Pedagogikanı oqıtıw metodikası
Pedagogikani izertlew metodlari
Download 295.56 Kb. Pdf ko'rish
|
lektsiya teksti
|
Pedagogikani izertlew metodlari:
Ilim pa`n adamlardin` turmis mu`ta`jliklerin qandiriw za`ru`rliginen payda boladi. Beruniy. 1. Pedagogika ha`m onin` pa`ni. Basqa ilimler siyaqli pedagogikada adamzat ja`miyetinin` mu`ta`jligi ta`siri sebepli payda boladi ha`m onin` menen birgelkte rawajlanip kiyatir. Usi tariyxiy rawajlaniwdin` na`tiyjesinde pedagogika ja`miyet qubilisi bolg`an ta`rbiya mashqalalari menen shug`illanatug`in ilim bolip qa`liplesti. Onin` o`zine ta`n pa`ni, u`yrenetug`in ob`ekti ju`zege keldi. Sonday eken pedagogika dep qanday ilimge aytamiz pedagogikanin` pa`ni ha`m u`yrenetug`in ob`ekti neden ibarat degen nizamli soraw tuwadi. Bul sorawlarg`a usi bu`gnge shekem shig`arilg`an pedagogika sabaqliqlarinda, oqiw qollanbalarinda, entsiklopediyalarda, jazilg`an miynetlerde ha`r tu`rli juwaplardi ushiratamiz. Ma`selen. Pedagogikaliq entsiklopediya. 1. Pedagogika (ta`rbiya mag`liwmat ha`m oqitiwdi u`yrenetug`in teoriyaliq ha`m a`meliy ilimler jiyindisi) pa`nine pedagogika ta`rbiya protsessin niizamliqlarin qurilisin ha`m mexanizmlerin izertleydi, oqiw ta`rbiya protsessii sho`lkemlestiriwdin` teoriyasi menen metodikasin, onin` mazmunin printsipleri sho`lkemlestiriw tu`rleri, metodlari ha`m usillarin islep shig`adi, dep ta`rbiya berilgen. T.A.Il`inanin` 2. Avtorlig`inda shiqqan pedagogika sabaqlarinda pedagogika uliwma tu`rde pedagogika ta`rbiya haqqindag`i ilim delingen. Oqiw ta`rbiya orinlarinda ja`miyet ta`repinen arnawli wa`killiklerge iye adamlar ta`repinen a`melge asrilatug`in ta`rbiyaliq xizmetke pedagogikanin` pa`ni dep ataladi degen pikir bildirilgen. Basqa pedagogika. 3. Sabaqlig`inda pedagogika ilimi ha`r ta`repleme ha`m gormonikaliq rawajlang`an shaxsti qa`liplestiriw nizamlarin izertlewdin` ko`p jilliq na`tiyjesi, pedagogika pa`ni ja`miyettin` ayriqsha punktsiyasi sipatinda adamdi ta`rbiyalawdan ibarat dep ko`rsetilgen. Pedagogika o`zi bir avtor. 1. Demek pedagogika pa`i o`sip kiyatirg`an jas a`wladti kamalg`a jetken insan etip ta`rbyailaw ushin ta`lim ta`rbiyanin` mazmunin uliwma namlqlarin ha`m a`melge asiriw jollarin u`yyreniwshi pa`n degen aniqlama berilgen. Pedagogika berilgen aniqoamalardin` ishnde (Insan shaxsin rawajlandriw menen qa`liplestiriw ma`nisin izertlew ha`m usi tiykarda arnawli sho`lkemlestirgen pedagogikaliq protsess sipatinda ta`rbiya teoriyasin ha`m metodikasin islep shig`iw pedagogika pa`ni esaplanadi) degen ta`rtipte ushirasadi. Joqaridag`i pikirlerdi juwmaqlap pedagogika ha`r ta`repleme rawajlang`an ha`m qa`liplesken shaxsti ta`rbiyalaw, oqitiw, mag`liwmatli etiw mashqalalarin ja`ne lnin` nizamliqlarin u`yrenetug`in ilim dep ta`rip beriw mu`mkin. Pedagogika pa`ni ug`iminin` ma`nisin duris tu`siniw ushin pedagogikanin` ob`ekti ha`m (pedagogikanin` pa`ni) tu`siniklerdin` br-birinen yirmailig`in biliw ku`ta` a`ru`r. Bilimlendiriw sistemasi ta`lim ta`rbiya protsessii pedagogikanin` izertlew ob`ekti esaplanadi. Pedagogikanin` pa`ni delingende ta`lim ta`rbiya protsessin bas sub`ekti ha`m ob`ekti mug`allim menen oqiwshi xizmetin bir bir menen baylansli o`z ara ta`siri ha`m ko`zde tutiladi. 2. Ta`rbiya ja`miyetlik qubilis Ta`rbiya ja`miyet turmisin a`hmiyeti qublisi bolip ol o`zine eke ta`n bolg`an o`zgesheliklerge iye. Ha`r bir adamzat ja`miyettin` keleshegi ol ja`miyettegi o`sip kiyatirg`an jas a`wladdi qanday etip ta`rbiyalawg`a tikkeley baylanisli boladi. Jas a`wladti ta`rbiyalaw ja`miyetin` jasawi menen onin` rawajlaniwnin` za`ru`rli sha`rti esaplanadi. Adam balasnin` rawajlaniwi tek na`silge baylanisli bolmastan ja`miyettegi sotsialliq qatnasiqlarg`a ha`m ta`rbiyag`a baylanisli keshedi. Ja`miyettin` jedenli ag`zasi boliw ushin jas a`wlad uzaq jillar ta`rbiya mektebin o`tedi. Ha`r bir jan`a a`wlad o`zinin` u`lken