш мумкин. Маҳмуд Кошғарийнинг "Девону луғотит турк" асарида туркий хоқоний тилининг берилган лексик-грамматик хусусиятини Юсуф Хос Ҳожибнинг қарийб 15000 мисралик "Қутадғу билиг" асари тил хусусияти билан қиёслаш Маҳмуд Кошғарийнинг «туркий хоқоний»и, Хос Ҳожибнинг «туркча»си ва Аҳмад Югнакийнинг «туркий»си айни бир тил эканлигини кўрсатади. Бу тил – Хоразмийнинг "Муҳаббатнома", Хўжандийнинг "Латофатнома" асарларида ўз аксини топган, Сайфи Саройи, Юсуф Амирий, Атоий, Саккокий, Лутфий асарларида сайқалланган, Алишер Навоий асарларида камолот босқичига кўтарилган эски ўзбек тилининг илк тараққиёт босқичи. Шунинг учун Маҳмуд Кошғарий Қорахонийлар давлати халқини турк (турклар) деб атаган, уларни шу минтақада яшаётган ўғуз, туркман ва уйғурлардан фарқлаган. Қарлуқ тоифасига мансуб бўлган халқ ҳозирги ўзбек миллатининг асосини ташкил этган ва IХ асрлардан бошлаб этник асос турк, турклар, тил эса туркий деб номланган деб айта оламиз. Тил хусусияти шундан далолат бериб турибди. IХ-ХVI асрларда бу турклар ўзлари билан ёндош яшаган ўғуз, уйғур қавмини, IХ асрдан бошлаб бой ва обод, юксак маданиятли ўлкага кўплаб кўчиб келган ва ўтроқлашган арабларни, ХI-ХIV асрларда Чингиз, Боту, Чиғатой, Жўжи каби мўғул саркардалари қўшини таркибида келган ҳар хил мўғул ва ўша давр жанубий Шарқий Сибирь, Шимолий Хитой (Мочин), ҳозирги Мўғулистон, Олтой минтақаларида яшаган қирғиз ва уйғур тоифаларига мансуб туркий уруғ ва қавмларни, ХIV-ХV асрларда эронзамин, арабзамин, Рум (Шарқий Рим империяси, Византия - ҳозирги Туркиянинг Анадолуси), Кавказ, Волгабўйи ўлкаларидан кўчириб келтирилган туркий ва нотуркий элатлар вакилларини ўз таркибига сингдириб, ўзи ҳам, тили ҳам шу ном билан аталиб келди. Алишер Навоий ҳам бу халқ ва тилни шу ном билан - турклар ва туркий деб атайди ва у турли қавм ва уруғларга бўлинишидан қатъи назар, тил (жумладан, адабий) ва маданият жиҳатдан бир деб билиб, ғурур билан: