Ҳозирги ўзбек тили

II босқич. Эски ўзбек тилшунослигининг шаклланиши ва тараққиётида буюк мутаффаккир шоир Алишер Навоий, Заҳириддин Бобур, Алойи Бинни Муҳибий, Мирзо Меҳдихон кабиларнинг лингвистик қарашлари ва асарлари муҳим аҳамиятга эга.
XIX асрнинг охирига келиб, ўзбек тилшунослигида рус босқинчиларининг маҳаллий халқ маданияти, урф-одати ва тилини ўрганиш эҳтиёжи натижасида бир қанча амалий аҳамиятга эга грамматикалар вужудга келди. М.А.Терентьевнинг «Турк, форс, қирғиз ва ўзбек тили грамматикаси» (1875), А.Старлевскийнинг «Рус кишисининг Ўрта Осиёдаги йўлдоши» (1878), З.А.Алексеев ва В.Вишнегорскийнинг «Сорт тили самоучители» (1884), М.Андреевнинг «Сорт тилини биринчи бор ўрганувчилар учун қўлланма»си (1896), Ф.Машковцевнинг «Сорт тили дарслари» (1899), В.П.Наливкиннинг «Сорт тилини амалий ўрганиш учун қўлланма»си (1898), Н.Будзинскийнинг «Сорт тили дарслиги» (1910) кабилар бунга мисол.
III босқич. Том маънодаги фан сифатида ўзбек тилшунослиги XX асрнинг 20-30- йилларида шакллана бошлади ва шу асрнинг охирларига келиб ўзининг юқори чўққиларидан бирига эришди.
XX аср ўзбек тилшунослигининг шаклланишида Абдурауф Фитрат, Ғози Олим Юнусов, Улуғ Турсунов, Е.Д.Поливанов, Қаюм Рамазон, Фахри Камолов ва Аюб Ғуломовларнинг хизмат катта.
Бу даврда ўзбек тилининг ички қурилиши замонавий тилшунослик ютуқлари асосида ишлаб чиқилди ва ўзбек тилшунослиги замонавий жаҳон тилшунослигининг бир бўлаги сифатида шаклланди. Имло қоидалари яратилиб, ўрта, ўрта махсус ва олий мактаб учун бу тилдан меъёрий дарслик, қўлланма ва илмий грамматикалар яратилди. Тилшуносликнинг бугунги мавжуд барча бўлимлари бўйича кўплаб илмий-тадқиқот иши вужудга келди.
Луғатшунослик бўйича олиб борилган ишлар ниҳоятда самарали бўлди. Бир тилли, кўп тилли ва турли соҳавий луғатлар яратилиб, лексикография тилшуносликнинг алоҳида, етук соҳаси сифатида намоён бўлди.
Ўзбек тилшунослиги замонавий фан сифатида тўлиқ шаклланди. Ўзбек тилини ўрганиш бўйича қилинаётган барча ишлар бир асосий мақсадга - ҳозирги ўзбек тилининг тараққиёт қонуниятларини ва шу асосда унинг барча тармоқлари бўйича меъёрларини белгилашга қаратилди. Ўзбек тилшунослигининг тараққиёт йўли ва даражаси ҳам худди шу мақсадга эришиш, шу йўлдаги ҳаракатнинг натижалари билан белгиланади. Шу мақсадда ўзбек тилшунослиги қуйидаги бўлимлар бўйича тадқиқот ишларини амалга оширмоқда:
1. Фонетика.
2. Лексика.
3. Лексикография.
4. Деривация.
5. Грамматика.
6. Пунктуация.
7. Диалектология.
9. Услубият.
10. Тил тарихи.
Бу соҳаларнинг барчаси бўйича ЎзР ФА Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти, университетлар ва педагогика институтларининг тилшунос олимлари самарали меҳнат қилишди.
