Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

Philological research: language, literature, education 2022; 5-6(5-6);
Qabul qilingan sana: 14.11.2022
Nashr etilgan sana: 28.11.2022
ISNN: 2181-1741 (Print); ISNN: 2181-1725
ERKIN A’ZAM KINOQISSALARINING MAVZU KO‘LAMI
Boburjon Boymatov, 
Andijon davlat universiteti tayanch doktoranti
O‘zbekiston xalq yozuvchisi Erkin A’zam ilk 
asarlari bilanoq kitobxonlar va adabiyotshunoslar 
nazariga tushgan. Adib asarlaridagi samimiylik kishi-
ni o‘ziga jalb qiladi, o‘zgacha tili va takrorlanmas 
tasvir uslubi adib asarlarining muvaffaqiyatiga asos 
bo‘lgandir balki. E.A’zamning asarlari haqida qancha-
dan qancha tadqiqotlar qilindi, qilinmoqda. Shunday 
1 
Ҳаққул Иброҳим. Абадият фарзандлари. Адабий 
мақолалар. –Тошкент: Ёш гвардия, 1990. – 192 б.
2 
Ҳаққул Иброҳим. Тасаввуф ва шеърият.– Тошкент: 
Адабиёт ва санъат нашриёти, 1991.–184 б. 
3 
Ҳаққул Иброҳим. Ирфон ва идрок.– Тошкент: Маънавият, 
1998. – 160 б. Қаранг: –Б 127–146. 
ekan yozuvchi asarlarining xususiyatlari haqida aytil-
gan gaplarni 
4
takrorlashdan ko‘ra asosiy masalaga 
e’tibor qaratgan ma’qul, nazarimizda. Tadqiqotimiz 
davomida Erkin A’zam ijodining bir qirrasi bo‘lgan 
kinoqissachilik va adib qalamiga mansub kinoqissal-
ar haqida o‘z kuzatishlarimizni bayon etamiz. 
Bugungi kunda eng ko‘zga ko‘ringan kinoqissalar 
E.A’zam ijodxonasidan chiqmoqda. Yozuvchi kinoq-
issalarining aksariyati xalq suyib tomosha qiladigan 
4 
Ҳаққул Иброҳим. Навоийга қайтиш. – Тошкент: Фан, 
2007.–224 б. Қаранг: II шарҳ ва таҳлил. Б. 123–219.
5 
Ҳаққул Иброҳим. Ишқ ва ҳайрат олами / И.Ҳаққул, 
Э.Очилов. – Тошкент: O’zbekiston, 2016. – 304 б.

---

99
Адабиётшунослик • Литературоведение • Literature
filmlarga aylandi. Adibning kinoga aloqador dastlab-
ki asari “Anoyining jaydari olmasi” hikoyasi edi. Bu 
hikoya asosida 1990-yilda “Chantrimore” filmi ish-
landi. Shundan so‘ng “Piyoda” filmi ekranga chiqdi 
(1996). Shu filmlaridan so‘ng adib asarlari asosidagi 
filmlarning muvaffaqiyatlari boshlandi. “Dilxiroj”, “Er-
kak”, “Zabarjad”, Suv yoqlab”, “Qarzdor”, “Parizod” 
filmlari qator xorijiy mamlakatlar va yurtimizda o‘tgan 
kinofestivallarda mukofotlarga sazovor bo‘ldi. 
Sanab o‘tilgan filmlar orasidan “Piyoda”, “Zabar-
jad”, “Suv yoqalab”, “Qarzdor”, “Parizod” filmlari av-
valo badiiy asar, kinoqissa o‘laroq yozilgan, kitoblar-
da bosilgan. Erkin A’zamning kinoqissalardan iborat 
to‘plami ham nashr etilgan. “Tanho qayiq” deb nom-
langan to‘plamdan adibning yettita kinoqissasi joy 
olgan. Bunga qadar adib kinoqissalari turli to‘plamlar 
ichida hikoya va qissalar bilan yonma-yon nashr qil-
ingan, ammo alohida kinoqissalardan tarkib topgan 
kitob sifatida bosilmagan edi. Ushbu nashr milliy ad-
abiyotimiz, xususan, kinoqissachiligimiz uchun katta 
yutuq bo‘ldi.