a`wlattin` ornin basiw menen onin` turmis ta`jiriybelerin do`retken materialliq ha`m ruwxiy bayliqlarin tayin tu`rinde u`yrenip aldi, olardi o`z na`wbetinde ja`nede alg`a qaray rawajlandirdi. Sonliqtan jamiyet turmisinin` dan`qli o`tmishin baxitli bu`gingi ku`nin ha`m jarqin keleshegin ta`rbiyasiz ko`z aldimizg`a keltiriw qiyin. Ta`rbiya adamzat ja`miyetin barliq rawajlaniw basqishlarina da ta`n, ja`miyet ta`rbiyasiz bolmaydi. Ja`miyet ta`rbiyasiz o`mir su`riwden ha`m rawajlaniwdan toqtag`an bolar edi. Ja`miyetlik qubilis bolg`an ta`rbiyanin` usi ayirmashliqlar onin` adamzat ja`miyetin ma`ngilik joldasi ekenligin da`lilleydi. Bala du`n`yag`a keliw menen ta`rbiyag`a ha`m ta`rbiyashig`a mu`ta`j boladi. Ol kishkene waqitlarinda u`lkenlerdin` ja`rdemi arqasinda g`ana o`zin qorshap alg`an zatlar ha`m qubilislar menen qatnasiq isley aladi. Belgili jasqa jetkennen keyin alg`an biimi, turmis ta`jiriybesi, u`yengen miynet eplilik ja`ne ko`nlikpelerine tiykarlanip ja`miyetten material ha`m ruwxiy bayliqlarin jaratadi. Ja`miyettin` bunnan bilay rawajlaniwina belsene qatnasadi. Bunnan ta`rbiya ja`miyettin` rawajlaniwinda materialliq ha`m ruwxiy bayliqlardi islep shig`arwi u`zliksiz jetilistiriwde en` a`hmiyetli faktorlardan biri ekenligin ko`riwge boladi. Jas a`wlad ja`miyettegi tayin o`ndiriwshi ku`shler ha`m o`ndiris qatnasiqlar menen ushirasadi. Ja`miyettegi usi quramli qatnasiqlar sistemasina apariwi menen ol ta`rbiya arqali belgili ideyani siyasiy ha`m moralliq ko`z qarasti, a`dep-ikramliliq o`lshem menen qag`iydalardi o`zlestirip aladi. O`zi jasap turg`an ja`miyetteg turmisqa ha`m miynetke aldin puqta tayarliq ko`redi. 3. Ta`rbiyanin` tariyxiy xarakteri. Jas a`wladti ta`rbiyalaw adamzat ja`miyetin barliq rawajlaniw da`wirinde a`melge asirlip kelindi. Biraq ha`r bir ja`miyet penen tariyxiyy da`wirdin` o`zine ilayiq ta`rbiya sistemasi qa`lplesti. Jas a`wlad sol ta`rbi sistemasi tiykarinda ja`miyettegi o`ndiris qatnasiqlarina muwapiq jasawg`a yretilip bariildi. Ja`miyettin` siyasiy ekonomikaliq du`zilisi ha`m onin` ideologiyasinin` o`zgriwi na`tiyjesinde ta`rbiyanin` maqseti menen waziypalarinda printsipleri menen mazmuninda itolkoy menen metodlarinda jan`a progressiv o`zgerisler ju`zege keldi. Ha`r bir da`wirler ja`ne ha`r tu`rli sharayatlarda uliwma adamzat ta`repinen toplang`an bilim bay turmis ha`m miynet ta`jiriybelerin jan`a a`wladqa u`yretiw a`disleri metodlari tu`rlishe boldi. Ta`rbiya payda bolg`an a`yyemgi da`wirlerden baslap bu`ginge shekem o`zgeriw menen jan`alaniwdin` rawajlaniw menen qa`liplesiwin uzaq mashaqatli jollarin ma`rdana basip o`tti. Bul qubilis ta`rbiyanin` tariyxiy rawajlaniw sipatin ko`rsetedi. 4. Pedagogikanin` payda boliwi ha`m rawajlaniwi Adamzat ja`miyetinin` payda boliwi menen adamlardin` turmisi miyneti ha`m o`z-ara qarim qatnasi protsessinde ta`rbiya payda boldi ta`rbiyanin` payda boliwina adamzat ja`miyetinin` ob`ektiv a`meliy za`ru`riyatlari insaniyattin` ku`ndelikli turmis talaplari ha`m ha`r tu`rli mu`ta`jlikleri sebep saldi. Xaliqlardin` negizinde ta`rbiya milliy bag`dar aldi. Ilgeri da`wirlerde xat sawat mektep bolmadi. Sonliqtan u`lken a`wlad o`zinen kishkene a`wladqa ko`rgenlerin esitkenlerin, bilgenlerin, jeke ha`m ja`miyetlik ta`rbiyaliq xizmetinde toplang`an ta`jiriybelerdi awizsha u`yretti, islep ko`rsetti. Usilayinsha balalardi turmisqa aralasiwg`a miynetke qatnasiwg`a bir qa`lipte ta`rbiyalap barildi. Na`tiyjede turmisliq bilim a`meliy ta`lim ta`rbiyaliq ta`jiriybelerdin` du`rdanasi-hal pedagogikasi qa`liplesti ha`m miyras sipatnda bizin` da`wirimizge kelip jetti. Xalq pedagogikasi ilimiy pedagogika payda bolg`ang`a shekem jas a`wladti ta`rbiyalap kamalg`a jetkiziwde birden- bir ta`rbiya mektebi xizmetin atqardi. Isaniyattin` barliq urpag`i xaliq pedagogikasi mektebinde ta`lim ta`rbiya alip kamalg`a keldi. Toplang`an