Аввало, ўзбек тилининг фонетик ва грамматик қурилиши соҳасида олиб борилган кенг қамровли ишларни алоҳида таъкидламоқ лозим. Бу борада, айниқса, А.Н.Кононов, А.К.Боровков, В.В.Решетов, У.Турсунов, А.Ғуломов, Ш.Шоабдураҳмонов, Ғ.Абдураҳмонов, М.Асқарова, Ш.Раҳматуллаев, Ф.Абдуллаев, С.Усмонов, М.Мирзаев кабиларнинг хизматлари катта. Ундан кейинги авлод сифатида А.Сафоев, Ж.Мухторов, И.Қўчқортоев, А.Ҳожиевларнинг ҳам алоҳида ҳиссаси бор. Ўзбек тили грамматикаси бўйича олиб борилган кенг кўламли ишларнинг якуни ва умумлашмаси сифатида 1975-76 йилларда яратилган икки томли «Ўзбек тили грамматикаси»ни кўрсатиш мумкин.
Сўнгги йилларда экспериментал фонетиканинг юзага келиши ўзбек тилшунослиги тараққиётининг қонуний натижаси. Ўзбек тили лексикологияси ва фразеологияси ҳам алоҳида соҳа сифатида шаклланди. Ўзбек тили лексикологияси ва фразеологиясининг ривожланишида С.Иброҳимов, Ф.Камолов, О.Усмонов, С.Усмонов, Ш.Раҳматуллаев каби тилшуносларнинг хизмати катта. 1980 йилда нашр қилинган «Ўзбек тили лексикологияси» номли асар бу борадаги сўнгги ютуқларни умумлаштирди.
Ўзбек тили лексикографияси ҳам катта ютуқларни қўлга киритди. Кўп томли «Ўзбек совет энциклопедияси», икки томли «Ўзбек тилининг изоҳли луғати», ўзбек тили фразеологияси, терминологияси, касб-ҳунар лексикаси, Навоий асарлари тили ва бошқа соҳалар бўйича ҳам қатор луғатлар юзага келди. «Ўзбек тилининг морфем луғати» янги типдаги луғат сифатида яратилди. Ўзбек луғатчилигининг ривожланишида, айниқса, А.К.Боровков, К.К.Юдахин, В.В.Решетов, О.Усмонов, Р.Дониёров, З.Маъруфов, Ш.Раҳматуллаев, С.Акобиров, Г.Михайлов каби олимлар самарали меҳнат қилишди.
Деривация ўзбек тилшунослигининг алоҳида соҳаси сифатида ажралиб чиқди.
Ўзбек тилшунослиги соҳаларидан бири диалектологиядир. Ўзбек диалектологиясининг фан сифатида юзага келиши ва ривожланишида Е.Д.Поливанов, К.К.Юдахин, А.К.Боровков, Ғози Олим Юнусов, В.В.Решетов, Ш.Шоабдураҳмонов, Ф.Абдуллаев, У.Турсунов, М.Мирзаев ва улар издошларининг хизматлари беқиёс. Бу борада А.Алиев, Б.Жўраев, А.Шерматов, А.Жўраевлар уларнинг бу борадаги ишларини муносиб давом эттирдилар. Ўзбек диалектологияси ўзининг сўнгги ютуқлари билан ареал тилшунослик, социолингвистика фани билан омихталашиб кетди. Ўзбек тили тарихини ўрганиш тилшунослигимизнинг илғор соҳасидан бирига айланди. Бу соҳада А.Н.Кононов, А.К.Боровков, Ғ.Абдураҳмонов, С.Н.Иванов, С.Муталлибов, У.Турсунов, Ж.Мухторов, Ф.Абдуллаев, П.Шамсиев, А.Рустамов, Ш.Шукуров, Ҳ.Неъматовларнинг илмий тадқиқотлари алоҳида диққатга моликдир.
Бу давр ўзбек тилшунослигининг мумтоз даври ҳисобланса-да, унда ҳукмрон мафкурага, собиқ коммунистик мафкуранинг миллатларнинг бирлашиб, ягона совет халқи вужудга келиши ҳақидаги ғояси қолипларига туширишга бўлган тазйиқлар натижасида кўп ҳолларда ўзбек тилининг лисоний универсалияларга мувофиқ жиҳатларини кўпроқ очиш, унинг табиатини ҳукмрон тил бўлган рус тили қолиплари асосида кўришга интилиш, уни илмий тадқиқотларда зўрма-зўракилик билан ёритишга уриниш ҳоллари кучайди. Масалан, фонетикадаги урғу масаласини олайлик. Рус ва бошқа Европа тилларида урғунинг роли катта. Бироқ бу ўзининг барқарор белгиси бўлмаган ўзбек тилига ҳам шундайлигича олиб ўтилди ва асосий фонетик белгиси сифатида алоҳида эътиборга олинди. Ёки ўзбек тилида ҳам [ц], лаб-тиш [в] ундоши борлиги уқтириб келинди. Товушлар орфоэпиясини рус тили талаффуз меъёрларига яқинлаштиришга уринишлар давом этиб келди.
Ўзбек тили грамматикаси талқинида ҳам рус тили қоидаларига ўзбек тили далилларини тиқиштириш ҳоллари юз берди. Бу, масалан, морфологияда сўз туркумлари таснифи ва тартибида, грамматик қўшимчалар таснифида, сўзларнинг бирикув омиллари ва воситалари талқинида, гап моҳиятини белгилашда, қўшма гаплар таснифида яққол намоён бўлди.
Луғатчиликда ҳам рус тили луғатлари шаблон вазифасини ўтади. Масалан, «янги типдаги» ўзбек тилининг морфем луғатида ўзбек тилига ўзлашган сўзларни морфемаларга ажратиш, сўз бораётган тилларникидагидек амалга оширилди: ахборот – ахбор-от, тракторист – трактор-ист каби. «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»да ҳам шундай йўл тутилган ҳолатлар кўзга ташланади.
Ўзбек тилшунослиги, умуман олганда, улкан ютуқларни қўлга киритиши билан биргаликда, даврнинг ижтимоий-сиёсий, маънавий-маърифий таъсири унда ўз изини қолдирмаслиги мумкин эмас эди.
ХХ асрнинг 80-йилларига келиб ўзбек тилшунослигининг (амалий, фактографик) босқичи тугалланган ва тўпланган бой далилий ашёни диалектик методология асосида ўрганишга кучли замин тайёрлаб, ўзи эса турғунлик ҳолатини бошдан кечирмоқда эди. Шу боисдан бутун собиқ шўро давлати ҳудудида олиб борилаётган ошкоралик ва қайта қуриш сиёсати ўзбек тилшунослиги фанини ҳам четлаб ўтмади. Ўзбек тилшунослигининг янги авлодлари Ҳ.Неъматов, Э.Бегматов, Н.Маҳмудов, А.Нурмонов, Р.Сайфуллаева каби олимлар қайта қуриш шароитида ўзбек тилшунослигининг долзарб муаммолари бўйича республика ва иттифоқ матбуотида чиқиш қилдилар. Кўтарилган масалаларни моҳиятан иккига бўлиш мумкин:
1) ўзбек тилшунослиги унинг олдида 30-40-йилларда қўйган вазифасини - ўзбек тили турли сатҳ бирликларининг замонавий таҳлил усулларида мукаммал тавсифини бериш; адабий тил меъёрларини белгилаш, таълимнинг турли босқичи учун зарур бўлган ўқув қўлланмалари, дарслик ҳамда луғатлар яратиш ва оммалаштиришни муваффақият билан бажарди ва йиғилган ҳодисалар тавсифи асосида илмий тушунчалар ҳосил қилиш хусусийликларда умумийликни, ҳодисаларда моҳиятни, оқибатларда сабабни, воқеликларда имкониятни очиш даражасига кўтарилди;
2) узоқ йиллар давомида ўзбек тили иттифоқдаги туркий, қолаверса, бошқа тиллар каби рус ва Европа тиллари қолиплари асосида ўрганиб келинди. Уни ўз ички субстанциал табиатидан келиб чиққан ҳолда алоҳида яхлитлик сифатида ўрганиш учун шарт-шароит вужудга келди. Қайта қуриш, ошкоралик ва истиқлол натижаси ўлароқ, миллий тилшуносликлар бошқа миллий фанлар каби коммунистик мафкура кишанларидан халос бўлди. Ўзбек тилининг барча соҳалари бўйича қатор янгича талқинлар юзага келди. Бу борада Ҳ.Неъматов, Н.Маҳмудов, А.Нурмонов, Ғ.Зикриллаев, Р.Сайфуллаева, О.Бозоров, Б.Менглиев, Ш.Шаҳобиддинова ва М.Қурбонова каби назариётчи тилшуносларнинг ишлари алоҳида эътиборга молик. Улар ўз тадқиқотларида ўзбек тилининг асл табиатини очиб беришни мақсад қилиб қўйдилар. Шу тарзда ўзбек субстанциал тилшунослиги шаклланди ва қисқа муддатда жиддий ютуқларни қўлга киритди. Улар асосида ўрта мактаб она тили дарсликлари бутунлай янгиланди. Бу ютуқлар нималарда кўзга ташланди?
