Патологик физиология

Миокард гипертрофияси . Юрак мушакларини узоқ муддат зўриқиб ишлар унинг мушаклари массаси бирлигига вазифасини оширади, унинг структуралари функциялари жадаллигини кўпайтиради. Бунга жавобан мушак ва бириктирувчи тўқима ҳужайраларининг генетик аппарати фаоллашади. Тажрибада ҳайвонни аортаси торайтирилганида бир неча соатдан сўнг юрак ҳужайралари ядросини фукнциясини кучайгани, РНК синтези ва рибасомалар сони ортгани ошкор қилинади. Бир кун ўтганида оқсилни синтези кучаяди, бу мушак толаларини ҳажмини тезликда катталашишга олиб келади, гипертрофия пайдо бўлади. Одатда юракни қайси қисмини вазифаси ортса шу соҳада гипертрофия кузатилади. Бундай ҳолатда хар бир мушак толасининг хажми катталашади, ҳужайраларни умумий сони ўзгармайди. Миокардни гипертрофияси мушак массаси бирлигига нагрузкани нормал даражага камайишига олиб келади, унинг структуралари функцияларини жадаллиги нормага келади.
Юрак вазифаси камайганида, масалан, стеноз бартараф қилинганида, клапанлар тикланганида миокард массаси нормага келади. Бундан кўринадики, миокард ҳужайраларида оқсил синтезини тезлиги маълум даражада талабга мос регуляция бўлади. Бундан ташқари бу жараён нерв-гуморал регуляция механизмлари билан назорат қилинади.
Миокардни гипертрофияси мослашиш ҳолати бўлиб, миокард мушак массаси бирлигига нагрузка ортмаган ҳолда ортиқча иш бажаришга йўналган. Бу ниҳоятда мукаммал мослашувдир. Масалан, спортсмен юрагини гипертрофияси, унга жуда кучли ишни бажариш имкониятини беради. Бундай ҳолда гипертрофия билан бирга юракни нерв регуляцияси ҳам ўзгаради, бу юаркни адаптация чегарасини жиддий кенгайтиради ва кучлироқ вазифани бажаришга қулайлик туғдиради. Патологик жараёнлардаги юракни гипертрофияси пайдо бўлган бузилишларни узоқ муддат компенсация қилади. Маълумки мурдалар ёриб кўрилганда 4% ча одамларда касаллик клиник намоён бўлади.
Гипертрофияланган юрак нормал юракдан қатор моддалар алмашинуви, функционал ва структура жиҳатлари билан фарқ қилади, улар бир томондан юрак ортиқча иш бажаришга бардош беришига имкон берса, иккинчи томондан патологик ўзгаришлар пайдо бўлишига замин яратади.
Юрак массасини кўпайиши ҳар бир мушак толасининг йўғонлашуви ҳисобига пайдо бўлади, бу ҳолатда ҳужайра ичи тузилмаларининг ўзаро нисбати ўзгаради. Ҳужайра массаси тезроқ катталашиб, сирти (юзаси) эса ундан орқада қолади, бу ҳужайра массаси бирлигидан ҳужайра юзасининг камайишига олиб келади. Маълумки, кислородни, озиқ моддаларни ютилиши, метоболизм маҳсулотларини ажратилиши, сув ва электролитларни алмашинуви ҳужайрадан ташқарида суюқлик билан ҳужайралар юзаси орқали содир бўлади. Юқорида санаб ўтилган ўзгаришлар оқибатида мушак толасини, айниқса унинг марказий қисмини таъминланиши учун ёмон шароит пайдо бўлади.
Ҳужайра мембранаси қўзғалишни ўтказилиши, кўзғалиш ва қисқариш жараёнларини бирга саркоплазматик ретикулум ва тубуляр система орқали бажарилишида катта ўрин тутади. Мушак толалари гипертрофиясида бу тузилмаларни ўсиши ҳам орқада қолади, бу эса кардиомиоцитларда қисқариш ва бўшашиш жараёнларини бузилиши учун замин яратади, кальций ионларини миоплазмага чиқиши секинлашуви оқибатида қисқариш ёмонлашади, кальций ионларни ретикулумга катта транспорти қийинлашуви натижасида бўшашиш бузилади, баъзида алоҳида кардиомиоцитларни контрактураси пайдо бўлиши мумкин.
