Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar
Download 4.11 Mb. Pdf ko'rish
|
Filologik tadqiqotlar 2023 05 (2)
|
lari, otasining ismi, familiyalari, taxalluslari, laqablari)
ni o‘rganadi. U antroponimlarning shakllanishining etimologik, semantik va so‘z yasalish xususiyatlarini, odamga nom qo‘yishning asosiy tamoyillarini, apella- tivning antroponimlarga o‘tish yo‘llarini yoki aksincha, antroponimlarning diaxronik xususiyatlarini, shuning- dek, uning rivojlanishining turli bosqichlarida tilda ma’lum bir antroponimlarning ishlatilishini o‘rganadi. Yigirmanchi asrning oxiriga kelib, alohida e’tiborni o‘ziga tortadigan onomastikaning eng yosh sohalar- iga quyidagilar kiradi, bular: adabiy yoki she’riy ono- mastika hamda kognitiv onomastika. Adabiy onomastika yaqin davrlarda ilmiy intizom- ga aylandi va har qanday badiiy matnlarda onomas- tik makonning o‘ziga xos xususiyatlarini, ya’ni barcha onimlarning umumiyligini o‘rganish bilan shug‘ullana- di. E’tibor qilish zarurki, yangi sohaning nomi – ad- abiy onomastika (adabiy va badiiy onomastika yoki she’riy onomastika) hali ham munozarali va noan- iq bo‘lib kelmoqda. Poetik onomastikani o‘rganish mavzusi poetonimlar, badiiy asarning o‘zgartirilgan xos nomi bo‘lib, unda quyidagi muhim jihatlar o‘z aksini topishi zarur: 1. Ikkilamchi (“fikr”). 2. Nutqqa bog‘liqlik. 3. Semantikaning harakatchanligi. 4. Ter- min yaratishdagi asosiy belgi. Poetik onomastikani o‘rganish predmeti poetonim- lar, badiiy asarning o‘zgartirilgan xos nomi bo‘lib, unda quyidagi muhim jihatlar o‘z aksini topishi kerak: 1)ikkilamchi (“xayoliy”); 2)nutqqa bog‘liqlik; 3)seman- tikaning harakatchanligi; 4)atamani yaratishda asosiy belgi. Demak, onomastika fanining predmeti turli xos nomlar hisoblanadi. To‘g‘ri nomlarga odamlar, hay- vonlar, tashkilotlar, kompaniyalar, geografik xususi- yatlar va boshqa turli obyektlar ega bo‘lishi mumkin. To‘g‘ri nomlar filmlar, kitoblar, qo‘shiqlar va boshqa san’at va adabiyotlarning nomlarini o‘z ichiga ola- di. Hozirgi “antroponim” tushunchasining bir nechta ta’riflari mavjud, boshqa tomondan esa, uning maz- muni bahs va munozaralarga sabab bo‘la olamaydi. Shunday qilib, antroponim quyidagicha ta’riflanadi, bu “shaxsning o‘z (xos) ismi”; “onimning bir turi”. A.V. Superanskayaning ta’kidlashicha, har xil turdagi tegishli ismlar “Inson hayoti va faoliyatining barcha sohalariga singib ketgan”, ismlar tarkibi va “Ularning ijtimoiy va mafkuraviy yuki asosan ijtimoiy, tarixiy, iqtisodiy va boshqa omillar bilan belgilanadi”. Tegishli ismlar yoki onimlar – bu alohida alohida, ya’ni yakka predmetlarning xos nomlaridir. Onomastika, ya’ni o‘ziga xos ismlar haqidagi fan bo‘lib, ularning rivo- jlanishi va faoliyat ko‘rsatish qonuniyatlarini o‘rganadi. Onomastika o‘z mohiyatiga ko‘ra, tarixiy, geografik, etnografik, madaniy, sotsiologik, adabiy jihatlarni birlashtiradi, bu esa obyektlarning o‘ziga xos xususiyatlarini, nomlar bilan bog‘liq an’analarni aniqlashga yordam beradi. To‘g‘ri nomlar tabiat va jamiyatdagi o‘zgarishlarga yorqin ta’sir ko‘rsatadi, shuning uchun onimlar matn- lar, shuningdek, tarixiy va arxeologik yodgorliklarning xronologizatori bo‘lib xizmat qiladi. N. B. Garbovskayaning yozishicha, turli xalqlar orasida