Erkin A’zam kinoqissalari orasida ham kino, ham 
adabiyotda o‘z muxlislariga ega bo‘lgani “Suv yoqal-
ab” asaridir. Asar bosh qahramoni Bolta Mardon kuni 
kecha jamoa xо‘jaligi (kolxoz) ga raislik qilib, ham hu-
kumatning, ham kolxoz ahlining hurmat-e’tiborini qo-
zongan. U raislik qilgan paytda belidan adolat kama-
rini yechmagan, о‘zining shaxsiy manfaatini о‘ylab, 
boshqalardan zarracha ortiq yashamagan. Kinoq-
issada Bolta Mardonning keksaygani yoki boshqa 
biror sabab bilan raislikdan olinib, oddiy kishi bо‘lib 
qolgan payti tasvirlangan.
Kinoqisada Bolta Mardonning bor-yо‘g‘i bir kunlik 
hayotiga qalamga olinadi. Bolta Mardon kunlarning 
birida bog‘ining suvsizlik orqasida xarob bо‘lib qol-
ganini kо‘radi. Bog‘iga suv olib kelish uchun suv yo-
qalagani otlanadi.
Otaning maqsadini anglagan o‘g‘li Amir siz ham, 
ukalarim ham ovora bо‘lishmasin, degan ma’noda 
besh-olti mashina suv yuborajagini aytadi. Bolta Mar-
donning bunga javoban: “Ota-bobong moshinada 
suv tashib tomorqa sug‘organmi?!”, bundan avvalroq 
esa: “Bog‘ning ahvolini kо‘r, о‘g‘lim! Daraxtning ham 
joni bor, qarg‘aydi” degan sо‘zlaridan uning qanday 
inson ekanligi haqida ilk bor muayyan tasavvur hosil 
qiladi kishi.
Bolta Mardon shu kuni o‘rtancha o‘g‘li Qodir va 
kenja о‘g‘li Botir bilan suv boylagani quloqboshiga 
yо‘l oladi. U mо‘ljalga yetib borguniga qadar qishlo-
qning turli toifadagi va yoshdagi ahli bilan uchrashib, 
ular bilan salom-alik qiladi. Quloqboshidagi “suvni 
pullab yotgan”, “hech balodan tap tortmaydigan, uch 
marta qamalib chiqqan”, “otliq tugul, otasi tirilib kelsa 
ham tanimaydigan” “zang‘ar”, odamlar aytganidek, 
dastlab Bolta Mardonni suvga yaqinlashtirmaydi. 
Lekin oxir oqibatda О‘rin Jaga Bolta Mardonning 
o‘tmishda unga qilgan yaxshiliklarini eslab hurmat 
yuzasidan suv berishga rozi bo‘ladi.
Xullas, Bolta Mardonning quloqboshidan о‘zining 
tomorqasiga qadar bо‘lgan masofada suvni boylab 
kelishi filmning g‘oyaviy mazmunini tashkil etadi. U 
shu yо‘lda bir-biriga aslo о‘xshamagan, turli taqdir-
li, turli orzu-havasli, dard-u hasrati turlicha bо‘lgan 
qishloqdoshlarini uchratadi, ular bilan muloqotda 
bо‘ladi. Biz ana shu jarayonda о‘zbek qishlog‘ida-
gi kishilarning turfa dardlari bilan tanishamiz. Bolta 
Mardon bizning kо‘z oldimizda kishilar dardiga mal-
ham bо‘lib kelgan, muttaham kimsalarning tanobini 
tortib qо‘yuvchi adolatparvar kishi sifatida gavdala-
nadi. Uning mehnati va iltifoti bilan qanchadan-qan-
cha qovrab yotgan bog‘lar suv ichadi. Ammo suv un-
ing tomorqasiga yetib kelmasdan Bolta mardonning 
umri tugaydi. 
