Pedagogikasi, innovatsiya va integratsiyasi

Bilimlarni tekshirish va baholashdagi asosiy 
kamchiliklar: 
uning vazifalarini (funksiyalarini) 
noto‘g‘ri tushunish; 
ta’lim jarayonida uning rolini 
asossiz ko‘tarib yuborish; 
tekshirish va baholashning darsda 
asosiy maqsadga aylanib qolishi; 
o‘quvchilar bilimini tekshirish va 
baholashda bu jarayonni nazorat 
qiluvchi, ta’lim-tarbiya beruvchi 
muhim funksiyani bajarishni 
unutmaslik kerak. 
bilimlarni tekshirish va baholashda 
bir xil texnologiyadan foydalanish; 
baholarni qo‘yishda subyektivizmga 
yo‘l qo‘yish va aniq, asoslangan 
mezonlarning yo‘qligi; 

---

81 
yordamida tekshirish, kompyuter yordamida topshiriq bajarilishini tekshirish ham 
qo‘llanilyapti. 
Tekshirishning o‘ziga xos shakli o‘quvchilarni o‘qituvchi tomonidan 
kundalik, muntazam kuzatib turishdir. Tekshirishning turli-tuman shakllari o‘ziga 
xos dars bosqichi kabi faqat an’anaviy “so‘rash” jarayonidagina emas, balki butun 
dars mobaynida qo‘llaniladi. 
O‘qituvchi darsga tayyorlanishda tekshirishning zarur shakllarini izlash va uni 
qo‘llash eng muhim vazifa ekanligini unutmasligi kerak. Kimdan, qachon, qancha 
o‘quvchini tekshirish, qanday savollar bilan, qanday vositalar orqali so‘rash va 
baholash – bularning barchasiga o‘qituvchi darsga tayyorlanishda alohida e’tibor 
bermog‘i lozim. 
Shu bilan bir qatorda, o‘quvchilar o‘z o‘rtog‘ining bilimi so‘ralayotganda ular 
nima bilan shug‘ullanishi zarurligi haqida ham o‘ylashi kerak bo‘ladi. Har bir 
o‘qituvchining o‘z nazorat tizimi bo‘lishi lozim. Bu tizim ishning turli-tuman 
vositalari va usullarini qamrab olishi, o‘quvchilar o‘qituvchining o‘z 
muvaffaqiyatlari, bilimlarni o‘zlashtirish darajasi va sifatini hamisha tekshirib turi-
shini tushunsinlar. 
Tekshirish shakllari maktablarimiz ta’lim jarayoniga xos bo‘lgan, 
o‘quvchilarni bilimlarni faqat o‘zidan qabul qilishi, reproduktiv faoliyatini tashkil 
etish bilangina tugamasligi lozim. Nazorat (tekshirish) shakllarini tanlashda 
o‘quvchilarning individual xususiyatlarini e’tiborga olish muhimdir. 
Yakuniy yozma ishlarga alohida talab bilan qarash zarurdir. Ularni o‘qituvchi 
o‘quv materialini ko‘pchilik o‘quvchilar o‘zlashtirib olganiga ishonch hosil 
qilgandan so‘ng o‘tkazish mumkin. Bunday ishlar o‘quvchilar uchun asosli bo‘lib, 
ularda o‘z kuchlariga ishonch xususiyatini shakllantirishga yordam beradi, aks 
holda esa o‘qitish jarayoniga qiziqishi pasayadi. 
Bilimlarni tekshirishning yozma va og‘zaki shakllari to‘g‘risida gapirilganda, 
ularning har biri o‘ziga xos xususiyatga ega ekanligini va o‘z vazifasi borligini aytib 
o‘tish darkor. Og‘zaki shakli – savolni tez idrok etish (reaksiya) ko‘nikmasini hosil 
qilish, o‘quvchilar xotirasini rivojlantirishga yordam beradi. Yozma tekshirish esa 

---

82 
mantiqiy mushohada (fikrlash)ni samarali kengaytiradi, javoblarda aniqlik ko‘proq 
bo‘lishiga o‘rgatadi. So‘nggi yillarda o‘quvchilar bilimini va rivojlanish darajasini 
aniqlash maqsadida turli test shakllaridan keng foydalanilmoqda. 
Bilimlarni baholashga qo‘yiladigan talablar. O‘quvchilar bilimini baholashga 
qancha xolis munosabatda bo‘linsa, u o‘quvchilarni shuncha rag‘batlantiradi. 
Qoidaga ko‘ra baho o‘quvchining darsdagi xulq-atvoriga mukofot yoki jazo sifatida 
emas, balki bilimi darajasi va xususiyatiga qo‘yilishi kerak. Bahoga qo‘yilgan talablar 
optimal (oshirib yuborilmagan ham, pasaytirib yuborilmagan ham) bo‘lishi lozim. 
Baholarni “oshirish” o‘quvchilar rivojlanish darajasini, bilimini pasaytiradi. Shu 
bilan birga, juda katta talab qo‘yish ham zararli bo‘lib, o‘quvchining o‘qishga 
bo‘lgan qiziqishini so‘ndiradi. O‘qituvchining o‘quvchilarga baho qo‘yishda salbiy 
munosabatiga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Zero, o‘quv predmetiga muvofiq keladigan 
dastur baholashning eng xolis mezoni bo‘lishi zarur. 
Maktablarimizda bilimlarni baholash o‘zgarishsiz qolmadi. 1935 yilgacha uch 
ballik baho qo‘yilgan bo‘lib, u “juda qoniqarli”, “qoniqarli” va “qoniqarsiz” 
baholar edi. 
O‘sha paytdan bugungi kungacha mavjud bo‘lgan besh ballik tizim joriy etildi. 
Bu tizimga ko‘ra: