Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

Gapda ega va kesimning o‘rni. O‘zbek tilida 
odatda ega o‘ziga oid so‘zshakllar bilan birga gap-
ning boshida keladi, kesim esa o‘ziga birikib keladi-
gan so‘zshakllar bilan birga gapning oxirida keladi. 
Demak, ega va kesimning tartibi “ega+kesim” shakl-
ida bo‘ladi: Gullar ochildi. Har qaysi bosh bo‘lakning 
gapda birikib keladigan so‘zshakllari bo‘lishi mum-
kin. Bu so‘zlar bosh bo‘laklardan oldin keladi: ega-
ga tobe so‘zlar egadan oldin, kesimga tobe so‘zlar 
kesimdan oldin turadi: Supada o‘tirgan onam menga 
qarab kuldi. Gapda eganing kesimdan oldin, kesimn-
1 
Abdurahmonov G‘.A., Shoabdurahmonov Sh.Sh., Hojiyev 
A.P. O‘zbek tili grammatikasi II T. Sintaksis. – Toshkent, 1976. 
– B. 181.
ing egadan keyin kelishi odatdagi to‘g‘ri tartibdir. Аk-
sincha, eganing kesimdan keyin, kesimning egadan 
oldin kelishi teskari tartib – inversiyadir. Ega bilan 
kesimning inversiyasi quyidagi hollarda ro‘y berishi 
mumkin: 
1. Аdabiy tilda nutqning taʼsirini, emotsionallikni 
oshirish uchun: Xalqlarimiz do‘stligi mangu yashasin 
va yashnasin!
2. So‘zlashuv nutqida: Hammani ovora qildi bu 
shumtakalar («Mushtum»).
3. Ko‘chirma gapdan so‘ng qo‘llangan muallif 
gapida: Bu qog‘ozlar taxminlarga asoslangani uchun 
hujjat bo‘lolmaydi, – dedi Yagona, uning so‘zini kesib 
(I. Rahim).
4. Sheʼriyatda vazn, qofiya va turoq kabi talablar 
natijasida: Keldi bahor, gul bahor, Erib bitdi oppoq qor 
(Sh.Saʼdulla)
2
.
Gapda to‘ldiruvchining o‘rni. To‘ldiruvchining 
o‘rni to‘ldirilmishga nisbatan tayinlanadi. To‘ldiruv-
chi bilan to‘ldirilmishning tartibi odatda “to‘ldiruvchi 
+ to‘ldirilmish” shaklida bo‘ladi. Bir to‘ldirilmishga bir 
necha to‘ldiruvchi tobelanib bog‘langan bo‘lsa, obyek-
tni bildiruvchi to‘ldiruvchi to‘ldirilmishga yaqin turadi. 
Demak, vositasiz to‘ldiruvchi vositali to‘ldiruvchiga 
nisbatan to‘ldirilmishning oldida turadi: Men sizga 
qadimgi Buxoroning yodgorliklarini ko‘rsataman. Vo-
sitali to‘ldiruvchi logik urg‘uli bo‘lsa, yuqoridagining 
aksi bo‘ladi: Buni senga oldim. O‘zbek tilida to‘ldiru-
vchi bilan to‘ldirilmishning inversiyasi ham uchraydi. 
Bunda to‘ldirilmish kesim funksiyasida bo‘ladi. Bund-
agi inversiyaning shartlari ham ega bilan kesim inver-
siyasining shartlariga o‘xshab, emotsionallik, sheʼriy 
talab va ko‘chirma gapdan so‘ng kelgan muallif gap-
ining kesimiga bog‘liq: Ko‘rmayin bosdim tikonni, tor-
tadirman jabrini (Uyg‘un)
3
.