turmisliq bilimler ha`m ta`lim ta`rbiyaliq ta`iriybeler u`lken a`wladtan kishi a`wladqa awiz eki na`siyat qollanba spatnda miyras qaldirildi. Keyingi a`wlad ja`nede jetilistirip bayitip o`zinen son`g`i a`wladqa o`tkerip otirdi. Xaliq pedagogikasi bu`ginge shekem ilimiy menen janba -jan birgelikte jas a`wladti ta`rbiyalawda minsiz xizmet etip kiyatir. Ja`miyettin` rawajlaniwi insaniyattin` turmis, miynet ha`m o`z ara qariim qatnasiq ta`jiriybelerinin` bayiwi jas a`wladqa ta`lim ta`rbiya beriwdi ku`ta` quramalastirdi. Balalardi ta`rbiyalaw endi u`lkenlerden bay bilimli, ha`r ta`repleme ta`jiriybeni, ayriqsha sheberlikti, arnawli tayarliqti talap ett. Ta`rbiya beriw ka`sip o`nerge aylandi, jaziw oqiw, mektep, staz ha`m sha`kirt payda boldi. Pedagogikaliq bilim a`meliy ta`lim ta`rbiyaliq ta`jiriybeler jeterli toplang`an bir da`wirde xaliq pedagogikasi tiykarinda ilimiy pedagogika kelip shiqti. Basqa ilimler qatari ilimiy pedagogikani payda boliwi jas a`wladti keleshek turmisqa ha`m miynetke tabisli tayarlawg`a adamzat ja`miyetinin` ixtiyajin qandiriwg`a teoriyaliq a`meliy juap boldi. Sonnan beri pedagogika sip kiyatirg`an jas a`wladti ta`rbiyalaw haqqindag`i ilim sipatinda rawajlanip ha`m qa`liplesip kelmekte. Ta`rbiya haqqindag`i ilimiy pedagogika dep ataliwi bunnan ko`p a`sir burin payda boldi ha`m oni bunday dep ataw du`n`ya ju`zinde da`stu`rge ayylandi. “Pedagogika” so`zi grek tilinen kelip shiqqan bolip “payda” bada ha`m “gogos” jeteklewshi, yag`niy bizin`she bala jetelewshi degen ma`nisti bildiredi. A`yyemgi gretsiyada da`slepki waqitlari qul iyelerinin` blalarina qaraytug`in qullardi pedagoklar dep atag`an. Al olardin` atqarg`an waziypalarin pedagogikaliq xizmet dep esaplag`an. Onnan beri neshshe a`sirler o`tti. “Pedagogika” so`zinin` ma`nisi tu`pten o`zgerdi, mazmuni bayidi ha`m bu`gingi qollaniw da`rejesine jetti. Usilay etip pedagogika jas a`wladti “nege tayarlaw kerek” olardi “nege u`yretiw lazim” ha`m “qalay u`retiw za`ru`r degen sorawlarg`a juwap beretug`in ilim sipatiinda du`n`ya iliminen belgili orin aldi. Adamzat ja`miyetinde sip kiyatirg`an jas a`wladti ta`rbiyalaw oqitiw, mag`liwmatli etiw ha`m oni niizamliqlarin u`yreniw pedagogika iliminin` payina tiydi. Pedagogika rawajlaniw menen qa`liplesiwdin` uzaq tariyxiy qiyin mashaqatli a`m qarama qarsiliqli gu`res jollarn o`tip kiyatir. Ol ko`p waqitlar filosofiya iliminin` quraminda boldi. XIX a`sirde bir qatar ilimler o`z aldina bo`lek ilim bolip ayrila baslag`an waqitta pedagogikada filosofiyadan ajiralip, o`z aldina bo`leklenip ayirim ilim bolip jetisti. Pedagogika til, filosofiya, etika, estetika, etnografiya, sotsiologiya, psixologiya, etnopsixologiya. Fol`klor ha`m basqa ilimler menen tig`iz baylanista rawajlanip kelmekte. Rus alimlari evropada pedagogikanin` rawajlaniw sag`asin Ital`ya pedagogi Vittorina da fel`tre Frantsiya alimi Frantsuz Rablenin miynetleri, al pedagogika ilimleri payda boliwin ulli shex pedagogi Ya.A. Kaminskiydin` ati menen baylanistiradi. Shig`ista Orayliq Aziyada pedagogikanin` payda boliwi to`rkinin du`n`ya ilim pa`ninde u`lken u`les qosip shig`ista, orayliq aziyanin` pu`tkil ja`ha`nge tanitqan ulli alim pedagogikalarimiz Xorezmli Ferganiy, Buxariy, Farabiy, Beruniy, Ibn-Sino ha`m basqalardin` miynetleri atlari menen baylanistirg`animiz duris boladi. Eger da`slep ilim pa`n ma`deniyati shig`ista orayliq aziyada rawajlang`an degen ilimiy tastiyiqlawg`a tiykarlansaq, joqaridag`i tilge aling`an Evropa ha`m orayliq aziya pedagog alimlarinin` du`n`ya ju`zi pedagogikasina qosqan u`lesine o`zlestirip ko`rsek ha`m jasag`an da`wirlerin salistirsaq onda pedagogika da`slep evropada emes al shig`ista orayliq aziyada payda bolg`an degen juwmaq shig`adi. Bug`an qatar da`liller keltiriw mu`mkin pedagogikaliq entsiklopedist alimlarmizdin` miynetleri sol da`wirlerde du`n`ya tillerine awdarilg`an ha`m du`n`ya ju`zine tarqalg`an. Evropa universitetlerine oqiw qollanbasi sipatinda qollanilg`an Evropa alimlari pedagogika tarawinda shig`armalar jaziwda bizin` danishpan pedagog babalarimizdin` miynetlerinen ken` paydalandi, ondag`i teoriyaliq ha`m a`meliy pikirlerdi teren`lestirdi ha`m rawajlandirdi. Ulli alimlarimizdin` bizin` da`wirimizge jetip kelgen ha`m jetip kelmegen pedagogikaliq miyraslari du`n`ya ju`zi pedagogikasin rawajlandiriwg`a ju`da` ku`shli ta`sir jasadi, milliy pedagogikamizdin` ataq abroyin, qa`dir qimbatin tag`ida asirdi. Olardin` ko`zge su`rme teberik etetug`in pedagogikaliq shig`armalari u`n`yanin` en` ataqli kitapxanalarinda bu`ginge shekem ko`zdin` qarashig`inday saqlanbaqta. Pedagogikaliq oylar en` da`slep bizin` eramizg`a shekem jasag`an qul iyelewshilik ja`miyetinin` ataqli filosof Ploton (469-399) Aristotel` (384-322) ha`m Dimokrattin` (460-370) miynetlerinde ushirasadi. Ol shig`armalarinda insandi ta`rbiyalaw ha`m kamalg`a keltiriw ma`seleleri so`z etilgen. Shig`is orayliq aziyanin` ulli oyshillari bul shig`armalardi qunt penen u`yrengen. Du`n`ya ju`zi pedagogikasi menen bizin` milliy pedagogikamizdin` payda boliwi rawajlaniwi ha`m qa`liplesiwinde pu`tkil ja`ha`nge tanilg`an shig`istin` orayliq aziyanin` ulli pedagog alimlari: Xorezmiy (780-850), Ferganiy IX a`sir Buxariy (810-869), Farabiy (873-950), Beruniy (973-1046), Ibn Sino (980-1037) Ulug`bek (1394-1449) ha`m basqalardin` jazg`an miynetleri pedagogikaliq xizmetleri ku`ta` salmaqli boldi. Olardin` shig`armalarinda pedagogikaliq metodologiyaliq ha`m uliwma mashqalalari milliy ta`lim-ta`rbyaiinn` maqseti ha`m waziypalari printsipleri ha`m mazmuni, tu`rleri usillari qurllari ha`m metodlari jo`ninde ha`zirgi da`irde de jemisli qollaniwg`a bolatug`in og`ada qimbatli pikirler a`meliy ken`esler bar. Sol zamanlarda do`retilgen “Kalila ha`m Damina” Kaykovustin` “Qabusnama” Nizamulig` “siyasatnama” Rushnayinama” Maxmut Qashqariydin` “Devoni lug`at it turk” Yusup Xas Hajiptin` “Qutatg`u bilik” Axmat Yugnakiydin` “Xivat ul Xaqoyiq” Alisher Navoiynin` “Maxbub ul-kulub” atli shig`armalarinda aldin`g`i pedagogikaliq ideyalar a`meliy ta`rbiyaliq ta`jiriybeler ha`r ta`repleme sa`wlelendirilgen. Du`n`yag`a ken` taralg`an shig`istin` orayliq aziyanin` ataqli oyshillardin` miynetleri batis Evropa oyshillarina ma`lim da`rejede tanis bolg`an olardi u`lgi tutqan o`zlerinin` do`retpelerinde ken` paydalang`an. Batista Oyaniw da`wirinen oyshillari Vittorino da Feptor (1378-1446) F.Rable (1494-1533) Angliya filosofi Dj. Lokk (1632-1704) XVIII a`sirdin` frantsuz ag`artiwshilari J.J.Russo (1717-1778), K.A.Gilvetsi (1715-1771), D.Didro (1713-1784) ha`m basqalar o`zlerinin` bala ta`biyati, ta`lim ta`rbiyanin` maqseti jollari qurallari tuwrali bahali pikirleri arqali pedagogikanin` rawajlaniwina ku`shli ta`sir jasadi. Batis evropada pedagogikanin` ulli chex pedagogi Ya.A.Kaminskiydin` 1592-1670 ati menen baylanisli. Oni jazg`an “Ulli didaktika” (1632) atli kitabi birinshi ilimiy pedagogikaliq miynet esaplanadi. Sonday-aq pedagogikaliq oylardin` rawajlaniwinda, pedagogikanin` qa`liplesiwinde Shvetsariya pedagogi I.G.Pestapotsi (1746-1827) ha`m nemets pedagogi A.Distervektin ( (1790-1866) jazg`an miynetleri pedagogikaliq xizmeti u`lken a`hmiyetke iye boldi. Rossiyada oris demokratiyaliq pedagogikasin irge tasin qalawda V.G.Belinskiy (1811- 1848) A.I. Gertsen (1812-1870) N.G. GSherneshevskiy (1828-1889) ha`m V.A.Dovrolyubovlardin` 1(1836-1861) miynetleri ayriqsha boldi. Oris pedagogikasinin` rawajlaniwinda L.N.Tolstoy (1828-1910) N.I.Pereogov (1810-1881) ha`m basqalardin` shig`armalari pedagogikaliq xizmetleri belgili pop atqardi. A`sirise oris pedagogikasinin` atasi K.L.Uchinskiy pedagogikasinin` qa`liplesiwine ku`shli ta`sir jasadi, u`lken u`les qosti. “Adam ta`rbiya predmeti sipatinda g`ana tili” balalar