Гипертрофияда ҳужайра ҳажмини катталашиши даражаси ядрони хажмидан ортиқ бўлади. Юқори табақалашган ҳужайраларнинг ҳужайра ядросини бўлиниш қобилияти ниҳоятда чегараланган. Бу ҳолатда фақат ядроларнинг чизиқли ўлчамлари хромасомалари ортиши ҳисобига кўпаяди, ДНК миқдорини бироз кўпайиши кузатилади. Ядронинг вазифаси оқсил синтезини таъминлашдан демак, ҳужайра ичи структураларини тикланишидан иборат бўлганлигидан, ядрони нисбатан кичрайиши оқсиллар синтези, бузилишига ва ҳужайрани пластик таъминланишини ёмонлашуви олиб келади
Гипертрофия ривожланиш жараёнида бошланишида митохондриялар массаси қисқарувчан оқсиллар массасидан тезроқ кўпаяди ва юракни энергетик таъминотини етарлича ҳамда юракни компенсация функциясини яхшиланиши учун шароит яратади. Бироқ кейинчалик жараён мушкуллашган сари митохондриялар массасини кўпайиши цитоплазмани массасини ўсишидан орқада қола бошлайди. Митохондриялар ҳаддан ташқари зўриқиб ишлай бошлайди, уларда деструктив ўзгаришлар ривожланади, улар ишининг самарадорлиги камаяди, оксидланувчи -фосфорланиш бузилади. Бу эса гипертрофияланган ҳужайраларни энергетик таъминотини ёмонлаштиради.
Мушак толалари массасини кўпайиши мос равишда капиллярлар тўри пайдо бўлишига олиб келмайди. Йирик тож артериялари ҳам кераклигича мослашиш қобилиятига эга эмас. Шунинг учун зўриқиб ишлашда гипертрофияланган миокардни томирлар билан таъминланиши ёмонлашади.
Гипертрофияланган юракда киритилган дисклар ва Z- тасмаларининг структураси бузилган, бунинг оқибатида миокардни электрик фаоллиги ўзгаради, юракни тўлиқ ўзаро мосликда қисқариши ёмонлашади.
Миокардда гипертрофия ривожланишида жараёнга юракни нерв аппаратини ҳам албатта жалб бўлади. Интракардиал ва экстракардиал нервларнинг функциясини кучайиши кузатилади. Бироқ нерв охирларини ўсиши қисқарувчи миокард массаси ривожланишидан орқада қолади. Нерв ҳужайралари ишдан чиқади, трофик таъсири бузилади, норадреналинни миқдори камаяди, бу мушакларни қисқариши қобилиятини ёмонлашувига , унинг захираларни сафарбар қилишини ёмонлашувига олиб келади. Демак, юракни регулятор таъминоти ўзгаради.
Юракни қисқарувчи ва энергия билан таъминловчи аппаратининг массасини кўпайиши оқибатида гипертрофияланган юрак нормал юракка қараганда узоқ муддат кўпроқ ишни бажариш қобилиятига эга бўлади. Бу ҳолатда унинг метоболизми нормал сақланади. Бироқ гипертрофияланган юракни ўзгарувчан ортиқча вазифани бажаришга мослашиш қобилияти, адаптацион имкониятлар чегараси чекланган. Функционал заҳираси кам. Юқорида кўрсатилагн ҳужайра ичи ва тўқима структураларининг мувозанати йўқлигидан гипертрофияланган юрак ҳар хил ноқулай шароитларга чидай олмайди.