Erkin A’zam Bolta Mardon obrazida hozirgi jami-
yat tomonidan ozgina unutilgan, ammo о‘zida о‘zbek 
xalqining eng yaxshi fazilatlarini mujassamlantir-
gan donishmand va fidoyi rahbar namunasi bо‘lgan 
kishining obrazini katta mahorat bilan yaratgan.
Yozuvchining eng mashhur kinoqissalaridan 
biri “Zabarjad” asaridir. Asar qahramoni taqdirning 
achchiq sinovlariga duchor bo‘lgan, ko‘rinishidan 
shaddod, asli nozik vujudiga ne-ne dardu-sitamlar-
ni sig‘dirgan qiz. Odamlarning gap so‘zlari, boshi-
ga tushgan sitamlarga qaramasdan hayotda kulib 
yashaydigan va o‘zgalarga yaxshilik qilishni yoqti-
radigan, bir so‘zlilikda erkaklardan qolishmaydigan 
Zabarjad o‘zbek adabiyotida ayol siymosining hali 
aks ettirilmagan timsoli bo‘ldi. Yosh tadqiqotchilar-
dan Shoxrux Abdurasulov bu asar haqida shunday 
deydi: 
“Jahon adabiyotining muhtasham galareyasidagi 
bu ayollarni hech istisno va hadiksiz Zabarjad bilan 
muqoyasa qilmoqqa ehtiyoj sezaman. Negaki, ular 
ham hayot g‘am-g‘ussalari, turmush azoblarini xuddi 
Zabarjaddek mamnun qarshilagan, fojiasinida kulgi 
ortiga yashirolgan va eng muhimi, ayollik tiynati va 
e’tiqodini saqlab qololgan edi. Erkin A’zam jahon ad-
abiyotini ko‘p va xo‘p o‘qiydigan ijodkor, klassiklardan 
tortib “Nobel” olayotgan salaflargacha birortasi ustoz 
adibning nazar-e’tiboridan chetda emas. Shundanmi, 
Zabarjad obrazi ham allanechuk g‘arbona tafakkurn-
ing mahsulidek tuyuladi, uning fe’l-atvori, gap-so‘zi 
haqqi-rosti o‘zbek ayollariga o‘xshab ketavermaydi. 
Buning boisi shuki, Zabarjad milliy qobig‘dan chiqib, 
umuminsoniyatga bo‘ylashgan obraz, uning dardi bir 
millatniki emas, basharniki, bunday xulosaga kelish 
uchun filmni tomosha qilish kamlik qiladi, albatta, 
kinoqissani o‘qish lozim!”
