Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

tika va pedogogik psivolingvistika sohalari inson til-
ni o‘zlashtirish (ona tilini va ikkinchi til) orqali bilim 
olishda tilning roli haqidagi nazariyalarni taqdim 
etadi. Keyingi vaqtlarda til o‘zlashtirishda o‘qitish-
ning psixologik konsepsiyasini o‘rganishga ko‘proq 
urg‘u berilmoqda. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, 
til o‘rganish faqatgina kognitiv jarayon emas, bal-
ki affektiv jarayon hamdir. Demak, til o‘zlashtirish-
da emotsional- ekspressiv jihatlar ham ahamiyatli 
sanaladi. Til o‘qitishning psixolingvistik nazariyalar-
ni o‘rganish ishlab chiqish va amalga tadbiq etish 
zarur. Bu yo‘nalishda jahon tilshunosligida bir qancha 
fikr-mulohazalar mavjud. O‘quv lug‘atchiligining psix-
olingvistik nazariayalari oid fikrning aksariyati ona tili 
ta’limiga emas, balki chet tilini o‘rganishga qaratilgan. 
Xususan, Nemis olimi Sven Tarp
1
o‘quv lug‘atchilig-
ining nazariyasi, ya’ni tilni xorijiy til sifatida o‘qitish-
ning muammolariga bag‘ishlagan maqolasida o‘quv 
leksikografiyasini tilshunoslikning o‘quv jarayoniga 
bag‘ishlangan bo‘limini chet tili didaktikasi bilan ko‘p 
umumiyliklarga ega ekanligini ta’kidlab, o‘quv lug‘ati 
yaratishda foydalanuvchining quyidagi jihatlariga e’ti-
bor qaratishni taklif etadi:
– malaka darajasiga ega mutaxassis;
– kattalar yoki bolalar;
– migrant yoki xorjiy til o‘rganuvchisi.
Tilni o‘rgatishda boshqa madaniyat sohibi ekanligi 
hisobga olish zarurligini olim yuqorida keltirib o‘tgan 
kishilar misolida tushuntirishga harakat qiladi. Tarp 
o‘quv lug‘ati foydalanuvchilarini uchga: boshlang‘ich 
darajadagi bilimga ega bo‘lgan foydalanuvchi, o‘rta 
darajadagi bilimga ega bo‘lgan foydalanuvchi, ilg‘or 
darajadagi bilimga ega bo‘lgan foydalanuvchilarga 
ajratib, ular matn tuzish, matnni tushuna olishi bu 
o‘quv lug‘atining ma’lumot olishi uchun mo‘ljallangan 
vazifasi ekanligini va yana har uch turdagi foydal-
anuvchi grammatikani hamda leksikani o‘ragnishiga 
yordam berishi lug‘atning bilim olishga yo‘naltiril-
gan vazifasi deb qaraydi. Bundan tashqari, u o‘quv 
lug‘atlarining yangi nazariyasini yanada rivojlanti-
rishning ba’zi usullarini taklif etadi. O‘quv lug‘atlari 
bilan shug‘ullanadigan nazariy adabiyotlarning ayrim 
kamchiliklaridan biri lug‘at mualliflarinining aksariyati 
1 
Tarp, Sven. (2010). Basic problems of learner’s lexicogra-
phy. Lexikos. 14. 10.4314/lex.v14i1.51421.
hali ham leksikografiyani tilshunoslikning kichik so-
hasi sifatida qaraydi va leksikografiya muammolariga 
tilshunoslik nuqtai nazaridan yondashadi. Shuning 
uchun mualliflar leksikografiya va o‘quv leksikografi-
yasining mustaqil nazariyasini ishlab chiqishi zarur. 
Bunday turdagi lug‘atlarning yaratilishida ko‘zga 
tashlanadigan eng katta muammo ularda leksik-
ografik yondashuvning yo‘qligidir. 
XX asrda lug‘atdagi leksik birliklar madaniy kom-
ponent sifatida qaralgan. Lingvomadaniy leksokografi-