Юракни узоқ муддат жадал ортиқча ишлашига уни чарчашига ва функциясини бузилишига олиб келади. Митохондрияларда энергия ҳосил бўлиши ва қисқарувчи аппаратни энергияда фойдаланишини бузилиши оқибатида мушак толаларини кичқарувчанлик функциясини ўзгариши пайдо бўлиши мумкин. Юрак етишмовчилигининг ҳар хил шаклларида бу патологик вариантлардан биттаси устунлик қилади, масалан юракни узоқ муддатли гиперфункциясида энергиядан фойдаланиши бузилиши муҳимдир. Бу ҳолатда мушакларни қисқарувчанлигини ёмонлиги билан биргаликда мушак толаларини бўшашишининг қийинлашуви, мушакларни локал контрактураси кузатилади, кейинчалик кардиомиоцитларни нобуд бўлиши ва дистрофияси ривожланади.
Юрак бажарадиган иш ортганида вазифа ҳар хил мушак толалари ўртасида тенг тақсимланмайди, анча жадал функция қилувчи толалар тезроқ ишдан чиқади ва нобуд бўлади, улар ўрнида бириктирувчи тўқима ривожланади (кардиосклероз), ортиқча вазифани қолганлари бажаради. Кардиосклероз кардиомиоцитларни эзилишига, юракни механик ҳусусиятларини ўзгаришига, диффузияни ёмонлашишига, моддалар алмашинуви бузилишини чуқурлашувига олиб келади.
Юрак массасини 20-30% бириктирувчи тўқима билан алмашилганда юракни нормал ишлаши мумкин эмас.
Юрак мушакларини дистрофик ўзгаришлари юрак бўшлиқларини кенгайиши юракни қисқариш кучини камайшига олиб келади, буни юракни миоген дилятацияси дейилади, бу ҳолатда систолада юрак бўшлиқларида қоладиган қоннинг кўпайиши ва веналарни қон билан тўлиб кетиши кузатилади. Юракни ўнг бўлмачасида ва кавак веналарида қоннинг босимини кўтарилиши синус рефлектор тахикардия чақиради. (Бейнбридис рефлекси), бу эса миокардда моддалар алмашинуви бузилишини оғирлаштиради. Шунинг учун юрак бўшлиқларини кенгайиши ва тахикардия декомпенсация бошланишининг қўрқинчли симптоми ҳисобланади.
Миокард гипертрофиясини биологик аҳамиятини баҳолаганда бу ҳолатни ички қарама қаршилигидан иборатлигига эътибор қаратиш керак. Бир томондан бу ниҳоятда мукаммал мослашиш механизми бўлиб нормал ва патологик шароитларда узоқ муддат юракни ортиқча иш бажаришини таъминлайди, иккинчи томондан эса гипертрофияланган юракнинг структураси ва функциясининг ҳусусиятлари патологик ривожланиши учун замин бўлиб хизмат қилади. Шу жиҳатлардан биронтасини аниқ бир ҳолатда устун бўлиши патологик жараённинг кечишини ҳисоблайди.
Юракни компенсатор гипертрофиясида миокарддаги моддалар алмашинуви структураси ва функциясининг ўзгаришлари ривожланишида учта асосий босқични ажратилади.(Ф.З.Мирсон)
1. Авария босқичи тўғридан тўғри ишини ошишидан сўнг ривожланади, миокарддаги патологик ўзгаришларни (гликогенни йўқолиши, креатин миқдорини камайиши ва натрий миқдорини кўпайиши, гликолизни сафарбар бўлиши кислотасини тўпланиши) миокард ва бутун организмнинг заҳираларининг сафарбарлигини уйғунлашуви билан ифодаланади. Бу босқичда мушак массаси бирлигини ва структура функциясини жадаллигини (СФЖ) вазифаси ортади, натижада, тез, бир ҳафта давомида оқсил синтезининг кучайиши оқибатида юрак массасининг ортиши ва мушак толаларини йўғонлашуви пайдо бўлади.
2. Гипертрофия шаклланиб бўлиш ва нисбий турғун гиперфункция босқичи.
Бу босқичда гипертрофия жараёни охирига етади, миокардни массаси 100-120% кўпаяди ва бошқа катталашмайди, структура функциясининг жадаллиги нормаллашади. Миокардда моддалар алмашинуви ва структурасида патологик ўзгаришлар аниқланмайди, кислородни исътемол қилиш, энергия ҳосил бўлиши, макроэргик бирикмалар миқдори нормадан фарқ қилмайди. Гемодинамик кўрсаткичлар ҳам нормаллашади. Гипертрофияланган юрак зўриқиб ишлаш шароитига мослашади ва узоқ муддат давомида вазифасини компенсация қилади.
3. Аста-секин юрак ишини заифлашиш ва кардиосклерозни прогрессив ортиши босқичи.
Миокард ҳужайраларини энергия ҳосил қилувчи ва қисқарувчи элементларида моддалар алмашинуви ва структурасини чуқур ўзгаришлари билан ифодаланади ва улар бора-бора кўпаядилар. Мушак толаларини бир қисми нобуд бўлиб, бириктирувчи тўқима билан алмашинади, структура функциясининг жадаллиги яна ортади. Юракни регулятор аппарати бузилади. Компенсатор заҳиралари прогрессив ишдан чиқиши юракни сурункали етишмовчилиги пайдо бўлишига олиб келади, кейинчалик қон айланиши етишмовчилиги ривожланади.
Юракни узоқ муддатли гиперфункцияси ёки миокардни ҳар хил шаклланишларида кўпинча миокардни метоболик бузилишлари оқибатида аста-секин юракни сурункали ёки қон ҳаракатини сусайиши билан боғлиқ етишмовчилиги ривожланади. Бу ҳолатда юракни систолик ҳажми камайиши оқибатида органларни қон билан таъминланиши узаяди. Айни вақтда юрак унга оқиб келаётган қоннинг ҳаммасини ҳайдаб чиқара олмагани оқибатида веналарда қонни димланиши ривожланади. Веноз томирлар ўзанининг ҳажми артериал томирлар ўзанидан деярлик 10 марта катта веналарда қоннинг жуда кўп миқдори тўпланади.
Юрак қоринчаларидан биронтасининг ишини ортиқроқ бузилишида қон айланишининг етишмовчилиги бирмунча специфик ҳусусиятига эга бўлади ва мос равишда чап қоринча ёки ўнг қоринча етишмовчилиги дейилади. Чап қоринча етишмовчилигида қонни кичик қон айланиши доирасининг веналарида димланиши кузатилади бу эса ўпка эдемасига олиб келиши мумкин. Ўнг қоринча етишмовчмилигида қонни димланиши катта қон айланиш доирасининг веналарида пайдо бўлади , бу ҳолатда жигар катталашади, оёқларда шиш ва асцит пайдо бўлади.
Аммо юракнинг қисқарувчанлик функциясини бузилиши ҳамма вақт ҳам дарҳол қон айланиш етишмовчилиги ривожланишига олиб келмайди. Баъзи ҳолатларда бошида мослашиш ҳодисаси сифатида рефлектор равишда катта қон айланиш доирасининг артериолаларида периферик органларда қонни келишини осонлаштиради. Ўпка артериолаларини рефлектор спазми кузатилиши мумкин, бунинг натижасида чап бўлмачага оқиб келаётган қон камаяди ва шу билан бир вақтда ўпка капилляр томирларида босим пасаяди. Бу эса ўпка капилляр томирларини қон билан тўлиб кетишидан ҳимоя қилувчи механизм бўлиб, ўпка шиши ривожланишини олдини олади.
Жараёнга юракнинг ҳар хил қисмларини жалб бўлишининг ўзига хос кетма-кетлиги қайд қилинади. Масалан, юракнинг энг бақувват чап қоринчаси ишини бузилиши, чап бўлмачани декомпенсациясига қонни кичик қон айланиш доирасида димланишига, ўпка артерияларини торайишига, ўпка гипертензияси ривожланишига олиб келади. Сўнг унча кучли бўлмаган ўнг қоринча кичик қон айланиши доирасида кўтарилган қаршиликни бартараф қилишга мажбур бўлади, бу эса охирида унинг декомпенсациясига ва ўнг қоринча етишмовчилиги ривожланишига олиб келади.
Юракнинг сурункали етишмовчилигида гемодинамик кўрсаткичлар қуйидагича ўзгаради, юракни минутлик қон хажми камаяди (5-5,5 л/дақиқадан 3-4л/дақиқага); қон харакатини тезлиги 2-4 марта секинлашада; артериал босим кам ўзгаради (томирларнинг периферик қаршилигини мос равишда ортиши билан тушунтириш мумкин), веноз босим кўтарилади ; капилляр томирлар ва паст капилляр веналар кенгаяда, буларда қон оқими секинлашади, юракнинг насос функцияси пасайганлигидан бу томирларда босим ошади.
Бошқа тизимларда ҳам қатор патологик ўзгаришлар пайдо бўлади. Катта қон айланиш доирасида қон оқимини секинлашиши ва ўпкада қон айланишининг бузилиши томирларда оқиб келаётган қонда тикланган гемоглабиннинг миқдорини кўпайишига олиб келади. Бу тери ва шиллиқ пардаларнинг ўзига хос ранг–цианози (ўта пишган олча ранги) пайдо қилади. Тўқималарда кислород тансиқлиги ривожланади - бу гипоксия қонда моддалар алмашинувининг тўла оксидланмаган маҳсулотларини ва карбонат кислотани кўпайишига ва ацидозга олиб келади Ацидоз ва гипоксия нафас регуляциясини бузилишига сабаб бўлади, натижада нафас қисиш пайдо бўлади. Гипоксияни компенсация қилиш учун эритроцитопоэз стимуляцияланади, қоннинг циркуляцияланувчи умумий ҳажми кўпаяди, ҳамда унинг таркибида қон ҳужайраларининг нисбий миқдори ортади, аммо бу қоннинг етишмовчилигини оширади ва қонни гемодинамик ҳусусиятлари ёмонлашади.
Веноз капилляр томирларда босимнинг кўтарилиши ва ацидоз оқибатида тўқималарда шиш (эдема) ривожланади, у ўз навбатида гипоксияни кучайтиради, чунки бу вақт капилляр томирдан ҳужайра томонга диффузия кўпаяди. Қоннинг димланишидан пайдо бўладиган шиш пайдо бўлишига сув- электролит алмашинувининг умумий бузилишлари ёрдам беради, бу эса организмда натрийни ва сувни тўпланиб қолиши кузатилади, бу патологик жараёндаги компенсация механизмларини икки томонламалигини яъни бир мисоли ҳисобланади. Эволюция жараёнида организмда тузлар ва суюқликни миқдорини етарлича бўлишини таъминлаш учун пайдо бўлган механизмлар сувсизланиш ёки қон йўқотиш ҳавфи ёки юрак етишмовчилигида зарарли таъсир кўрсатади. Қон айланиш етишмовчилиги билан хасталанган беморларда ортиқча миқдорда истеъмол қилинган тузлар буйраклар билан ажратилмайди (соғлом одамлардан фарқ қилиб) балки эквивалент миқдордаги сув билан бирга организмда тўпланади (иккиламчи альдостеронизм).
Шуни қайд қилиш керакки, қон айланишини етишмовчилигини узоқ муддат давом этиши тўқималарни озиқланишини бузилишига, ҳужайралар ичида метаболизмли чуқур ва қайта тикланмайдиган ўзгаришига олиб келади, бу ҳолатда оқсилларни синтези, шу жумладан нафас ферментларининг синтези бузилади, натижада гистотоксик типдаги гипоксия кузатилади. Бу ҳолатлар қон айланиши бузилишининг терминал босқичлари учун хосдир. Овқат ҳазм қилиш йўлларининг функцияларини жиддий бузилишини қон айланиш етишмовчилиги прогрессив оғирлашиб бориши билан қўшилиб кетишида оғир ҳолатдаги озиб кетиши юрак кахексияси пайдо бўлади.