1
1 
https://telegra.ph/ 

---

100
Адабиётшунослик • Литературоведение • Literature 
Yozuvchining “Qarzdor” kinoqissasi ham jiddiy 
mushohadaga chorlaydi. Avvalo asarning nomi kishi-
da tabiiy bir savol uyg‘otadi: Qarzdor kim? Kimdan 
qarz olgan? Kinoqissani o‘qish jarayonida hamma 
jumboqlar oydinlashadi. Bu yerda gap hech qanday 
moddiyat bilan o‘lchanadigan qarz haqida ketmay-
apti. Asarning bosh qahramoni Bahrom ismli yig-
it mudom ma’naviy qarzdorlik hissi bilan yashaydi: 
bir tomondan Rossiyada ketib qolgan akasini yana 
oilasi bag‘riga qaytarmoq ilinjida yonib-kuysa, ikkin-
chi tomondan akasining oilasiga qarashish yuki uni 
ezadi. Yana bir yog‘i shaxmatga mukkasidan ketgan 
o‘spirin jiyanning iste’dodi ko‘z ochishi uchun musob-
aqaga olib borish, oliygohda o‘qiyotgan qiz jiyanning 
shartnoma pulini to‘lashi, bu ham yetmaganidek, 
hamqishloqlarning duo-xayrini olaman deb arzima-
gan chaqaga kirakashlik qilish, avtoturargohda esa 
tog‘asiga himmat ko‘rsatish, sinfdosh do‘sti – taniq-
li shoirning ko‘ngil dardlarini tinglab, maslahatgo‘y 
bo‘lishi, suyukli ammasiga har safar dori olib bori-
shi-yu, enasining holidan xabar olishgacha, qo‘yin-
gki, bari tanishlarning xizmatini qilish shu yigitning 
gardaniga tushgan. Shu kabi o‘zgalar dardi bilan 
bo‘lgan Bahromning o‘z oilasi, farzandi bilan shug‘ul-
lanishga vaqti yo‘q. 
“Qarzdor” kinoqissasida sarlavha ikki qismdan 
iborat, ya’ni QARZDOR so‘zi birinchi satrda bo‘lib, 
ikkinchi satrda UKA, TOG‘A, AMAKI, JIYAN so‘zlari 
kelgan. Ikkinchi qism asosiy emas, lekin muhim 
vazifa bajaradi. Birinchi qismni yanada kuchliroq 
va aniqroq izohlab kelish bilan birgalikda, kitobxon-
da paydo bo‘ladigan asar nomi nega bunday degan 
savolga javob topishga xizmat qiladi. Asar voqealari 
bilan tanishib chiqqandan so‘ng sarlavhaga qayta 
nazar tashlaganda bunday qo‘shimcha qism qay 
maqsadda kiritilganligining sababini darhol fahmlab 
olish mumkin bo‘ladi. 
Ko‘plab kinomukofotlarga sazovor bo‘lgan “Par-
izod” filmi Erkin A’zamning “Farishta” kinoqissasi aso-
sidan suratga olingan. Asar ajib insoniy tuyg‘ular, bu 
tuyg‘ular aro yashayotgan farishtadek beg‘ubor bir qiz 
haqida, uning boshiga tushgan sinovlar haqida. 
Asar Jonibek ismli veterinar yigitning ishdan qa-
ytishda kimsasiz joyda tish ustida o‘tirgan paridek 
go‘zal qizni ko‘rib qolib, unga rahmi kelganidan uy-
iga olib kelishidan boshlanadi. Shundan keyin xalq 
orasida har xil mish-mishlar ko‘payadi, Jonibek o‘z 
sevgilisi Oytuman bilan ham shu sababli arazlashib 
qoladi. Farishtadek go‘zal, buning ustiga soddagi-
na bu qizni o‘z erkiga qo‘ymay qo‘lma qo‘l qilishga 
urinadilar. Ammo Pariqiz barcha sinovlardan omon 
chiqadi. Faqat… oxirgisidan boshqa. Kinoqissada 
falsafiy qarashlar bir qator ramziy obrazlar orqali 
aks ettirilgan bo‘lib, asarning bu jihati haqida keying 
boblarda batafsil ma’lumot beramiz.