onomastikon ichki va tashqi til omillarini hi- sobga olgan holda o‘z qonunlari asosida o‘ziga xos tarzda shakllanadi. Biroq jamiyatning tarixiy rivojla- nishi va o‘zgarishi bilan birga ijtimoiy-madaniy reja, izchil harakat va ilmiy-texnik taraqqiyot, globallashuv, onomastikon makonning asta-sekin o‘zgarib borishi va yangi onomastik obyektlarning paydo bo‘lishi tu- fayli asta-sekin kengayib bormoqda. O‘zbek tili so‘z boyligining yirik qismi insonlarga qo‘yiladigan maxsus nomlar hisoblanadi. Kishilarn- ing xos nomlari fanda antroponimlar deb yuritilishini yuqorida biz rus tili misolida ko‘rib chiqdik. O‘zbek til- ida ham xuddi rus tilidagidek, inson ismlariga xos xu- susiyatlarni o‘rganuvchi onomastikaning bir bo‘limi, ya’ni uning antroponimikasi mavjud. Bu xususda I.K. Koziyeva o‘zining “O‘zbek va rus tillaridagi antro- ponimlarning o‘ziga xos xususiyatlari” nomli maqo- lasida yozishicha, antroponimlar til lug‘at tarkibida o‘z o‘rniga va tizimli xususiyatlariga ega ekanligini, jum- ladan, atoqli otlar tizimiga kiruvchi antroponimlar ham o‘z navbatida boshqa bir kichik tizimlarga bo‘linadi. Bular quyidagilar: ismlar, familiyalar, otasining ismi, taxalluslar, laqablar. Antroponimika onomastikaning bo‘limi sifatida va antroponimiya murakkab lingvokulturologik va 71 Тилшунослик • Языкознание • Linguistics leksiko-semantik tadqiqotlar obyekti sifatida qaralishi, ko‘p millatli ko‘p madaniyatli dunyoda faoliyat ko‘rsat- uvchi ijtimoiy-madaniy belgi sifatida antroponimika va uning o‘rni. Milliy antroponimikaning shakllanishiga ta’sir etuvchi ekstralingvistik va lingvistik omillar Milliy antroponimikalarda - shaxs ismlari va hosila yasalish yo‘llarining qi- yosiy strukturaviy tahlili - Milliy antroponimikalardagi oddiy, hosila va murakkab antroponimlarning nisbati, milliy antroponimikalardagi gipokoristik nomlar 1 . O‘zbek va rus antroponimlarining semantikasi va etimologiyasi masalalari bo‘yicha tadqiqot ishlarini olib brogan o‘zbek olimlari Ya.Menajiev, X.Azama- tov, D.Abdurahmonov hamda E.Begmatovlar “Ismin- gizning ma’nosi nima?” nomli risolasida bu masalani yoritib berishga harakat qilishgan. Bundan tashqari, E.Begmatovning “Kishi nomlari imlosi” (Toshkent, 1970), “O‘zbek ismlari imlosi” (Toshkent, 1972), «Lit- eraturnye imena i familii uzbekskix avtorov v russ- koy transkripsii» (Tashkent, 1981) kabi asarlarida tilshunoslikda o‘zbekcha ismlarning ruscha yozilishi va uning imlo muammolari masalalarini yoritib ber- gan. Hozirda jadal rivojlanayotgan tarmoqlar sirasiga ergonomika va taxalluslar ham kiradi, qaysiki, “tax- alluslar obyekti sifatida tan olinishi mumkin bo‘lgan tilshunosligining bir qismi hisoblanadi (ing. nickname – taxallus, kichraytiruvchi ism) – ya’ni, internetdagi adresatlarning nomlanishi, ularning kompyuter jar- gonida taxalluslar deb atalishidir”. Ma’lumki, ismlar tilni real olam bilan bog‘lovchi zarur bilish va muloqot vositasi hisoblanadi. Qadim zamonlardan buyon xos nomlarga katta e’tibor berilgan. Biror kishiga ma’lum bir ma’noga ega bo‘lgan ism beriladi. Ism va xos nomlar har doim alohida ahamiyatga ega bo‘lgan. Yuqoridagi tahlil natijalariga asoslanib, antro- ponimlarning lug‘aviy ma’nosi umumiy otlarning lug‘aviy ma’nosidan sifat jihatidan farq qiladi, degan