Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

37
Тилшунослик • Языкознание • Linguistics
Gap ildizi (root)
Men yaqin do‘stimni ko‘rdim
So‘zlar orasidagi sintaktik munosabatlar, odatda, 
har bir hokim so‘zni tobe so‘zga bog‘laydigan bog‘liq-
lik daraxtidagi (depeendency tree) chiziqlar bilan bel-
gilanadi. Boshqacha aytganda, men → ko‘rdim kabi 
birikmada; “Men” tobe so‘z va “ko‘rdim” hokim bo‘ladi 
va ular orasidagi chiziq ikki so‘z orasidagi bog‘liqli-
kni bildiradi. Gap ildizi (root) bog‘liqlik daraxtining 
ildizini ifodalaydi (ya’ni, bog‘liqlikni tahlil qilishning 
boshlang‘ich nuqtasi yoki to‘liq gapning boshi). Gar-
chi bog‘liqlikni tahlil qilish qoidalari keyinroq muhoka-
ma qilinadigan bo‘lsa ham, bu yerda har bir gapda 
bog‘liqlik daraxtida ROOT belgisi bo‘lishi kerak. 
Bog‘lanishni tahlil qilish - bu gapdagi so‘zlar orasida-
gi leksik bog‘liqlikni topadigan va shu bilan gapning 
grammatik tuzilishini chiqaradigan vazifa. Bo‘liqlikni 
tahlil qilish muammosiga ikkita asosiy yondashuv 
qo‘llaniladi: 
O‘zgarishga asoslangan (Transition-based) 
Grafikka asoslangan (Graph-based)
1
.
O‘zgarishga asoslangan yondashuvlar (Tran-
sition-based), odatda, o‘zgarish buyruqlari va ikki 
to‘plamli tuzilmaga asoslangan bo‘lib, unda bog‘liq-
lik to‘plami va so‘z to‘plami mavjud. So‘z to‘plami 
jumladagi so‘zlarni o‘z ichiga oladi. So‘zlar to‘plam 
so‘zidan olinadi va bog‘liqlik to‘plamiga yuboriladi. 
Agar bog‘liqlik to‘plamining yuqoridagi ikkita so‘zi 
o‘rtasida o‘zgarish sodir bo‘lsa, u holda ular o‘rtasida 
bog‘liqlik hosil bo‘ladi va bu hodisa bog‘liqlik to‘plami-
da so‘zlar qolmaguncha davom etadi. Bog‘liqlik 
to‘plamidagi oxirgi so‘z ROOT bo‘ladi, bu Bog‘liqlik 
daraxtining (dependacy tree) ildizi hisoblanadi; bu-
tun bo‘liqlikni tahlil qilish jarayonining boshlang‘ich 
nuqtasi
2
.
Grafikka asoslangan yondashuvlar (Graph-
based), odatda, butun tahlil jarayonini grafik chizma-
lar orqali bajarishga asoslanadi, bu yerda grafikdagi 
nuqtalar gapdagi so‘zlarni ifodalaydi. John saw Mary 
gapi uchun to‘rtta belgi bo‘lgan G grafigini tasavvur 
qiling, bunda ularning har biri ROOTni o‘z ichiga 
olgan so‘zga ishora qiladi. Chizma ko‘rsatkichlari 
so‘zlar orasidagi bog‘liqlik darajasini bildiradi.