du`n`yasi ha`m basqa kitaplardag`i bayan etilgen pedagogikaliq ideyalar metodikaliq ko`rsetpeler pedagogika iliminin` mazmunin ja`nede bayitti. XIX a`sirdin` aqiri ha`m XX a`sirdin` birinshi yariminda svoet pedagogikasi dep atalg`an oris koloniyaliq pedagogikasinin` rawajlaniwina N.K.Krupskaya (1869-1939), M.I.Kalinin (1875- 1946), A.V.Lunasharskiy (1875-1933), A.S.Makarenko (11888-1939) ha`m V.A.Suxomlinskiy (1918-1970) pedagogikaliq ideyalari menen islengen xizmetleri belgli orindi iyeledi. XIX a`sirdin` aqiri XX a`sirde O`zbekstanda pedagogika iliminin` rawajlaniwinda Abdulla Abloniy (1879-1943) Saydrasul Aziziy (1866-1933) Saydaxmat Seydekiy (1864-1927) Korinizi Xojaev (1905-1971) A.Sharapatdinov (1898-1970) ha`m basqalar ashqan mektepleri, pedagogikaliq xizmetleri jazg`an miynetleri shig`arg`an sabaqlari menen metodikaliq qollanbalarinin` og`ada zor boldi. Qaraqalpaqstanda XIV-XV a`sirde pedagogikaliq oylardin` rawajlaniw tariyxi shayirlar Soppasli Sipira jirawdin`, Asan qayg`i Jiyrenshe sheshennin` ta`lim ta`rbiyaliq pikirleri menen baslanadi. Xaliq arasiinda shayir ha`m jiraw bolip tanilg`an Dospanbet penen Jiyen jirawdin` ta`lim ta`rbiyaliq ideyalari XVI-XVIII a`sirde Qraqalpaqstanda pedagogikaliq oylardin` rawajlanwina zor ta`sir jasadi. XIX a`sir Qaraqalpaqstanda pedagogikaliq oylardin` ku`shli rwajlaniw da`wiri bolip tariyxina kirdi. Sebebi bul da`wirde pedagogikaliq ideyalar bay Ku`nxoja, A`jiniyaz, Berdaq, O`tesh ha`m basqalardin` a`debiy do`retpeleri payda boldi. XIX a`sirdin` aqiri XX a`sirdin` basinda shayirlar Omar Su`yirbek ha`m Abdiqa`dir Bekimbet ullarinin` a`debiy do`retpelerindegi ruwxiy ag`artiwshiliq ta`lim ta`rbiyaliq ko`z qaraslar Qaraqalpaqstanda pedagogikaliq oylardi ja`nede bayitti ha`m rawajlandirdi. 1917-1940 jillarindag`i S.Ma`jitovtin` (1869-1938) A.Muwsaevtin` (1880-1936) X.Axmetovtin` (1908-1932) K. Awezovtin` (1897-1940) a`debiy pedagogikaliq do`retpeleri jazg`an sabaqliqlari ha`m oqiw metodikaliq qollanbalari islengen pedagogikaliq ag`artiwshiliq xizmetleri Qaraqalpaqstandag`ii pedagogika ilimin joqari basqishqa ko`terdi. Juwmaqlap aytqanda ta`rbiya a`yyemgi waqitlarda pedagogikaliq oylrdin` baslamasi Ploton, Sokrat zamaninda xaliq pedagogikasi xaliqlar qa`liplesken da`wirde ilimiy pedagogika Shig`ista Orayliq Aziyada IX-XI a`sirde batista XVIII a`sirde payda bolip rawajlaniw menen qa`liplesiwdin` uzaq tariyxiy qarama qarsiliqli ha`m keskin gu`res jollarin basip o`tken bu`gingi ku`n da`rejesine jetti. Ilimiy pedagogika xaliq pedagogikasi tiykarinda payda bolip ha`m tariyxiy rawajlanip jas a`wladqa ta`lim-ta`rbiya beriwde adamzat ja`miyeti insaniyat ushin misli jol ko`rsetiwshi juldiz bolip xizmet etip kiyatir. Sonin` ushin pedagogika ilimin u`yreniw ushin ha`mme ushin a`sirese mug`allimler ta`rbiyashilar keleshekte pedagogikaliq ka`sipti iyelewdi a`rman etetug`in studentler ayriqsha a`hmiyetke iye. O`zinin` ta`jiriybesindegi jetiskenliklerdin` ilimiy-metodikaliq jaqtan teren` tu`siniw kemshiliklerd saplastriw oqitiw ta`rbiya jumislarin do`retiwshilik penen jobalastiriw ha`m jan`a pedagogikaliq texnologiyalardi qollap o`tiwde u`lken ja`rdem beredi. 5. Pedagogikanin` tiykarg`i tu`sinikleri. Basqa ilimlerdey pedagogika ilimlerinde uliwma tu`siniklerge (kategoriyalarg`a) iye. Ilimiy uliwma basqa ha`m tiykarg`i tu`siniklerdi kategoriyalar dep ataw qabil etilgen. Pedagogikada bunday tiykarg`i tu`sinikler qatarina ta`rbiya, oqitiw ha`m mag`liwmat tu`sinikleri jatadi. Ta`rbiya:-Baspa so`zde, sonin` ishinde pedagogikaliq a`debiyatlarda ha`m adamlar arasinda ta`rbi tu`sinigi ken` ma`niste qollansa geyde tar ma`niste isletiledi. Ta`rbiya tu`sinigi ken` ma`niste qollang`anda ja`miyet qubilislardin` ta`biyat ha`diyselerinin` qorshap alg`al sotsialliq ha`m ta`biyiy ortaliqtin` ta`rbiyanin` ha`m adamnin` o`zine o`zi ko`rstetug`in