Биринчидан, лисон ва нутқ фарқланмаслиги натижасида тилшунослигимизда фонема ва товуш, морфема ва қўшимча, лексема ва сўз каби атамалар моҳиятидан келиб чиқилмаган ҳолда, муқобил атамалар сифатида ишлатилар эди. Лисон ва нутқнинг фарқлануви уларни қатъий тартиблаштирди.
Иккинчидан, лисон ва нутқни фарқлаш грамматикада умумий ва хусусий маънони фарқлаш талабини қўйди. Шунга кўра, фалсафанинг умумийлик ва хусусийлик диалектикаси асосида ўзбек тили грамматик категориялари тадқиқ қилинди.
Учинчидан, сўз туркумлари таснифи тилшунослигимиздаги энг чигал масалалардан бири эди. Масалан, ўзбек тилида олмош барча мустақил сўз туркумини, қолаверса, гап ва матнни ҳам алмаштира олса-да, у рус тилидагидек от, сифат, сон туркумига хос сўзлар алмаштирувчиси сифатида талқин қилинар эди. Бу нуқсоннинг асоссизлиги илмий исботини топди.
Тўртинчидан, тақлидларнинг сўз туркумлари сирасида тутган ўрни ҳам ўзбек тили табиатига ёт эди. Унга чуқур илмий таҳлиллар асосида мустақил сўзлар сирасидан ўрин берилди.
Бешинчидан, грамматик қўшимчалар моҳияти ҳам, уларнинг номланиши ҳам ўзбек тилининг табиатига ёт эди. Шу боисдан сўз ўзгартирувчи ва шакл ясовчи атамалари остида ўрганилувчи ҳодисалар қайта кўриб чиқилди ва синтактик шакл ҳосил қилувчилар ҳамда луғавий шакл ҳосил қилувчилар атамаси остида қайта таснифланди.
Олтинчидан, гап маркази тушунчаси фанга киритилиб, у асосда ўзбек тилининг гап қурилишига хос субстанциал моҳияти очилди ва ўзбек тилида гапнинг энг кичик қурилиши [кесим] қолипига эга эканлиги тан олиниб, унинг [эга-кесим] қолипли рус ва бошқа тиллардан фарқи асосланди.
Еттинчидан, қўшма гап таснифи ва таркибини белгилашда ҳам ўзига хос ва янгича иш тутилди. Бунда гап маркази тушунчасига, туркий хусусият – ўзбек тилида ривожланган кесимлик шаклларига ва қўшма гап таркибида содда гапларни бир-бирига боғловчи воситаларга, тобе гапнинг ҳоким гап валентлиги силсиласида тутган ўрнига асосланилди.
Бугунги кунда ўзбек тилшунослиги «нутқ-лисон» тамойилидан «лисон-нутқ» тамойили асосида иш кўришга жадал ўтмоқда. Бошқача айтганда, ўзбек субстанциал тилшунослиги аниқлаган лисоний умумийликларнинг нутқий воқеланишини текширишга жиддий киришмоқда. Лисоннинг амалий воқеланиши, ундан амалий фойдаланиш масалалари билан шуғулланувчи қуйидаги замонавий йўналишлар иш бошламоқда:
1. Социолингвистика.
2. Психолингвистика.
3. Прагмалингвистика.
4. Лингвокогнитология.
5. Лингвокультурология.
6. Нейролингвистика.
7. Компьютер лингвистикаси.
8. Корпус лингвистикаси.
Тилшуносликнинг бу йўналишлари ўзбек формал ва субстанциал йўналишлари олдига тўсиқ қўймайди, албатта. Аввало, формал, сўнгра субстанциал йўналиш олдига қўйилган ижтимоий буюртмани бажариб бўлган бўлса-да, ўз тадқиқ тамойиллари асосида соҳанинг ечилмаган айрим масалалари билан шуғулланишни давом эттираверади. Лекин у давр учун долзарб аҳамият касб этмайди.