Pedagogikasi, innovatsiya va integratsiyasi

№ 
Usul va vositalar nomi 
1 Evristik suhbatlar 
2 Umumiy suhbatlar 
3 Ekskursiyalar 
4 Ona tili, tabiatshunoslik darslarida kuzatishlar, badiiy asar materiallari 
asosida nutq o‘stirish uchun yozilgan ijodiy ishlar 
5 Ta’limning ko‘rgazmali metodlari 
6 Mustaqil ishlar 
7 O‘qish, matematika darslarida og‘zaki rasm chizish 
8 Imo-ishorali ko‘rinishlar (pantomimalar) 
9 Tabiatshunoslik darslarida tabiat tasvirlarini ifodali o‘qish 

---

16 
10 Ona tili darslarida tabiatshunoslikka oid diktantlar, matnlar yozish (shu 
sinfga tegishli orfogrammalarni takrorlagan holda)
11 O‘lkashunoslik asosida matematik masalalarni hal qilish, echish va 
boshqalar 
Ta’limni tabaqalashtirishni rad etmaydigan, uni to‘ldiradigan integratsiyani 
ta’lim tizimiga kiritish, jamiyatga yaxlit dunyoqarashga, o‘zidagi bor bilimlarini 
mustaqil tartibga solish va turli muammolarni hal qilishga noan’anaviy yondoshish 
qobiliyatiga ega bo‘lgan bilimdon yoshlarni tarbiyalab, kamolga etkazishda 
an’anaviy predmetlarga bo‘lib o‘qitishga nisbatan ko‘proq yordam beradi.
O‘quvchilar nutqini “Tabiatshunoslik” hamda “Ona tili” fanidan atamalar 
bilan boyitishda berilgan umumiy ma’noli atamalarning xususiy ma’nolarini 
topish, ularni esa o‘z navbatida, muayyan uyadosh so‘zlarga ajratish, 
“Tabiatshunoslik” sohasiga oid atamalarning ma’nosini sharhlash va izohlash, 
bunday atamalarning kichik izohli lug‘atini tuzish, berilgan atamalar uyasini 
davom ettirish, atamalarni alifbo tartibida joylashtirish, har ikki fanga oid 
atamalarning talaffuzi va imlosi ustida ishlash singari ijodiy-amaliy ishlar nutqni 
rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa, berilgan maqollardan 
“Tabiatshunoslik” faniga oid atamalarni topish, ularni izohlash, ular asosida 
matnlar yaratish, bunday matnlarni dialoglarga aylantirish kabi ish turlari
o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirishga imkon yaratadi. 
Sub’ekt fikr bayon etishi uchun uning o‘z so‘zlari bilan qayta hikoya qilishga 
doir mashqlar bajartiriladi. Bunday mashqlar o‘quvchilarning nutqiy malakasini 
oshiradi, berilgan topshiriqqa ijodiy yondashtiradi, ularni fikrlashga undaydi. 
O‘quvchilarning nutqiy ta’sirchan, mantiqiy jihatdan asosli, yoqimli bo‘lishi uchun 
ularning nutq ijodlariga to‘liq erkinlik berish taqozo etiladi. Buning uchun esa 
darsda xalq maqollaridan foydalanish ham samarali usul hisoblanadi. 
Chunki o‘zbek xalq maqollari, hikmatli so‘zlar, ma’naviyatimizning go‘zal 
ifodasidir. “Tabiatshunoslik” hamda ona tili darslarini uyg‘unlashtirishda 
maqollardan foydalanish maqsadga muvofiq, bo‘lib, bundan darsning 
mustahkamlash bosqichida foydalanish o‘rinlidir. Maqoldan foydalanishning boisi 

---

17 
shuki, u xalq donishmandligining lo‘nda va ixcham ifodasidir. Ular o‘quvchilarni 
mantiqiy fikrlashga, qissadan hissa chiqarishga, o‘z maqsadini bayon etishga 
undaydi. Maqollar o‘zbek tilining eng go‘zal, boy, nozik badiiy xususiyatlarini 
bilib olishda va so‘z boyligini oshirishda katta ahamiyati ega. O‘qituvchi 
o‘quvchilardan maqolning mazmunini sharhlatib qolmasdan, balki, maqolaga mos 
hikoyat, rivoyatlar ayttirishlari mumkin yoki maqolga mos rasm chizishlari, 
shuningdek, Tabiatshunoslikdan o‘tilgan qaysi mavzuga shu maqol mos tushishi 
ham so‘ralsa, fanlararo integratsiya metodi ham amalga oshadi. 
Maqol kishi esida qoluvchi, o‘ylashga fikr mulohaza yuritishga undaydigan 
janrdir. Shuning uchun ham “Tabiatshunoslik” hamda ona tili darslarida undan 
foydalanish, uni bahs-munozaraga aylantirish, ma’nosini izohlatish kabilar 
foydadan holi emas.
Bunda sinf o‘quvchilariga maqollar bo‘lib beriladi. O‘qituvchi darsning bu 
qismiga “Maqol – chaqilmagan yong‘oq” deb sarlavha qo‘yadi. O‘quvchilarga 
o‘ziga tushgan maqollarni ma’nosini aytib berishlari talab qilinadi. Berilgan 
maqollarning tarkibida albatta o‘simliklarga oid atamalar mavjud bo‘lib, avvalo 
o‘sha atamaning ma’nosi izohlanadi, so‘ngra maqol sharhlanadi. Masalan, 
Tol eksang, tagini ho‘l qil, 
Uzum eksang, tagini cho‘l qil. 
Maqolni quyidagicha izohlash mumkin: 
Ma’lumki, tol suvga chanqoq o‘simlik bo‘lib, u suv bo‘ylarida yaxshi 
rivojlanadi. Uzum daraxti esa har doim ham suv talab qilavermaydi. Uni ba’zi-
ba’zida sug‘orib turish maqsadga muvofiqdir. Ho‘l – namlik, cho‘l – quruqlik. 
Daraxtlarning asosiy farqlanadigan xususiyati ho‘l va cho‘l ekanligi bo‘lib, ular 
antonimlik xususiyatiga egadir. Har ikki so‘z bir tovush bilan (h - ch) farqlanadi. 
Ma’lumki, atrofimizni o‘rab olgan tabiat tirik va o‘lik jismlardan iborat. Ona 
tili ta’limi jarayonida tovushlarni o‘rganishda ham “Tabiatshunoslik” darsi bilan 
bog‘lash mumkin. Ya’ni talaffuzda bir-biriga o‘xshash so‘zlarni farqlashda, 
ularga ma’nodoshlar, uyadoshlar, zid ma’noli so‘zlarni topishni talab qiluvchi 
topshiriqlar berish samarali usullardan sanaladi.

---

18 
Masalan, daraxt so‘zining ma’nodoshlari: daraxt, nihol, ko‘chat… 
uyadoshlari: terak, tol, archa, qayrag‘och…
O‘quvchilarga talaffuzimizdagi bir-biriga o‘xshash so‘zlarni farqlashda 
(“Tabiatshunoslik” faniga oid), ularga ma’nodosh, uyadosh, zid ma’noli so‘zlarni 
topishni talab qiluvchi topshiriqlar berib, ushbu topshiriqlarni bajartirsak, bu 
o‘quvchilarning kamol topishida, fikrlash darajasining o‘sishida, bilim olishga 
havasini uyg‘otishda nutqiy malakalarini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb 
etadi.