ta`siri arqali shaxstin` qa`liplesiwi arqali pu`tin protsessii tu`siniledi. Bunday jag`dayda ha`m mag`liwmat tu`sinikleride ta`rbiya tu`siniginin` ishine kiredi. Ta`rbiya tu`sinigi tar ma`niste paydalang`anda adamlar ol ya bul sanali tu`rde alg`an bir maqsetti qa`liplestiriwge qaratilip arnawli sho`lkemlestirilgen xizmet ha`m shaxstin` rawajlaniwin basqariw protsessi na`zerde tutiladi. Pedagogika ilim sipatinda ta`rbiya tu`sinigin mine usi tar ma`nisinde u`yreniw menen shug`illanadi. Ta`rbiya menen oqitiw oqiwshi shaxsin ha`r ta`repleme u`a`lesikli rawajlaniwdi maqset etken bir pu`tin protsess bolip esaplanadi. Biz teoriyada awizsha ta`rbiya ha`m oqitiw dep aytqan menen a`melde olardi bir-birinen ajiratiw qiyin. Oqitiw arqali oqiwshilarg`a bilim beremiz insaniyliq qa`siyetlerdi rawajlandiramiz. Ta`rbiya arqali oqiwshilarg`a uliwma insaniy ha`m milliy pa`ziyletlerdi qa`liplestiremiz. Ol insaniy sipatlar oqiwshilardin` bilim eplilik ha`m ko`nlikpelerdi tabisli islep aliwinn` tiykarg`i sha`rti bolip tabiladi. Oqiwshi shaxstin` sanali ha`m sistemali tu`rde u`ylesikli rwajlandiriwda maqset etken bir pu`tin protsesstin` uliwma insaniy milliy pa`ziyletlerdi milliy g`a`rezsizlik sana sezimdi ideologiyani xarakter menen erik qa`siyetlerdi minez quliq ko`nlikpe ha`m a`detlerdi qa`liplestiriwge qaratlg`an tamanina ta`rbiya delinedi ta`rbiya u`zliksiz xarakterge iye. Ta`rbiya protsessnde oqiwshilar uliwma insaniy ha`m milliy qa`diriyatlar haqqindag`i bilimlerdi o`zlestiredi. Ja`miyet ta`repinen adamlarg`a qoilatug`in talaplardi bilip is ha`rekettin` minez qulqin baqlawg`a ha`m bahalawg`a yrenedi ha`m o`zin-o`zi ta`rbiyalawg`a a`detlenedi. Bul oqiwshinin` ta`rbiya protsessinin` bas sub`ekti ha`m ob`ekti ekenliginen derek beredi. Oqitiw:-Oqitiw egende mug`allimnin` oqiwshilardi blim eplilik ko`nlikpeler menen qurallandriw ha`m oqiwshilardin` olardi o`zlestirip a`melde qollaw protsessi tu`siniledi. Oqiwshi sanali ha`m sistemali tu`rde ha`r ta`repleme u`ylesikli tu`rde rawajlaniwdi maqset etken bir pu`tin protsesstin` olardi bilim eplilik ko`nlikpe, du`n`yag`a ko`z-qaras penen qurallandiriwg`a, biliw ku`shlerin ha`m uqipliqlarin rawajlaniriwg`a qaratilg`an ta`repine oqitiw dep ataladi. Oqitiw protsessi mug`allim menen oqiwshilardin` birgeliktegi ten` huqiqli erkin jedelli ha`m do`retiwshilik xizmetinen quraladi. Sonliqtan oqitiw protsessi eki tamanlama protsess bolip esaplanadi. Mug`allimnin` xizmeti oqiwshilarg`a bilim beriwden, olardin` ha`r tu`rli oqiw islerine basshiliq etiwden, al oqiwshilardin` xizmeti bilimdi iyelewden mug`allim Bergen oqiw jumislarin orinlawdan ibarat boladi. Oqitiw oqiwshilardin` biliw ku`shlerin ha`m biliw uqipliqlarin rawajlandiriwg`a uliwma insaniy ha`m milliy pa`ziyletlerdi iyelewine ja`rdemlesedi. Bul oqitiwdin` ba`rqulla ta`rbiyalawshinin` sipatta bolatug`nin an`latadi. Mag`liwmat:- Mag`liwmat sistemalastrilg`an bilimlerdi olar menen baylanisli bolg`an biliw ha`m a`meliy xizmet usillarin ko`z qarasti insaniy sipatlardi o`zlestiriw protsessinin` na`tiyjesi esaplanadi mag`liwmat aliwda oqitiw jetekshi orin iyeleydi. Mag`liwmat adamnin` uliwma siyasiy arnawli tayarlig`inin` da`rejesin sistemali o`zlestirgen bilim eplilik ko`nlikpelerinin` ko`lemin ko`rsetedi. Alg`an mag`liwmat sipati ha`m da`rejesine qaray adamda du`n`yag`a belgili ko`z qaras insaniy pa`ziyletler qa`liplesken boladi. Usi ma`niste baslang`ish mag`liwmat tu`sinikleri qollarinadi. Mag`liwmatti oqiw orinlarinda emes o`z betinshe de aliw mu`mkin. 6. Pedagogikaliq ilimler sistemasi. Pedagogika iliminin` rawajlaniwi menen onin` u`yrenetug`in pa`ninin` bo`limleri ko`beye basladi. Sol sebepli ui bo`limlerdin` ha`r bir qaysisin u`yrenetug`in pedagogika iliminin` ha`r tu`rli tarawlari kelip shiqti. Na`tiyjede oqitiw ha`m ta`rbiya mashqalalarin u`yrenetug`in pedagogikaliq ilimler sistemasi payda boldi. Pedagogikaliq ilimler sistemasi, o`zinin` maqsetin tarai a`m ilim izertlew metodlari arqali birlesken ayirim pedagogikaliq ilimler jiyindisinan quraladi. Pedagogikaliq ilimler sistemasina pedagogikanin` to`mendegi tarawlari kiredi. 1. Mektepke shekemgi balalardi ta`rbiyalaw mashqalalarin u`yrenetug`in mektepke shekemgi pedagogika. 2. Mektep jasindag`i balalardi ta`rbiyalaw oqitiw ha`m mag`liwmatl etiw u`yrenetug`in mektep pedagogikasi. 3. Ta`rbiya oqitiw mag`liwmat beriwdin` uliwma nizamliliqlarn u`yrenetug`in uliwma pedagogika. 4. Arnawli pedagogika a) qulag`i esitpeytug`in balalardi ta`rbiyalaw, oqitiw ha`m mag`liwmatli etiw ma`selelerin u`yrenetug`in pedagogika, b) ko`zi ko`rmeytug`in balalardi ta`rbiyalaw, oqitiw mag`liwmat beriw ushin mashg`alalarin u`yrenetug`iin tiplolelogika, v) aqili jag`inan artta qalg`an balalardi ta`rbiyalaw, oqitiw mag`liwmat beriw ma`selelerin u`yrenetug`in oligofopedagogika. 5. Mekteptegi ayirim pa`nlerdi (ana tili, matematika, fizika, tariyx, geografiya ha`m t.b.) oqitiiwdin` o`zgeshelikleri menen nizamliqlarin u`yrenetug`in jeke metodikalar. 6. Ta`rbiya ha`m pedagogika iliminin` payda boliw menen rawajlaniinin` u`yrenetug`in pedagogika tariyxi. 7. Etnikaliq topardin` xaliiqtin` millettin` basqalarg`a qarag`anda bala ta`rbiyalawdag`i o`zine ta`n bolg`an o`zgesheliklerin u`yrenetug`in etnopedagogika. Bulardan basqa pedagogika iliminin` jan`a tarmaqlari qa`liplespekte. Olar qatarina shan`araq pedagogikasi, balalar ha`m jaslar aqaminin` pedagogikasi u`lkenler pedagogikasi, a`skeriy pedagogikasi, joqari mektep pedagogikasii, u`git na`siyat jumislari pedagogikasi, ma`deniy ag`artiw pedagogikasi, ka`sip o`ner ta`limi pedagogikasi salistirmali pedagogika, u`zliksiz ta`lim pedagogikasi t.b. Pedagogika iliminin` tarawlari bir-biri menen tig`iz baylanista tez pa`t penen rawajlanip barmaqta sonliqtan joqarida ati atalg`an pedagogika ilimlerinin` jan`a tarmaqlarda pedagogika ilimler sistemasinan o`zlerine ilayiqli orinli iyelewi ha`m basqa jan`a tarawlardin` kelip shig`iwi nizamli qubilis bolip tabiladi. 7. Pedagogikanin` basqa ilimler menen baylanisi. Ja`miyet turmisinin` qublislari bir-biri menen ku`ta` tig`iz baylanista rawajlanadi. Sol sebepten ja`miyet turmisinin` ha`r tu`rli qubilislarin u`yrenetug`in ilimler de o`z ara jaqinnan baylanista boladi ha`m birgelikte rawajlanip baradi. Bul qubilis pedagogika iliminde tiyisli. Pedigogikanin` ja`miyet turmisi qubilislarin u`yrenetug`in basqa ilimler menen baylanisi ayriqsha a`hmiyetke iye o`ytkeni pedagogika basqa ilimlerdin` jan`aliqlarin jetilistiriw ha`m bekkemlew na`tiyjesinde o`zinde tez pa`t penen rawajlanadi. Pedigogika basqa ilimler menen baylanisti ku`sheytpey turip zaman talabina ilayiq rawajlaniw mu`mkin emes. Pedagogika birinshi gezekte ja`miyet ag`zasi bolg`an adam mashqalasin u`yrenetug`in ja`miyetlik ilimler menen tig`iz baylanisadi. Solardin` biri filosofiya ilimi. Joqarida pedagogika filosofiya iliminen bo`linip shig`ip o`z aldina ilim bolip jetilisti degen edik filosofiya ja`miyet, ta`biyat ha`m adam oylawi rawajlaniwinin` uliwma nizamliqlari haqqinda ilim sipatiinda pedagogikanin` rawajlaniwina ku`shli ta`sir jasaydi. Sebebi pedagogikaliq teoriyalar filosofiyaliq konseptsiyalarg`a su`yenedi. Pedagogika filosofiyada tiykaranip pedagogikaliq protsessti nizamliqlardi ashadi, printsiplerin belgileydi. Salamat a`wladti ta`rbiyalap kamalg`a keltiriwin` ilimiy a`meliy- tiykarlarin islep shig`adi. Ja`miyetlik qubilis bolg`an teoriyanin` ma`nisin pedagogikaliq protsesstin` qarama-qarsilqlarin ha`reketke keltiriwshi ku`shlerin ilimiy tu`sindiriw mu`mkinshiliklerine iye boladi. Sotsiologiya tarawindag`i ilim izertlew jumislarin jan`aliqlarda pedagogikag`a u`lken ja`rdem beredi. Jas a`wladqa a`dep ikramliliq estetikaliq ta`rbiya beriw waiypalarin eshiwde pedagogika filosoifyanin` o`z betinshe tarawlarina aylang`an etika ha`m estetika ilimlerinin` na`tiyjelerin basshiliqqa aladi. A`sirese pedagogika G`pedagogika tariyxi menen jaqinnan baylanisqan pedagogika tariyxi pedagogikani adamzat ja`miyeti ta`repinen toplanilg`an bay pedagogikaliq miyraslar mnen tanstiradi olardi jan`a zaman talaina muwapiq sin ko`z benen toplawg`a ha`m olardan do`retiwshilik penen paydalaniwg`a ja`rdemlesedi. Pedagogikanin` psixologiya menen baylanisi ko`p da`irlerden berli da`stu`rge kirgen psixologiya adam psixikasin rawajlaniw nizamliqlarin u`yrense pedigogika shaxsti qa`liplestiriwde basshliqqa alinatug`in printsiplerdi na`tiyjeli ta`sir etiw usillarin qurallarin u`yrenedi. Pedagogika uliwma psixologiya menen birgelikte jas da`wirleri ha`m pedagogikaliq psixologiya menende baylanisad. Olar ha`r bir jas da`wirdegi balalardin` psixologiyaliq jaqtan rawajlaniw o`zgesheliklerin ballardi oqitiw menen ta`rbiyalawdi psixologiyaliq negizlerin aship beredi. Adamdi biologiyaliq evolyutsiyanin` na`tiyjesi sipatnda u`yreniw biologiya ilimlerinin` ob`ekti bolip esaplanadi uliwma ha`m jas da`wirler anatomiyasi menen fiziologiyasi biologiya bir taraw sipatinda o`sip kiyatirg`an bala denesinin` du`zilisin ha`m atqaratug`in xizmetin u`yrenedi. Ta`lim ta`rbiya protsessinde balanin` skleti menen bulshiq etlerin du`zilisi o`siwi menen rawajlaniwdag`i ilimiy mag`liwmatlar esapqa alinadi. Bul jag`day pedagogikanin` jas da`wirler anatomiyasi ha`m fiiologiyasi menen u`zliksiz baylaniista boliwin talap etedi. Fiziologiya pedagogika ushin ta`biyiy ilim tiykari bolip esaplanadi. Sonin` ushin pedagogika oris tan ulli fiziologlari I.M.Sechenov ha`m I.P. Pavlovtin` adam nerv psixologiyaliq rawajlaniwi psixik xizmettin` reflektorliq ta`biyat haqqindag`i rgeli ilimiy miynetlerine su`yenedi. I.P.Pavlovtin` 1 ha`m 2 signal sistemasi refleksler qozg`aliiwi ha`m toqtaliw protsessi bas miy qabig`inan analitikaliq sintetikaliq xizmeti analizatorlardin` roli ha`m basqa ta`limatlari pedagogika ushin og`ada bahali. Pedagogika meditsinaliq ilimler. Mektep gigienasi ha`m piliktori menen tig`iz baylanisqan. Gigiena balalardin` en sawlig`in qorg`aw ha`m bekkemlewdin` jag`daylari menen jollar haqqindag`i ilim “Pedagogika” gigiena ilimdegi materiallardan mektepte u`yde mektepten tis mekemelerde oqiwshilar ushin za`ru`rli jag`day jaratlip ha`m ku`ndelikli rejim du`ziw ushin paydalanadi. Pedagogika balalar keselliklerinin` aldin aliw ha`m oni emlew ma`seleleri menen shug`illanadi. Pedagogika pediator iliminin` jetiskenliklerin salamat a`wladti ta`rbiyalap jetistiriw ushin qolayli jag`daylar jaratiwda olardin` sharshawi menen keselleniwdin` aldin aliwg`a paydalanadi. Pedagogika ekonomika onin` bir tarawi xaliq bilimlendiriw ekonomikasi menen de tig`iz baylanisqan. Ekonomistlerdin` izertlewleri xaliq bilimlendiriwinin` joqari da`rejesi qa`niygenin` bilimdanlig`i a`meliy do`retiwshilik uqiiplig`i o`ndiristegi tabislardin` girewi ekenligin qatip keletug`inlg`in da`lilleydi. Ta`lim ta`rbiyada jan`a milliy pedagogikaliq texnologiyalardin` qollaniliwi jan`a milliy o`ndiris texnologiyalardin` payda boliwina ha`m rawajlanwina ku`shli ta`sir jasaytug`inlig`i aniqlandi. Mektepler akademiyaliq litseyler, ka`siplik kolledjler, qurilis olardin` oqiw materialliq bazasi klasslardag`i oqiwshilardin` sani. Oqitiwdi komp`yuterlestiriw internetten paydalaniw mug`allimge bolg`an talaplar ha`m basqa mashqalalar haqqindag`i ekonomikaliq mag`liwmatlar bilimlendiriw ma`selelerin sheshiwde pedagogika hawaday za`ru`r. Xaliqtin` jasaw ha`m jaylasiw jag`daylari tuwiliw ha`m o`liw jasi ko`ship qoniw mektepler qurilisi ha`m oni jaylastiriw ma`selesi mug`allim kadrlardi tayarlaw jo`nindegi demkoartyailiq mag`liwmatlarda pedagogika ushin u`lken a`meliy a`hymietke iye. Download 295.56 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|