“Tanho qayiq” to‘plamida “Oshiqko‘ngil pakana” 
deya, “Kechikayotgan odam”
1
kitobida “Pakana” nomi 
bilan nashr qilingan kinoqissa adibning “Pakananing 
oshiq ko‘ngli” nomli mashhur qissasi asosida yaratil-
gan. Asar birmuncha yengil kulgi, o‘ynoqi yumorga 
yo‘g‘rilgani sabab bo‘lsa kerak yuqorida aytilgan 
falsafiy asarlardan farq qiladi. Kinoqissa bosh qah-
ramoni Shamshodbek asli binoyidekkina yigit, biroq 
tabiatning qaltis hazili sababmi, Xudo uni past bo‘yli 
qilib yaratgan. Bu pakanalik unga ayniqsa qizlar bo-
bida halal beradi. Shunday bo‘lsada, aslo ko‘nglini 
cho‘ktirmaydi, barcha insonlar kabi yashab, hayot 
go‘zalligidan bahramand bo‘lishga intiladi. Radiodan 
taralayotgan “Ma’lumki, yaponlar boshqa xalqlarga 
nisbatan birmuncha pakanaroq keladi... Shunga qa-
ramasdan, yapon xalqi o‘zining mehnatsevarligi, tir-
ishqoqligi va zukkoligi bilan jahonga mashhur” kabi 
gaplarni eshitganda, ko‘nglida allanechuk umid pay-
do bo‘ladi. Aytib o‘tganimizdek, Shamshodbekning 
sevgi-muhabbat yo‘lida omadi yurishmaydi. Suygani 
Shodiya “…andakkina tikroq bo‘lganingizda edi” – 
deya yuragini tiluvchi so‘zlarni aytgani Pakananing 
tinchini buzadi. Xullas bo‘yi pastligidan yozg‘irib, 
alamdiyda bo‘lib yurgan Shamshodbek kunlardan 
bir kuni tasodifan bir daroz avtobus haydovchisi bi-
lan tanishib qoladi. Daroz Shamshodbekni yetaklab, 
sehrgar yapon cholning huzuriga olib boradi. Yapon 
cholning sirli davosi bilan pakana azaliy orzusiga ye-
tadi: Novcha insonga aylanadi. Yapon tabibning hov-
lidan chiqayotganida, “Shamshodbek tajribasizlik va 
ehtiyotsizlik orqasida peshonasini eshik kesakisiga 
urib g‘urra qiladi”. Shunda do‘sti mayna qilib, “Ana, 
og‘ayni, novcha bo‘lish ham oson emas. Bu – bosh-
lanishi hali...” – deya sobiq pakanani oldinda kutayot-
gan mashaqqatlarga ishora qiladi. Yakunda shun-
day bo‘ladi ham. Shodiyaning orqasidan ergashib, 
“Axir, men o‘sha, o‘zingiz bilgan Shamshodman!” 
– deya yalinib-yolvorsa ham qizgina tushmagur 
“Shamshod? Siz uning tirnog‘iga ham arzimaysiz! U 
butunlay boshqa olam edi!” – deganicha o‘zi sadpora 
bo‘lgan yurakni ming bo‘lakka bo‘ladi. Bu ham yet-
magandek xotini va qizlari ham tanimasdan uydan 
quvib soladilar. Shu tariqa pakana bir kun ichida nov-
cha bo‘lganidan pushaymon bo‘ladi. Xayriyatki, bu 
voqealar Shamshodbekning tushida sodir bo‘ladi... 
“Pakana” kinoqissasi adibning boshqa kinoqis-
salaridan farqli ravishda yumoristik ruhda yozilgan. 
Asarda ko‘plab badiiy vositalar qo‘llangan. Kinoqissa 
kompozitsiyasiga nazar tashlagandayoq asar kino 
uchun yozilganligini anglash mumkin. Ushbu asar 
kinoqissaning janr xususiyatlarini aniqlashda muhim 
o‘rin tutadi. 
1 
Аъзам Э. Кечикаётган одам. Қиссалар. – Тошкент: Шарқ, 
2002. – 446 б.