xulosaga kelishimiz mumkin. Miqdoriy jihatdan shaxs nomlarining murojaat, denotativ va konnotativ ma’no- lari umumiy otlarga qaraganda kengroq, ma’nosi esa torroq (signifikativ ma’no) bo‘ladi. Lekin, shu bilan bir- ga, u bir tomondan, individuallashtiradi (nutq paytida, nutqda), ikkinchi tomondan esa, umumlashtiradi (bu tilda kuzatiladi va lug‘atlarda o‘z aksini topadi). Shun- day qilib, individuallashtiruvchi ma’noni lug‘atlarda aks ettirish mumkin emas, shuning uchun biz antro- ponimik lug‘atlarda ismlarning murojaat, denotativ va signifikativ (signal) ma’nolarini uzatishga e’tiborni qaratamiz. 1) Yo‘naltiruvchi qiymat lug‘atlarning faqat kichik bir qismida ushbu ismni olgan yoki unga ega bo‘lgan ma’lum bir shaxsni eslatib o‘tish orqali ifodalanadi. Ma’nosi esa lig‘atning kichik tuzilishida, lug‘at yozuvi- da ko‘rsatib o‘tiladi. Masalan, Angela Merkel (1954) – die erste Bundeskanzlerin der Republik Deutschland. (Angela Merkel – Germaniyaning birinchi ayol federal kanzleri 2 ) 2) Denotativ ma’no lug‘atning megastrukturasida, uning nomida ko‘rsatiladi. Lug‘atlarning har biri o‘z nomida “ism” (der Name) komponentiga ega bo‘lib, u shaxsning ismini anglatadi. Masalan, xos nomlarning lug‘ati. (Wörterbuch der Personennamen). 3) Signifikativ ma’no (jinsi va millati), ya’ni shax- sning jinsi quyidagicha ifodalanishi mumkin: lug‘at- ning megastrukturasida (ya’ni uning sarlavhasida). Masalan, qizlarning ismlari (Namen für Mädchen), o‘g‘il bolalarning ismlari (Namen für Jungen) Lug‘atning makrostrukturasida (alohida boblarn- ing sarlavhalari, masalan A-Z kabi), mikrostrukturasi- da esa Demak, lug‘atning makrostrukturasida milliy mansublik quyidagicha ko‘rsatiladi: alohida boblarn- ing nomlari Familiyalar o‘ziga xos nomlar guruhini tashkil qil- ganligi sababli, ularni boshqa so‘zlardan, ya’ni joy nomlari yoki ismlar kabi boshqa guruhlaridan bir qa- rashda tanib olish mumkin bo‘lsa, bu nur ustiga a’lo nur bo‘lar edi. Resume: Ushbu maqolada antroponimiya mavjud xalq va butun insoniyatning madaniy-tarixiy hayoti taraqqiyotining in’ikosi bo‘lib, tilning nominativ vositalari taraqqiyotining bitmas-tuganmas manbai ekanligi yoritilgan. Demak, antroponimlar va ularning hosilalari dunyoning lingvistik ko‘rinishining muhim qismidir. Antroponimiya onomastikaning terminologik jihatdan toʻgʻri tashkil etilgan yo‘nalishlaridan biri boʻlib, bu xos nom tanlash imkonini beradi. Резюме: В данной статье объясняется, что антропонимия является отражением развития культур- но-исторической жизни существующей нации и всего человечества, неиссякаемым источником разви- тия номинативных средств языка. Поэтому антропонимы и их производные составляют важную часть языковой картины мира. Антропонимика – одно из терминологически упорядоченных направлений ономастики, позволяющее выбрать конкретное имя. 1 2 1 Koziyeva I.K. O‘zbek va rus tillaridagi antroponimlarning o‘ziga xos xususiyatlari/ “Talqin va tadqiqotlar” respublika ilmiy-uslubiy jurnal, №6. – S. 83-87. 2 https://de.wikipedia.org/wiki/Angela_Merkel 72 Тилшунослик • Языкознание • Linguistics Filologik tadqiqotlar: til, adabiyot, та’lim. 2023; 5 ISNN: 2181-1741 (Print) ISNN: 2181-1725 Download 4.11 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|