Pa’n: Pul, kredit ha’m bankler” Ass. Oqitiwshi: Muyatdinova Z. M. 6- tema. Pul aylanısı hám onıń dúzilisi

---

Pa’n: Pul, kredit ha’m bankler” 
Ass. Oqitiwshi: Muyatdinova Z.M.
6-
tema. Pul aylanısı hám onıń dúzilisi
. 
Tayanish so’zler: Pul aylanisi, kredit kartochkalari, pul massasi, naq pul aylanisi, naq bolmag’an 
pul aylanisi, pul bolmag’an likvid mablag’lar, pul talabi ha’m usinisi, puldin’ kemligi, nizamli
to’lew qurali, depozitler, pul multiplikatori, bank multiplikatori, kredit multiplikatori, amanatlar, 
deponentlew koeffitsienti, puldin’ aylaniw tezligi, pul zaxirasi, pul ekspantsiyasi multiplikatori, bank 
rezervleri, ha’m basqalar. 
 
Pul aylanısı – bul pullardin’ ma’mlekettin’ ishki ekonomikaliq aylanisi, sirtqi 
ekonomikaliq aylanislar dizimindegi, tovarlar ha’m xizmetlerdin’ satiliwina, sondayaq, uy 
xojalig’indag’i tovarsiz toʼlewlerge xizmet koʼrsetetug’in naq pulliq ha’m naq pulsiz 
formadag’i ha’reketi. Tovar islep shig’ariw pul aylanisinin’ obʼektiv negizi bolip, ondag’i 
tovar a’lemi tovarlardin’ eki tu’rge: tovarlardin’ oʼzine ha’m tovar-pullarg’a boʼlinedi. Naq 
pulli ha’m naq pulsiz formadag’i pullar ja’rdeminde tovarlar, sondayaq, ssuda ha’m fiktiv 
kapitallardin’ aylaniw protsessi a’melge asiriladi. 
Pul aylanisi - naq pulli ha’m naq pulsiz formadag’i pul belgilerinin’ u’ziliksiz ha’reket 
etiw protsessi.
Pul aylanisi pul qarjilari ha’reketinin’ joʼllarinan quraladi: 
1. qarjilardin’ orayliq bank penen kommertsiyaliq bankler ortasindag’i ha’reketi. Bunday 
ha’reket pul qarjilari emissiyasi protsessleri ha’m tijorat bankleri qarjilarinin’ Oʼzbekistan 
Respublikasi Orayliq bankinin’ majburiy zaxiralaw fondina koʼshiriliwi menen baylanisli; 
2. pul qarjilarinin’ tijorat bankleri ortasindag’i ha’reketi. Bul halda usi banklerdin’ mijazlarina 
xizmet koʼrsetiw menen baylanisli pul koʼshiriwler yaki tijorat banklerinin’ oʼzara 
kreditlewleri na’zerde tutiladi; 
3. firmalar ha’m sho’lkemler ortasindag’i ha’reket; 
4. bankler, firmalar ha’m sho’lkemler ortasindag’i ha’reket; 
5. bankler ha’m xaliq ortasindag’i ha’reket; 
6. firmalar, sho’lkemler ha’m aholi ortasindag’i ha’reket; 
7. bankler ha’m finans institutlar ortasindag’i ha’reket; 
8. finans institutlar ha’m aholi ortasindag’i ha’reket; 
9. jismoniy shaxslar ortasindag’i ha’reket.
Pul-toʼlew aylanisi pul aylanisinin’ bir bo’legi bolip, onda pullar qanday shaklde 
boliwina qaramastan toʼlew qurali sipatinda ha’reket etedi.
Rawajlang’an ekonomikalarda elektron pullar koʼbirek aylanista boladi.
Naq pulsiz pul aylanisi – banklerde pul mablagʼlarin toʼlewshiler ha’m aliwshilardin’ 
esapvaraqlari boyinsha jaziwlar ja’rdeminde yaki oʼzara talaplardi esapqa aliw joli menen 
a’melge asirilatug’in pul aylanisi. Sonday etip, naq pulsiz pul aylanisi pul belgisinin’ 
bolmaslig’in na’zerde tutadi ha’m naq pulsiz esap- kitaplardi a’melge asiriwg’a, naq pulsiz 
aylanisti qa’liplestiriwge imkan beretug’in rawajlang’an bank dizimi a’mel qilmay turip bug’an 
erisip bolmaydi.
Naq pulsiz esap-kitaplardi a’melge asiriw printsipleri: 
1) olar mijazlarg’a qarjilardi saqlaw ha’m oʼtkiziw ushin ashilatug’in bank esapvaraqlari 
boyinsha a’melge asiriladi; 
2) esapvaraqlardan toʼlewler bankler tamaninan esapvaraqlar iyegelerinin’ farmoyishi 
boyinsha toʼlewlerdin’ olar belgilegen nawbetliligi ta’rtibinde ha’m esapvaraqdag’i 
mablagʼlardin’ qaldigʼi doirasinda a’melge asiriliwi lazim; 
3) bankler mijazlardin’ sha’rtnamali mu’nasiybetlerine aralaspaydi; 
4) toʼlewdin’ sha’rtnamalarda, Finans ministrligi yoʼriqnomalarinda na’zerde tutilg’an 
mu’ddetler tiykarindag’i mu’ddetliligi; 
5) toʼlewdin’ taʼmiynlengenligi, toʼlewshide (yaki onin’ kepilinde) pullardi aliwshi aldindag’i 
ma’jburiyatlardi u’ziw ushin qoʼllanilishi mumkin likvidli mablagʼlarning mavjudligi. 

---