yaning tamoyillari asosida kelsak fonning semanti-
zatsiya obyekti sifatida, faol lingvistik idrokka mo‘ljal-
langanlik, actual tarixiylik, o‘quvchi nuqtai nazariga 
yondashish, sarlavhali so‘zning sinatgamatik va 
paradikmatik jihatdan moslashishi, chuqur mazmunni 
ifodalshda filologik mezonlarga amal qilish, ta’limga 
yo‘naltirilganlik hamda umumsohaviy birliklarning ber-
ilishi kabilar hisobga olinishi ta’kidlangan
2
. 
O‘quv lug‘atchiligining paydo bo‘lishi har bir 
tilshunoslikda o‘ziga xosdir. Masalan, ingliz tilida 
XX asrning so‘nggi choragi yaratilgan “katta besh-
lik” (COBUILD, Oxford Advanced Learner’s Dictio-
nary, Cambridje International Dictionary, Macmillan 
English Dictionary, Advanced Learners Dictionary) 
lug‘atlar asosiy o‘quv lug‘atlar sifatida tan olinadi. 
1948-yil yaratilgan Oksford o‘quv lug‘ati (Oxford ad-
vanced learner’s dictionary) ingliz tilini chet tili si-
fatida o‘rganuvchilar uchun mo‘ljallangan. Hozirda 
yuqorida qayd etilgan lug‘atlar onlayn tarzda foyda-
lanuvchilarga havola etilgan. 
Barchamizga ma’lumki, lingvistik lug‘atlar oldiga 
qo‘ygan maqsadiga ko‘ra ikki turga ajratiladi:
– akadem lug‘atlar;
– o‘quv lug‘atlari.
Akadem lug‘atlar tildagi so‘zlarni jamlashga yoki 
ma’lumot berishga mo‘ljallangan bo‘lsa, o‘quv lug‘at-
lari ta’limga yo‘nalgan bo‘ladi va akadem lug‘at-
larga asoslangan holda yaratiladi. O‘quv lug‘atlari 
pedogogika va tilshunoslik o‘rtasidagi bog‘lanishni 
hosil qiladi. Akadem lug‘atlarda kata hajmli leksikon 
qamrab olinsa, o‘quv lug‘atlarining so‘zligi chegralan-
gan bo‘ladi. Bunday lug‘atlar kamroq ma’lumot orqali 
muyyan ma’noda o‘z oldiga qo‘ygan maqsadni amal-
ga oshirishga mo‘ljallanadi. 
O‘quv lug‘atlarning tasniflasi lug‘atning umumiy 
maqsadidan kelib chiqadi, ya’ni o‘quv lug‘ati til o‘rgan-
ish uchun mo‘ljallangaligi yoki biror sohani o‘qitishga 
xizmat qilishi nazarda tutiladi. 
O‘quv lug‘ati leksikografiyada o‘ziga xos xususi-
yatga ega bo‘lgan, chet tili foydalanuvchilarga ma’lum 
bir tilni o‘rganuvchilar uchun mo‘ljallangan maqsadli 
auditiroyaga qaratilgan yoki mustaqil o‘rganish uchun 
resurs vazifasini bajaruvchi manba. Ko‘pchilik “o‘quv 
2 
O‘sha joyda. – C. 14.

---

33
Тилшунослик • Языкознание • Linguistics
lug‘ati” atamasi til o‘rganuvchilar, ayniqsa, chet tilini 
o‘rganivchilar uchun yaratilgan leksikografik janr si-
fatida baholaydi. 
Yuqoridagi xususiyatlarni hisobga olib o‘quv 
lug‘atlari filologik va sohalashtirilgan o‘quv lug‘atlari 
sifatida o‘rganialdi. 
Filologik o‘quv lug‘atlarini boshqa til egasi uchun 
(bunday lug‘atlar kommunikativ ehtiyoj uchun mo‘ljal-
langandir) til o‘rganishga va ona tili ta’limiga qaratil-
gan lug‘atlar sifatida tasniflashimiz mumkin. Filologik 
o‘quv lug‘atlarining har ikkala (boshqa til egasi va ona 
tili vakili uchun mo‘ljallangan) turi qattiy cheklangan 
so‘zlar ro‘yxati, leksik birliklarning nutqda ishlatilishi, 
so‘zlarning chastotasiga e’tibor qaratilishi kabi prin-
siplarga asoslangan bo‘ladi (1-chizma).