Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

Grafikka asoslangan bog‘liqlik tahlili
3
Bog‘liqlikni tahlil qilish bo‘yicha olib borilgan 
ishlar 
1
 2
Eryigit va Oflazer [Eryigit, Oflazer, 2006] bog‘liq-
likni tahlil qilish uchun inflektiv guruhlardan (IG) foy-
dalanish g‘oyasi bilan chiqishadi. O‘z tadqiqotida 
mualliflar birinchi navbatda birliklar, so‘zlar yoki IGlar 
bo‘lgan birlik munosabatlarini hisoblaydigan statistik 
tahlilchidan foydalanadilar va keyin ushbu hisoblan-
gan munosabatlardan maksimal chegara daraxtini 
topadilar. Ular uchta asosiy modelga ega: So‘zga 
1 
Salih Tunch. Neural dependency parsing for Turkish, 2020. 
– P. 66.
2 
Salih Tunch. Neural dependency parsing for Turkish, 2020. 
– P. 66.
asoslangan, IG-asosli va IG-so‘zli yakuniy IG kontek-
stli IG-asoslangan, bu qat’iy natijalarga ega IG-asosi-
dagi model. Kutilganidek, IG-ga asoslangan modellar 
eng yaxshi natijalarni beradi. 
3
Eryigit, Oflazer va Nivre [Eryigit, Nivre, Oflazer, 
2008: 357–389] turkcha bog‘liqlikni tahlil qilishda 
morfologik tuzilma hal qiluvchi rol oʻynashini koʻrsata-
di. Mualliflar so‘zning subleksik birliklari bo‘lgan IGlar-
ni hisobga olgan holda gapni tahlil qilish, gaplarning 
so‘z belgilariga asoslangan bog‘liqlikni tahlil qilishdan 
ustun ekanligini ko‘rsatadi.
3 
Salih Tunch. Neural dependency parsing for Turkish, 2020. 
– P. 68.

---

38
Тилшунослик • Языкознание • Linguistics
Bog‘liqlik tahlilida inflektiv guruhlar (IG)
1
Oflazer (2014)
2
turk tilidagi turli NLP loyihalarini 
tahlil qiladi. Bog‘liqlikni tahlil qilish bo‘yicha muallif IG 
va morfologik birliklarning bog‘liqlikni tahlil qilishdagi 
ahamiyatini ta’kidlaydi.
Eryigit
3
turk tilidagi maʼlumotlar toʻplamida tahlil 
qilish boʻyicha tadqiqot olib borib, soʻzlarning gapda-
gi joylashuvini tahlil qilishda hal qiluvchi rol oʻynashini 
koʻrsatadi.
Guruhlarga ajratib tahlil qilish (Constituency pars-
ing)
Guruhlarga ajratib tahlil qilish daraxti Context-free 
(bu tildagi barcha to‘g‘ri tartibda tuzilgan gaplar 
to‘plamini belgilaydigan qoidalar ro‘yxati) gramma-
tikasining formalizmiga asoslanadi. Daraxtning bu 
turida gap tarkibiy qismlarga, ya’ni grammatikadagi 
muayyan turkumga mansub bo‘lakchalarga bo‘lina-
di
4
. Masalan, o‘zbek tilida “qiziqarli kitob”, “chiroy-
li kiyingan qiz” va “ajoyib kun botishi” iboralari otli 
birikma (NP), “pitsa yemoq” va “sohilga bormoq” esa 
fe’lli birikma (VP). Grammatika qoidalar to‘plamidan 
foydalanib, qanday qilib to‘g‘ri tartibdagi gaplarni 
tuzishga xizmat qiladi. Misol tariqasida, VP–>V NP 
qoidasi fe’l (V) va undan so‘ng ot so‘z birikmasi (NP) 
yordamida fe’l so‘z birikmasini (VP) yaratishimiz 
mumkinligini bildiradi. Ushbu qoidalardan to‘g‘ri tar-
tibdagi gaplar yaratish uchun foydalanishimiz mum-
kin bo‘lsa-da, grammatikaga muvofiq berilgan gap-
ning sintaktik tuzilishini olish uchun ularni boshqa yo‘l 
bilan ham qo‘llashimiz mumkin. Misol uchun, “Men 
tulkini ko‘rdim” degan oddiy gap uchun guruhlarga 
ajratib tahlil qilish daraxtiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri misol 
keltiraylik
5
: