Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

Ўқларинг кўнглума тушкач, куйда ҳам кўз, 
ҳам бадан
Ким, “Куяр ўлу қуруғ чун найистонға тушти ўт” 
Яна:
Лаълини севдум, кўзининг қатлидин қайғур-
мағум,
Не ғам ўлмактин, киши бўлса Масиҳо бирла 
дўст.
Юқоридаги байтлар “ўт” ва “дўст” радифли ға-
заллар таркибидаги байтлар бўлиб, эътиборлиси 
шуки, уларда кўз тимсоли мавжуд. ошиқ хитоби: 
“Ўқларинг кўнглума тушкач”, биргина кўз куймай 
балки бутун бошли бадан ҳам куйиб кул бўлди. 
Байтнинг иккинчи мисрасида чиройли ирсоли ма-
сал келтирилади: “Ўрмонга ўт кетса, ҳўлу қуруғ 
тенг ёнади”. Кейинги байтда тағин ошиқ ҳитоби 
жаранглайди: “Лаълини севдум” – лаълига ишқим 
тушти, кўзи мени қатл этишга шай, лекин бундан 
қайғурмайман, боиси ўлсам не ғам, ахир мен на-
фасимга тириклик бахш этувчи Масиҳо (Исо) ми-
сол жонон ила дўст тутинмоқдаман.
Алишер Навоий ғазаллри таҳлилига доир ку-
затувлар орасида адабиётшунос Ботирхон Акрам 
хизматлари ҳам анча эътиборли
1
. Ботирхон Ак-
рам шарҳларида кўз тимсолига ҳам диққат қара-
тилади: “Яна бир ғазалда “пок кўз” биргина “пок 
юз” билан таносиб усулида келиб, поклик ғояси 
нафақат янги тасвир обеъкти – “юз” ташбеҳи ор-
қали бадиий ривожлантирилади, балки бизга та-
ниш “кўз” тимсолининг янги шеърий қирралари 
чизилади. Байт:
Чун керакдур пок кўз манзури бўлмоқ пок юз,
То юзинг бор – ўзга юз кўрмак эмас имкон кўз!
Аввало, “пок кўз” инсоннинг инсонга, хусусан, 
яқин дўст – анис, маслакдош, ёр – маҳрам кишига 
мутлоқ самимият ва яхши ният кўзи билан, тоза 
қалб нигоҳию, руҳ солимлиги (соғломлиги) билан 
назар солиш демакдир”
2
.
Кейинги байтда:
“Барчадин кўзга пинҳон бўлдингу жон ичра 
аён,
Ваҳ ниҳон дейму сени, йўқса аён дейму сени?!
Тажоҳули орифона (донолар ҳайрати – билиб 
билмасликка солиш) усулида шаклланган бу байт 
Навоийнинг соҳирона мушоҳада тарзидан, сўз 
1 
Акрам, Ботирхон. Фасоҳат мулкининг соҳибқирони. – 
Тошкент: Ўзбекистон, 1991. – 244 б. 
2 
Акрам, Ботирхон. Шу манба. – Б.62
фасоҳатидан намунадир... ўзгалар учун “кўзга 
ниҳон”, ошиқ учун “жон ичра аён” бўлиб кўриниш 
(биринчи мисра) – зоҳрий ва ботиний маъно қир-
ралари, не ажабки, ўзаро ўрин алмашгандай, таъ-
бир жоиз бўлса, ўрин талашаётгандай таассурот 
қолдиради: уларнинг қай бир суврат (ошкор аён-
лик аломати)ни, қай бири сийрат (яширин – сир-
лилик аломати)ни билдиради”
3
.
Бошқа бир ғазал байтида туш ила кўз тимсо-
ли воситасида ошиқ аҳволи баёни келтирилади. 
Байт:
Ваҳ эмди тушка ҳам кирмас висолинг, неча-
ким,
Кўздин андоғким, учрар васлинг, ўчубтур уйқу 
ҳам.
“Шоирнинг қаҳрамони – ошиқ кўнглидаги бе-
зовталик – ҳажр изтироблари шу даражага етган-
ки, бу ҳол кўнгилнинг кўзгуси қоронғулаштирил-
ган, шунинг учун “кўз уйи”ни маҳбубанинг хаёлий 
тимсоли – ғойибона “васли” тарк этган”
4
.
Ботирхон Акрам шарҳларида теранлик анча 
устувор: “Баъзан орзу қилинган маҳвашнинг сув-
рати нигоҳ етмас самовий олисликдан юлдуз-
мисол тажалли этса-да, моҳиятда ошиқ учун бу 
озорли эмас. Байт:
Кўз тутар эрдим қалам киприкларимдин боғ-
ла деб,
Гар азалда кўрсам эрди, сувратинг наққоши-
ни.
Байт замирида бундай шоҳий ҳусн соҳибаси – 
маҳбуб сувратини чизишга қалам ожиз, бунга ис-
теъдоди, маҳорати етадиган сувратчи дунёда йўқ 
деган. Ифрот (керагидан ортиқ ҳаддан оширмоқ 
– Ш.Н.) санъати билан музайян (зийнат ила бе-
затилган – Ш.Н.) этилган фикр зуҳур этади. Байт-
нинг жозиба – оҳанрабоси шундаки, бу гал ошиқ-
нинг дард-ҳасратлари эмас, балки камоли ҳайрат 
ва фидойилик туйғулари ифодаланади, бундай 
оғриқсиз кайфият мардона руҳий ҳолат, айниқса, 
биринчи мисрадаги нозик нуктадан лирик лавҳа-
да ёрқин аксини топган: “Кўз тутар эрдим, қалам 
киприкларимдин боғла деб”
5
. Бошқа бир ўринда 
яна ўқиймиз: “Ғазалларнинг бирида маҳбуба тим-
соли ошиқнинг “кўзлари боғи”да намоён бўлиши 
хаёл қилинади. Бунинг учун шоир мувозана (ён-
дош, ёнма-ён – Ш.Н) санъатини қўллайди – ин-
сон ҳолати табиий манзара орқали кўрсатилади. 
Байт:
Шўхликтин буки боғ ичра тиларсен ўйнамоқ,
Кўзларимнинг боғи серобинда бир ҳам ўйна-
ғил.
3 
Акрам, Ботирхон. Шу манба. – Б. 85.
4 
Акрам, Ботирхон. Шу манба. – Б. 91–92.
5 
Акрам, Ботирхон. Шу манба. – Б. 156.