---

101
Адабиётшунослик • Литературоведение • Literature
E.A’zamning kinoqissalar to‘plamiga kirmay qol-
gan bir asari bor, nomi “Piyoda”. Ushbu kinoqissa yo-
zuvchining “Piyoda” hikoyasini qayta ishlash asosida 
yaratilgan. Asarda insonlarning o‘z vatanlaridan bosh 
olib katta shaharlarga intilishlari Berdiboy tomonidan 
hazm qilib bo‘lmas hodisa sifatida baholanadi. In-
sonlarning o‘zligini unutishlari, o‘z tomirlaridan uzo-
qqa ketishlari, ota-bobolardan qolgan an’analarga 
tupurganlari qattiq qoralanadi. Yuzaki qaraganda 
Berdiboy qoloq, saviyasiz, johil kishidek taassurot 
uyg‘otishi mumkin kitobxonda. Ammo uning kuyish 
va kuyunishlari qatida xalqiga, vataniga muhabbat, 
ajdodlar xotirasiga hurmat, an’analarga nisbatan 
ehtirom ko‘rinib turadi. Adib o‘z ijtimoiy muhitiga, yon 
atrofdagilarga aytmoqchi bo‘lgan gaplarini berdiboy 
tilidan aytadi go‘yo. 
Kitobga kiritilgan “Qovunfurush Orol” hamda kito-
bga sarlavha bo‘lgan “Tanho qayiq” asarlarida aks et-
gan g‘oya bir xildek, nazarimizda. Ikkala asarda ham 
Orol fojiasining turfa insonlar taqdirida aks etishining 
badiiy tasvirini ko‘rish mumkin. Lekin har ikki asarning 
voqealar rivoji, mavzusi turlicha. “Qovunfurush Orol”-
da Orol dengizi bo‘yida yashagan va dengiz qurib 
boshlaganidan so‘ng boshqa yerga ko‘chib ketgan bir 
oilaning farzandi Orolboyning hayotida uchragan ta-
sodifiy voqea qalamga olingan. Oila boshlig‘i Uzoqboy 
tirikchilik uchun qovun yetishtiradi, qovunlar pishgan 
ertaga ularni sotish uchun ertaga shaharga jo‘nayman 
deb turgan vaqtida belida og‘riq turib to‘shakka yotib 
qoladi. Qovunlarni esa shaharga Orolboy olib bora-
di. Shaharga borguncha va shaharda soda Orolboy 
boshidan ko‘plab sarguzashtlarni o‘tkazadi. Har xil 
yaxshi-yu yomon insonlar bilan hamsuhbat bo‘ladi, 
ayrimlari bilan do‘st tutinadi, ayrimlari esa yosh bolaga 
ham dushmanlik qilishadi. Oxir oqibatda baribir Orol 
uyiga qovunlarini sotgan holda qaytib keladi. 
Asarda o‘rganish, o‘rnak olish mumkin bo‘lgan 
bir qancha jihatlar bor. Shulardan biri o‘g‘il bolaning 
bo‘ynidagi mas’uliyat, ota-onaning unga bo‘lgan is-
honchi masalasidir. Orolboyning shaharga yolg‘iz 
ketishini eshitgan onasi Gavhar eriga e’tiroz bildir-
ganda Uzoqboyning “Sen buni o‘gil bola qilib tuqqan-
misan?” degan gapi ota va o‘gil munosabatlarida bu-
gungi kunda yetishmayotgan qat’iyatga urg‘u beradi. 
Eng asosiysi esa bu kinoqissa orqali jamoatchilik e’ti-
borini qurib borayotgan Orol dengiziga, tabiatni as-
rab avaylash masalalariga qaratish ko‘zda tutilgan. 
Kitob nomi berilgan “Tanho qayiq” kinorivoyati 
haqida to‘lqinlanib fikr aytishga asos yetarli. Avvalo 
bu asar ham teatr sahnasida ham kinoda muvaffiqat 
qozonganini aytish o‘rinli bo‘lar edi. Asar “O‘zbek 
dramaturgiyasi ufqlari”
1
kitobida “Tanho qayiq yoxud 
1 
Ўзбек драматургияси уфқлари. Пьесалар. – Тошкент: 
Adabiyot, 2020. – 512 б.
devonaning orzusi” nomi ostida Orol bobodan dra-