---

97
Адабиётшунослик • Литературоведение • Literature
Инсоннинг кўзи – нафақат ташқи муҳит, унинг 
нарса ҳодисаларини, моддий дунёнинг турфа 
аносир (унсурлар, тўрт унсур: сув, тупроқ, олов, 
ҳаво – Ш.Н) ва аломатларини туйиш, мушоҳа-
да этиш, идрок қилишнинг табиий ва айни чоғда 
мўъжизакор, ғаройиб восита. Шу билан баробар 
инсон кўзларидан унинг руҳий оламини – кўз тас-
вирини махсус кузатиб, таҳлил қилиб маълум та-
саввур ҳосил қилиш мумкин”
1
.
Алишер Навоий ғазалиёти таҳлили олимла-
римиз томонидан узоқ йиллардан буён илмий 
изланишлари давом этиб келади, улар амалга 
оширган тадқиқот ишлари ўзининг салмоғи ила 
қиммати беқиёс уфқларни намоён этади. Ушбу 
тадқиқотлар ичида адабиётшунос Эргаш Очи-
лов изланишлари диққатлидир, унинг изоҳлари, 
шарҳлари, кузатувлари Алишер Навоий ғазаллар 
ғоявий мазмунини, ботиний ва зоҳирий мағзлари-
ни англашда, билишда, сезишда ўрни ўзгачадир. 
Э.Очилов шарҳларидан баъзиларига мурожаат 
қилдик: